Жоба орындаушысы

220 
 
Жас баланың денсаулығына зиян келтірген не оның өлiмiне əкеп 
соққан  жағдайда,  балалардың  өмiрi  мен  денсаулығының  қауiпсiздiгiн 
қамтамасыз  ету  жөніндегі  мiндеттердi  тиiсiнше  орындамау  үшін 
жауапкершілікті  реттеу  заң  шығарушының  қателігі  болып  табылады 
(ҚР ҚК 138-бабы).  
Сондай-ақ  кəмелетке  толмаған  баланы  ҚР  аумағынан  тыс  жерге 
заңсыз шығару үшін жауапкершілікті көздейтін нормалардың болмауы 
отандық  заңнаманың  олқылығы  болып  табылады.  Бұдан  басқа,  құқық 
бұзушымен 
отбасы-тұрмыстық 
қарым-қатынастағы 
азаматтарға 
сыйламаушылық көрсетіліп, былапыт сөйлеу, қорлап тиісу, кемсіту, үй 
заттарына  зақым  келтіру  жəне  жеке  тұрғын  үй  немесе  пəтер  шегінде 
жасалған  олардың  тыныштығын  бұзатын  басқа  да  əрекеттер  үшін 
жауапкершілікті көздейтін норма да нақтылауды талап етеді.  
Баланы асырап алу бойынша заңсыз қызмет үшін жауапкершілікті 
заңнамалық  бекіту  жөнінде  ұсыныстарды  енгізу  қажет;  алиментті 
төлеуден жалтару мерзімін 3 айға дейін қысқарту керек.  
ҚР ҚК 128 жəне 133-баптарында адамның өмірі мен денсаулығы 
үшін  қауіпті  емес  күшті  қолдана  отырып  не  оны  қолданамын  деп 
қорқыта  отырып  əрекеттерді  жасау  белгісі  көзделмейді.  Осы 
баптардың  екінші  бөлігінде  саралаушы  белгі  ретінде  адамның 
денсаулығы  мен  өмірі  үшін  қауіпті  күш  қолдану  не  күш  қолданамын 
деп  қорқыту  көрсетілген.  Сот  тəжірибесін  зерттеу  нəтижелері 
көрсеткендей, осы қылмыстарды жасаған кезде өмірі мен денсаулығы 
үшін  қауіпті  болып  табылмайтын  күш  қолданылады  не  күш 
қолданамын деп қорқыту пайдаланады жəне осы мəн-жайға ешқандай 
құқықтық баға берілмейді.  
ҚР ҚК 132-1-бабының 1-б. жəбірленушінің келісімімен кəмелетке 
толмаған  адамды  жезөкшелікпен  айналысуға  тарту  туралы  ештеме 
айтылмаған, бірақ бұл осы норманың жүйелі түсінігінен шығады. Осы 
баптың 2-б.  күш  қолдану  немесе  күш қолданамын  деп  қорқыту, оның 
тəуелді  жағдайын  пайдалану,  бопсалау,  мүлкін  жою  немесе  бүлдіру 
арқылы не оны алдау арқылы жезөкшелікпен айналысуға тарту арқылы 
осы  қылмысты  жасағаны  үшін  одан  да  бетер  қатаң  жауапкершілік 
қарастырылады.  
Қылмыстық  қуғындау  органдарының  не  соттардың  ҚР  ҚК 
бірқатар  баптары  бойынша  əрекетті  ұйымдасқан  топпен  жасау 
сияқты  саралаушы  белгіні  ескермейтінін  жалпы  кемшілік  ретінде 
белгілеу  керек  (№ 1, 2, 3, 4 қылмыстық  істердің  материалдарын 
қараңыз – үзінділер).  
Бас  бостандығынан  заңсыз  айрылған  адамды  пайдалану 
мақсатында жасалған адамды бас бостандығынан заңсыз айыру (ҚР ҚК 
126-бабының 3-б. «б»  тармақшасы)  адамды  пайдалану  (ҚР  ҚК 128, 
133-баптары) 
сияқты 
белгіні 
қамтымайды. 
Сондықтан 
бас 
17 
 
13-кесте.  
Сіздің балаңыздың өмірінде соңғы уақытта мұғалімдерге 
қатысты  келесі  жағдайлар  болды  ма? (аймақтар  бойын-
ша, % респонденттер) 
Жауап нұсқалары 
Ж
иілігі
  
Қар
ағанды
 об
л. n=22 
Қостанай
 обл
ы
сы
 n=30 
Баты
с  
Қазақ
ста
н 
обл
.n=32
 
Астана
 қалас
ы
, n=30 
Ақтөбе
 обл
. n=24 
Алматы
 қ
-сы
, n=24 
Ж
амбыло
бл
. n=
31 
Оңтүст
ік
  
Қазақ
стан
 обл
. n=29
 
Оған теріс 
түсінікпен қарап, 
негізсіз оның 
бағасын төмендетті 
Ешқашан   95,5 
90,0 
87,5  73,3 83,3 62,5 80,6 86,2 
 
Кейде   6,7   3,3 
12,5 16,7 16,1 13,8 
 
Жиі 
 
 
3,3  3,1 16,6 4,2  
 
 
Оны сынып алдын-
да мазаққа 
айналдырды 
Ешқашан   95,5 
100,0  78,1  76,7 91,7 75,0 96,8 100,0 
 
Кейде 
 
 
12,6 3,3  
8,3 3,2  
 
Жиі 
       6,6 
    
Оны дөрекі тыйып 
тастады 
Ешқашан   95,5 
96,7 
90,6  70,0 87,5 50,0 90,3 93,1 
 
Кейде   3,3   6,6 
8,3 20,9 3,2 6,9 
 
Жиі 
       10,0 
    
Оны қорлап, тіл 
тигізген 
Ешқашан   100,0  93,3 
93,8  73,3 87,5 58,3 96,8 93,1 
 
Кейде 
 
6,7   
3  8,4 8,3  
3,4 
 
Жиі 
       10,0 
    
Оған қол көтерді 
Ешқашан   95,5 
100,0  90,6  86,7 91,7 70,8 100,0 89,7 
 
Кейде 
   
 
3,1 6,7 4,2 12,5  
3,4 
 
Сауалнамаға  қатысқан  ата-аналар  пікірі  бойынша,  баланың 
агрессиясының  көрінуінің  негізгі  себебі  отбасылық  тəрбиеде 
жатыр  жəне  көбіне  ата-аналарға  байланысты (47,6%). Олардың 
ойынша, бала агрессивтілігінің қалыптасуына қоғам, құрбылары 
елеулі ықпал жасайды (39,8%).  
 

18 
 
Ақпараттық  технологиялар  мен  бұқаралық  байланыстың 
қазіргі  кезеңінде  компьютер (32,5%) мен  БАҚ (19,5%) үлкен 
ықпал  етеді.  Ата-ана  түсінігі  бойынша  «компьютер»  факторы 
дегеніміз  бұл  балалардың  көптеген  жағымсыз  ақпарат  алатын, 
агрессивті  мінез-құлықты  қалыптастыратын  интернет  жүйесі, 
сонымен  қатар,  балаларда  қатыгездіктің  көрінуіне  себепкер 
болатын компьютерлік ойындар.  
Баланың  өз  басының  агрессивті  мінез-құлыққа  ықпалын 
респонденттердің 17,3%-ы  атап  өтті  жəне  де  респонденттердің 
15,6%-ы  агрессивті  мінез-құлық  себебі  ретінде  мектеп  пен 
мұғалімдерді  көрсеткен.  Ал  заңның  кемшіліктерін  респондент-
тердің 7,4%-ы атап өтті.  
Балалардың  агрессивтілігінің  негізгі  себептері  ішінен  ата-
аналар рухани тұрғыдан төмендету мен құрбылары (44,3%) жəне 
үлкендер  тарапынан  келемеждеуді (40,9%) бөліп  көрсеткен. 
Респонденттердің шамамен бес бөлігі атап өткен себептер:  
-   əртүрлі заттармен, жұдырықпен ұру (24,3%); 
-   баланың  сыртқы  келбетін,  ақыл-ой  қабілеттерін  сынау 
(23,0%); 
-   ата-аналар  мен  мұғалімдердің  шектен  тыс  қадағалауы 
(20,9%); 
-   шапалақпен ұру, итеру, тебу (20,0%); 
-   теледидар 
немесе  компьютерді  сөндіремін  деген 
қорқытулар (18,7%). 
Айтылған  себептер  арасында  денелік  күш  көрсету  əдістері 
кездеседі.  
Бала  агрессивтілігінің  себептері  арасында  кең  таралған 
себеп  ретінде  баланың  достарымен  қарым-қатынас  жасауға 
(14,3%) жəне компьютерде ойын ойнауға (11,7%) кедергі болуды 
айтуға болады (14-кесте). 
 
14-кесте.  
Сіздің  пікіріңізше,  төмендегі  келтірілгендердің  ішінен 
қайсысы балалар арасындағы агрессияның себебі болып 
табылады? (n=230) 
Жауап нұсқасы 
Жиілігі   Пайызы 
Құрбылар тарапынан төмендету мен қорқыту 102 
44,3 
Үлкендер тарапынан адамгершілік тұрғыда 
төмендету  
94 40,9 
219 
 
Сотының 2002 жылғы 11 сəуірдегі № 6 нормативтік қаулысының 
24-тармағында  берілген  түсініктемеге  сəйкес  кəмелетке  толмаған-
ды  қылмыстық  əрекетке  тарту  деп  қылмысқа  тартушы  адамның 
кəмелетке  толмағанның  қылмысқа  қатысуға  ынтасын  (ниетін, 
ұмтылысын)  жəне  дайындығын  қалыптастыру  жөніндегі  мақсатты 
əрекеттерін  тану  қажет.  Ересек  адамның  кəмелетке  толмағанға 
психикалық  немесе  денесіне  зиян  келтірмей,  қылмыс  жасау  туралы 
өздігінен  жəй  ұсыныс  айтуы  кəмелетке  толмағанды  қылмыстық 
əрекетке тарту болып табылмайды.  
ҚР  Жоғарғы  Сотының 2002 жылғы 11 сəуірдегі  қаулысының  
26-тармағының  түсініктемесіне  сəйкес  ҚК-нің 131-бабының 3-бөлігін-
де жəне 132-бабының 3-бөлігінде көзделген кəмелетке толмағандарды 
қылмыстық  немесе  қоғамға  қарсы  іс-əрекеттерге  тарту  кезінде  күш 
қолдану  деп  кəмелетке  толмағанның  денесін  ауыртумен,  денсаулы-
ғына  жеңіл  жəне  орташа  дəрежедегі  зиян  келтірумен  байланысты 
ұрып-соғуды, өзге де күш қолдану əрекеттерін түсінген жөн.  
Қылмыстық  заңнама  кəмелетке  толмағанды  қоғамға  қарсы 
əрекеттерді жасауға тарту үшін де жауапкершілік қарастырылады, олар 
ретінде есеңгiрететiн заттарды тұтынуға не уытқұмарлыққа не спирттiк 
iшiмдiктердi  ұдайы  тұтынуға,  не  қаңғыбастықпен  немесе  қайыршы-
лықпен  айналысуға  тарту  ұғынылады  (алайда,  іс  жүзінде  бұл  норма 
қолданылмайды,  өйткені  көптеген  балалар  қоғамдық  көлікте  не 
дүкендердің айналасында қайыр сұрайды); кəмелетке толмаған адамды 
жезөкшелікпен  айналысуға  тарту (132-1-бап);  кəмелетке  толмаған-
дарды  саудаға  салу (133-бап);  Баланы  ауыстыру (134-бап);  Балаларын 
немесе  еңбекке  жарамсыз  ата-анасын  асырауға  арналған  қаражатты 
төлеуден  əдейi  жалтару (136-бап);  Кəмелетке  толмаған  баланы 
тəрбиелеу  жөніндегі  мiндеттердi  орындамау (137-бап);  Қамқоршы 
немесе қорғаншы құқықтарын терiс пайдалану (139-бап).  
ҚР  ҚК 137-бабы  жəне  «Қазақстан  Республикасындағы  баланың 
құқықтары  туралы»  ҚР  Заңы  конституциялық  міндеттерді  атқарудың 
құқықтық  кепілі  болып  табылады. «Неке  (ерлі-зайыптылық)  жəне 
отбасы  туралы»  ҚР  Кодексі  ата-аналарды  жəне  олардың  міндеттері 
жүктелген,  өзге  адамдарды  баланы  тəрбиелеуге,  оның  денсаулығына, 
дене бітімі, психикалық, адамгершілік жəне рухани жағынан дамуына 
қамқорлық жасауға міндеттейді.  
Кəмелетке  толмаған  баланы  тəрбиелеу  бойынша  міндеттерді 
орындамау  не  тиісінше  емес  орындау  заңмен,  оның  ішінде  заңға 
тəуелді  ведомстволық  нормативтік  актілермен,  ал  мекемелерде  не 
ұйымдарда  ішкі  тəртіп  ережелерімен  жүктелген  міндеттерді  орын-
дамаудан  не  салғырт  орындаудан  тұрады.  Көрсетілген  міндеттерді 
орындамау,  осы  тұлғалардың  оларды  орындауға  нақты  мүмкіндігі 
болған, алайда селқостықты көрсеткен жағдайда орын алады.