Салықтық есеп берудің басқа да экономикалық есептіліктермен байланысы

Салықтық есеп берудіің басқа есеп беру түрлерімен байланысын қарастыру барысында есеп берудің ақпарат көздерін анықтап алу қажет. Кейбір авторлардың пайымдауы бойынша есеп берудің өзіне тиесілі есебі болады және есеп беру есептің қорытынды кезеңі болып табылады. Салықтық есеп берудіің дербес есеп беру ретінде сонымен қатар оның өзге де кәсіпорынның есеп беру түрлерімен байланысын қарастыра отырып, біз бұл мәселенің басқа да авторлардың пікірлерімен түсіндіреміз. Мысалға алсақ М.Ф.Бычков [18, 178 б], Е.П.Козлова [19, 399 б], В.К.Радостовец [20, 268 б], есеп берудің бухгалтерлік (қаржылық), статистикалық, оперативті сияқты есеп берудің негізгі 3 түрін бөліп көрсетеді, ал салықтық есеп беруді бухгалтерлік есеп жүйесіндегі бухгалтерлік есеп берудің көрсеткіші ретінде түсіндіреді [21, 238 б] .

Жоғарыда атап көрсетілген авторлардың пікірінше кәсіпорында салықтық есеп берудіің дербес есеп беру ретінде жүргізілуі мүмкін емес, себебі салық есептілігі міндеттері бухгалтерлік есеп беруде қарастырылған. Мұндай дербес есеп беру түрлерін бөліп қарастыру, бухгалтерлік, статистикалық есеп берудерінің мемлекеттік бақылау органдарына тапсыру қажеттілігімен түсіндіріледі. «Ақ жол сервис центр» корпорациясының салық бойынша төлемақыларын зерттей отырып біз 2016 жылдан 2018 жылға дейін есептелген салық бойынша төлемеқыларының өзгеру динамикасын анықтады (3-кесте). Кестеде көрсетілген мәліметтер коммерциялық құпия ретінде өзгертілген, бірақ оладың нақты қатынасы өз қалпында қалған.
3-кесте. «Ақ жол сервис центр» корпорациясының бюджетке төленетін салықтары мен басқада міндетті төлемақылар динамикасы

(мың.тенге)

3- кестенің жалғасы

Салықтық есеп берудің бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі ретінде бөлінудің қажеттілігін бекіту мақсатында 6-кестеде салықтық аударымдар және салық есептерінің көлемі мен ауқымы көрсетілген. 6-кестеде көрсетілгендей мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдердің маңыздылығы салықтық есеп берудіің практикалық қарым-қатынаста қаншалықты маңызды екендігіне күмән қалдырмайды. Кестеде көрсетілген сомманың мөлшері жүз милионнан асады, бұл салықтық есеп берудің маңыздылығын және қолданылбайтындығы анықталады. Салықтың динамикалық жағдайы туралы талдау бұдан кейін келесі арнайы бөлімдерде қарастырылады, дегенмен жалпы айтқанда қазіргі жағдайда бюджетке түсетін салық аударымдарының төмендеуін атап өту керек. 2016ж есептелген жалпы салықтар соммасы 2017ж. 29,7% төмендеді, бұл 3 937 812 мың тг төмендегенін, ал 2018ж. есептелген салықтар сомасы 2 есе, 54,3 пунктқа төмендеді.

Бірақ, нақты есептелген салықтар соммасы 2017ж. 2016ж салыстырғанда 26,7% төмендеді, бұл салық соммасының 3 184 572 мың тенгеге төмендегенін көрсетеді, 2018 ж. есептелген нақты салық соммасы 2017 жылмен салыстырғанда 1 474 452 мың тенгеге, яғни 16,9 % төмендеді. Мұндай жағдайды шегерімдердің көбеюі әсерінен салық салу табысының төмендуімен түсіндіруге болады. Біздің көзқарасымыз бойынша салықтық есеп берудіің практикалық қолданбалылығы дәлелденген, осылайша салық есептілігі теориясының даму кезеңінде оның теориялық анықтылығы заңды және маңызды болып табылады.

Дегенмен біздің пікірімізше оперативті есеп беруті дербес есеп беру ретінде қарастыру мардымсыз, себебі оның мемлекеттік немесе басқа да бақылау және басқару органдарына өткізуге қажетті басқа да есеп беру сияқты өзіндік, негізгі және қорытынды сипаттамасы жоқ. Біздің көзқарасымыз бойынша оперативті есеп берудің ағымдық сипаттамасының болмауына және есеп периодында кәсіпорынның операциондық іс-әрекеттің қорытындысы ретінде танылмауына байланысты оперативті есеп беруті дербес есеп беру ретінде қабылдаудың еш қажеті жоқ. Оперативті есеп беруті тек қысқа мерзімді сипаттаманың қосымша ақпараттық базасы ретінде бөліп қарастыру керек. Біздің пікірімізше мемлекеттік бақылау, басқару органдарына қажеттілігін анықтай келе салықтық есеп берудіің ағымдық немесе ішкі сипаттамаға ие басқа есеп беру түрлерінен, оның ішінде бухгалтерлік (қаржылық), статистикалық есеп беруке қарағанда мемлекетке маңызды есеп берудің негізгі түрі ретінде түсіну қажет. Салық есептілігі мемлекеттік құрылудың негізі болып табылатын бюджетке түсетін салықтарды дұрыс есептеуді және түсімдердің толықтылығын бақылаудың негізгі қызметін атқарады.

Статистикалық есептілік

Қаржылық есептілік

Салық есебі

Салық есептілігі

Бухгалтерлік есеп жүйесі

2-сурет. Салықтық есеп берудіің басқа есеп беру түрлерімен байланысы
Кейбір авторлар салықтық есеп берудіің бөлінуін есеп беруті құзыреттті органдарға өткізумен түсіндіреді, ал басқалары салық есебінің және сәйкесінше оның қорытынды кезеңінің бөлінуінің арасында байланыс орнатады. В.К.Радостовец былай жазған: «Салық есебі - бұл салық төлеушілердің бюджетке төлейтін төлем есептері емес, бұл табыс және шегерімдердің, яғни салық табыс есебі үшін салық төлеушілердің салық жылына енгізуге міндетті оперативті есеп берудің жаңа түрі. Әйткенмен шегерімдердің көпшілігі және бірқатар табыстар бухгалтерлік есепте қалыптастырылмайды [7, 4 б]. Дегенмен В.К.Радостовец салықтық есеп беруді анықтай отыра салық есебінің оперативті есептің жаңа түрі екендігіне меңзейді. Біздің пікірімізше оперативті есеп берудің қысқа мерзім (күн, тәулік, бес күндік, апта, декада, жарты ай) ішінде дайын болуын назарға алу қажет және оның есеп беруті өткізу үшін бекітілген формалары жоқ,(оперативті есеп беру ауызша, сондай-ақ жазбаша дайындалуы мүмкін), басқаша айтқанда оперативті есеп берудің жүйеленген сипаттамасы, яғни есептік регистрлері жоқ. Өз кезегінде салық есебінің дайындау формалары болады, есеп салық есебінің арнайы шоттарында жүргізіледі, сонымен қатар құзыретті органдарға өткізу үшін оның бекітілген формалары және мерзімі бар.

Салықтық есеп беруді дербес есеп беру ретінде бөлінуін, жоғарыда аталған авторлар салық есебінің бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі (жүйешік) болып бөлінуімен түсіндіреді, яғни бұл салық есептілігі салық есебінің қорытынды кезеңінің негізі болып табылатынын түсіндіреді. Біздің пайымдауымызша барлық есеп беру түрлері бір-біріне сәйкес келуі қажет, ол үшін форма көрсеткіштері ретінде уақытылы ұсынылған есеп беруті қабылдайтын мемлекеттік құрылымдар арасындағы келісімділік қажет. Мұндай сәйкестікке жету барысында мемлекеттік құрылымдардың функциясы, бақылаудың ең жоғарғы деңгейінде болады. Біздің көзқарасымыз бойынша салықтық есеп берудіің басқа да есеп берудермен байланысын 8-сызба түрінде ұсынуға болады [21].

Осылайша біз салық есептілігі қаржы және статистикалық есеп берупен тек ақпарат көздері бойынша ғана емес, сонымен қатар есеп беруде ұсынылған мәліметтер бойынша да байланысты екенін көріп отырмыз. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей ешбір есеп беру негізделген және басқа есеп беру түрлерімен байланыс жасамауы мүмкін емес. Белгілі бір есеп беруде ұсынылған ақпарат басқа да есеп беру ақпараттарына сәйкес келуі қажет, тек осы жағдайда ғана есеп беру көрсеткіштерінің шынайылылығына, жалпылылығына қол жеткізуге болады.