218
арқылы түзетілуі мүмкін. Қамау түрінде бұлтартпау шарасын қолдану
үшін негіздер азайтылды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде отбасына
жəне кəмелетке толмағандарға қарсы 11 (он бір) қылмыс құрамы
(ҚР ҚК 2-тарауы) көзделген:
Кəмелетке
толмағанды
қылмыстық
iске
тарту
(131-бап); Кəмелетке
толмағанды
қоғамға
қарсы
iс-əрекеттер
жасауға
тарту
(132-бап);
Кəмелетке
толмаған
адамды
жезөкшелікпен
айналысуға
тарту (132-1-бап); Кəмелетке
толмағандарды
саудаға
салу
(133-бап);
Баланы
ауыстыру
(134-бап); Бала
асырап
алу
құпиясын
жария
ету
(135-бап); Балаларын
немесе
еңбекке
жарамсыз
ата-
аналарын
асырауға
арналған
қаражатты
төлеуден
əдейi
жалтару
(136-бап); Кəмелетке
толмаған
баланы
тəрбиелеу
жөнiндегi
мiндет-
тердi
орындамау
(137-бап);
Балалардың
өмiрi
мен
денсаулығының
қауiпсiздiгiн
қамтамасыз
ету
жөнiндегi
мiндеттердi
тиiсiнше
орындамау
(138-бап); Кəмелетке
толмағандарға
қатысты
Қазақстан
Республикасының
еңбек
заңнамасын
бұзу (138-1-бап); Қамқоршы
немесе
қорғаншы
құқықтарын
терiс
пайдалану
(139-бап);
Еңбекке
жарамсыз
жұбайын
(зайыбын)
асыраудан
əдейi
жалтару
(140-бап).
Сондай-ақ ҚР Қылмыстық Кодексімен кəмелетке толмағанға
қатысты соз ауруын не адамның иммун тапшылығы вирусын
(ВИЧ/ЖҚТБ) жұқтыруы үшін жауапкершілік қарастырылған (ҚР
ҚК 115, 116-баптары). ҚР ҚК 120-бабымен көрінеу кəмелетке толмаған
баланы зорлау үшін қылмыстық жауапкершілік осы қылмыстың
ерекше саралаушы түрі ретінде белгіленген жəне, демек, кінəлі
адамдар үшін аса қатаң жазаны көздейді. ҚР ҚК 126-бабымен көрінеу
кəмелетке толмаған балаға қатысты бас бостандығынан заңсыз айыру
үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген, алайда, ата-аналар не
оларды ауыстыратын адамдар балаларды бас бостандығынан заңсыз
айырған жағдайдағы (балаларды қамауда ұзақ уақыт бойы ұстау)
əрекеттердің қылмыстық сипаты жоқ. Сондай-ақ өз баласына қатысты
жасалған басқа қылмысты (ұрып-соғу, азаптау, денсаулығына зиян
келтіру, сексуалды сипаттағы əрекеттер) жасыру мақсатында жасалған,
ересектердің қасақана əрекеттеріне де назар аудару қажет. Осы
əрекеттер жоғары латентті болып табылады, олардың ашылуы əрбір
100 жағдайға 3-4 жағдайды құрайды
6
.
«Кəмелетке толмаған адамдардың қылмыстары жəне оларды
қоғамға қарсы іс-əрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойын-
ша сот практикасы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы
6
Мыналарды қараңыз: Ал-Кавасми Амир Хашим Салман Отбасылық-
тұрмыстық қатынастар саласындағы криминалдық зорлық-зомбылыққа қарсы
іс-қимыл: з.ғ.к. ғылыми дəрежесін ізденуге диссерт. авторефераты. – Бишкек,
2011. - 26 б.
19
Әртүрлі заттармен, жұдырықпен ұру
56
24,3
Баланың сыртқы келбетін, ақыл-ой
қабілеттерін сынау
53 23,0
Ата-аналар мен мұғалімдердің шектен тыс
қадағалауы
48 20,9
Шапалақпен ұру, итеру, тебу
46
20,0
Теледидарды немесе компьютерді өшіру
туралы қорқытулар
43 18,7
Баланың достарымен қарым-қатынас
жасауына кедергі болу
33 14,3
Бейне ойындармен ойнауға кедергі болу
27
11,7
Өрескел денелік күш қолдануды (əртүрлі заттармен,
жұдырықпен ұру) балалар агрессиясының себебі ретінде көп
жағдайда Батыс Қазақстан (50,0%) жəне Қарағанды (37,5%)
облыстарының ата-аналары көрсетті.
Агрессияның маңызды себебі ретінде ата-аналар ересектер
тарапынан рухани тұрғыдан кемсіту себептерін айтқан (15-кес-
те).
15-кесте.
Сіздің пікіріңізше, төмендегі келтірілгендердің ішінен
қайсысы балалар арасындағы агрессияның себебі болып
табылады? (аймақтар бойынша, % респонденттер)
Жауаптар нұсқасы
Қарағанды
обл
. n=24
Қостанай
об
л. n=30
Батыс
Қазақстан
об
л. n=28
Астана
қ
-сы
, n = 34
Ақтөб
е
об
л. n =31
Алматы
қ
-сы
, n=29
Ж
амбыл
обл
. n
=
27
Оңтүстік
Қазақстан
об
л. n=27
Шапалақпен ұру, соққы, тебу 25,0 6,7 32,1 26,5 19,4 6,9 18,5 25,9
Жұдырықпен, түрлі заттармен
ұру
37,5 20,0 50,0 17,6 25,8 10,3 14,8 22,2
20
Құрдастары тарапынан
қорқытулар мен қорлық
көрсету
41,7 73,3 60,7 17,6 48,4 41,4 40,7 33,3
Ересектер тарапынан
моральдық қорлық
37,5 53,3 60,7 23,5 35,5 37,9 48,1 33,3
Бейнеойындарды ойнауға
кедергі келтіру
4,2 3,3 10,7 8,8 12,9 20,7 22,2 11,1
Ата-аналар мен мұғалімдер
тарапынан шамадан тыс
бақылау
25,0 30,0 7,1 14,7 35,5 20,7 14,8 18,5
Баланың достарымен қарым-
қатынасына кедергі келтіру
16,7 16,7 14,3 8,8 19,4
18,5 22,2
Теледидар немесе
компьютерді сөндіремін деген
қорқытулар
16,7 6,7 28,6 11,8 29,0 24,1 11,1 22,2
Баланың сырт келбеті, мәнері,
ақыл-ой қабілеттерін сынау
20,8 20,0 35,7 14,7 25,8 20,7 25,9 22,2
217
141-1-б. 2-б. а), г) тармақшалары бойынша қылмыстық істі қозғады.
Сарань қаласы сотының үкімімен К. жəне А. Жоғарыда көрсетілген
баппен көзделген қылмысты жасауда кінəлі деп танылды, К. 3 жыл 6
ай, ал А. – 2 жыл 6 ай мерзіміне бас бостандығынан айырылуға кесілді.
Адамның құқықтары жөніндегі уəкілге азаптау, зорлық-зомбылық
жəне адамның ар-намысын қорлайтын жəне басқа да қатыгез əрекеттер
мен жазалау туралы жазылған шағымдар ылғи да келеді. 2010 жылы
мұндай сипаттағы шағымдардың саны – 40, 2011 жылы – 80, 2012 жы-
лы – 52 еді. Осы шағымдар көбінесе құқық қорғау органдары қыз-
меткерлерінің
күдіктілерге
қатысты
азаптауларды,
кəмелетке
толмағандарға, полицей учаскелерінде, уақытша ұстау изоляторында
қылмыс жасады деген күдікпен отырған адамдарға қатысты зорлық-
зомбылықты қолдануда заңсыз əрекеттеріне қатысты. Осыған
байланысты, сондай-ақ осы шағымдардың тергеу изоляторлары мен
түзеу мекемелерінен түсуіне байланысты шағым берушілердің
пайдасына қарай бұл шағымдардың мардымсыз бөлігі ғана шешіледі.
Мысалы, 2010 жылы – 3, 2011 жылы – 1 жəне 2012 жылы – 5 шағым оң
шешілді
5
.
Қазақстан
(қолданыстағы
заңнама)
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі
қылмыстық сот ісін жүргізу процесіне қатысушы болған балаларды
азаптаудан жəне басқа да тиісінше емес қатынастан қорғаудың белгілі
бір жүйесін жасайды. Тергеу əрекеттерін жүргізу кезінде
қорғаушының, заңды өкілдің немесе оқытушының міндетті қатысуы,
міндетті алдын ала тергеу, бас бостандығынан айыру орындарында
ересектерден бөлек бөлме, туысқандарына баланы ұстау туралы дереу
хабарлау баланы қорғаудың қосымша кепілдіктері болып табылады.
2010 жылы кəмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық
саясатты гуманизациялауға бағытталған «Қазақстан Республикасының
кейбір заңнамалық актілеріне баланың құқықтарын қорғауды
қамтамасыз ету мəселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы» Заңы қабылданды. Осы заңда кəмелетке толмағандарға
қатысты қоғамнан оқшаулаумен байланысты жазалау жəне бұлтартпау
шаралары барынша қысқартылды. Олар бас бостандығынан айыру
орындарына жіберілмей, профилактикалық шараларды қолдану
5
Ювеналдық əділет тұрғысынан балаларға қатысты азаптау мен зорлық-
зомбылықты қолдану туралы шағымдарды жəне заңнаманы талдау. Астана,
Қазақстан. UNICEF 2013 ж.
Достарыңызбен бөлісу: |
