Жертөледегі жазу

Қалың топ таудан төмен қарай сорғалаған түп-түзу кең көшенi бұрғылап өрлеп келедi. Ауа буған шыңылтыр аяз қарсыдан соққан суық желмен өткiрленiп бет шабақтайды. Сол ызғырықтың екпiнiмен алыстағы әлдеқандай ұлы сарынның жаңғырығы үздiк-создық құлаққа ұрып, тез жет деп асықтырғандай, бұлар ентелей түстi.

Абай көшесiнiң жоғарғы бетiндегi Алаңға кiрер ауызды жағалай қоршаған милиция мен әскерилер. Бiрақ бұларға бөгет жасаған жоқ, «барыңдар, барыңдар, көрейiк әуселелерiңдi» деген, барынша өзiне сенiмдi, менмен түр. Алаң бұрқ-сарқ қайнап жатыр. Кемерiнен асып-төгiлiп лықсыған айдынға буырқанып тағы да бiр асау толқын құйылды. Көз көрiм айнала құмырсқадай жыбырлаған қара құрым халық. Бiр тұсы «Атамекен» әнiн айтып күңiренiп, ендi бiр тұсы: «Бiз пленум шешiмiне наразымыз!» «Әр ұлтты өз көсемi билесiн!» «Бiздiң алдымызда Димаш аға сөйлесiн!..» деп ұрандап алға қарай лап бередi де, iле керi серпiледi. Арна тепкен жойқын қара толқын қай тұстан лақ етерi белгiсiз теңселiп тұр.

Делебесi қозып ентелеген албырт топ дөңгеленген ұлы майданға сыналай енiп сiңiп жоғалған. Әзиз-Сұлтанның қасында таныстан Қосымханнан басқа ешкiм қалмапты. Екеуi Алаңның шетiмен жағалап келедi, ойлары – айналып барып трибуна жақта не болып жатқанын көру.

Әзиз-Сұлтанның бiрден байқағаны: майдан ортасында жүрген кiлең жастар екен. Үлкендер жағы Алаң шетiндегi бетон бардюрден берi аттар емес. Құдды бiр, тасыған өзенге қарап жағада үрпиiп тұрған адамдар секiлдi. Денi – омырауында орден-медаль самсаған ардагерлер, «От пен судың талайын толарсақтан кешкен батырмыз, мiне» деген мақтаныш па, әлде бiреу-мiреу мұнда неғып жүрсiздер деп ежiрейсе, «шырағым, бiзде шаруаң болмасын, мынаны көрдiң бе!» деп айбынту үшiн тағып алды ма екен? Әйтеуiр, барын киiп, бақанын асынып алған. Өз қолдарынан келмейтiндi өзгелердiң iстегенiне қызыға қарайтындай, жымсиған жанарларында жарайсыңдар деп құптаған жылы ұшқын жылтырайды. Бiрақ қанша тiлеулес болғанмен берi қарай аттап басар емес.

Неге үлкендер осынша үрейшең, жалтақ? «Асарымызды асадық, жасарымызды жасадық, мына он екiде бiр гүлi ашылмаған өндiрдей ұл-қыздардан жанымыз аяулы ма!» деп неге ортаға қойып кетпейдi. Адуынды, албырт топтың алдында сап-сап деп сабырға шақырып сақалды қариялар жүрсе, ана жоғарыдағылар да, мың жерден бiтеу болғанмен, айыл жиып айбынар едi ғой. Әлде бейшаралар талай зұлматты көрiп, заман басқа-көзге төпеп өсiрген соң әбден жасып, су жүрек боп қалған ба?

Алаңда басына әлi ноқта-жүген тимеген бұла жастық шарқ ұрып жүр.

Қолын арқасына айқастырып шалқалаған шартық қарын бiр шал бұларға жақындап келiп:

– Дұрыс, балалар, беттерiңнен қайтпаңдар! – дедi сыбырлай. Кеудесiн қыжыл кернеген Әзиз-Сұлтан, бiр жағы қылжақ, бiр жағы ерегеспен:

– Дұрыс болса, неге мұнда келмейсiз? – деп белiнен шап берiп көтерiп алып едi, шыңыраудың түбiне құлап түскендей зәре-иманы ұшып, кеудесiндегi салпыншақ сөлкебайлары сыңғырлап жалма-жан ернеуге қайтадан атып шықты.

– Өй, көргенсiз, лағынет!..– Жалтақ-жалтақ қарап, пәлесiнен аулақ дегендей, бiр қырындап жылыстай жөнеледi.

«Бұлардан қайран жоқ, – дедi Әзиз-Сұлтан iшiнен. – Сиыр малы көзiне шыбын үймелеген сасық қорадан шығарып, мөлдiр сулы, көк шалғынды өрiске айдағаныңмен мөңiреп ескi жұртына қашады емес пе. Бұлар да сол сияқты. Үйреншiктi қалпын бұзғысы келмейдi. Ескi қораның иiсiне көкiрегi былғанбаған, от пен судан бетi қайтып көрмеген жас ұрпақ қана жаңалықты жасайды».

Бiр айналып қарағанда, қасындағы Қосымханды танымай қалды: қомпиған көк курткасының күләпарасын көзiне түсiре киiп, қоңыр түбiт шарқатын мұрнын бастыра көтерiп, тұмшаланып алыпты, көзiнiң жартысы ғана жылтырайды. Кiм екенiн айырып көр! Әзиз-Сұлтанның ойын айтқызбай-ақ оқыған ол: «Сақтықта қорлық жоқ – дедi дауысы жетi қабат жердiң астынан естiлiп. – Селтеңдеп шетке шыға бермей, ортаға қарай енейiк». Бұл залым неден шошынды деп, жан-жағын шолып едi, анандайдағы солдаттарды тасаланған әлдекiмнiң қолындағы фотоаппараттың шыны көзi шатынап Алаңға қарап тесiрейiп тұр екен.

Қосымханның қаупiне қарамастан, қалың нөпiрдi сыналай жарып алдыңғы жаққа таяған. Қарсы бет шеңгелдеп өрiлген тас қамалдай. Трибунаның қос қанаты жымдаса тiзiлген солдаттар. Темiр қалпақ киiп, кiсi бойы темiр қалқанды тасаланып лек-­лек қарауытады. Одан ары бiр­-бiрiмен тұмсық түйiстiре ұзын­шұбақ тiзiлiп әскери машиналар тұр. БТР-лар мен танкiнiң ұңғысы үңiрейедi. “Мыналардың сұрқы жаман екен! – дедi Әзиз­Сұлтан iштей тiксiнiп. – Бiзбен майдан ашып, соғыспақшы ма!” Әзiрге тыныш. Бұлардың қимыл-әрекетiн қалт жiбермей қатал сұспен түйiле үнсiз бақылайды. Алаң да бейбiт. Мың-сан дауыспен гуiлдей жаңғырығып, баяу теңселгенi болмаса, артық, оғаш қимылы жоқ. Әлдеқайдан “Атамекен” әнiн қосылып айтқан қыздардың дауысы толқып жетедi емiс-емiс. Трибунаға жақын тұрған бiреулер алақандарымен аузын қалқалап, дауыстарын көтере айғай салады:

– Орталық Комитет басшыларының алдымызға шығып сөйлесуiн талап етемiз. Пленум шешiмiне қарсымыз!

– Әр ұлт өз мемлекетiн өзi басқарсын. Лениндiк ұлт саясатының бұрмалануына жол бермеймiз?

– Димаш аға шықсын! Мән­-жайды өз аузынан естiгiмiз келедi...

Әр сөздiң аяғын қалың дауыс iлiп әкетiп, қосыла жаңғырады.

Бiр жiгiт топты кимелей жарып Әзиз-Сұлтандардың қасына келдi. Құндыз құлақшынын қабағына түсiре киген. Пальтосының жағасын тiк көтерiп алыпты. Мұрынының ұшы мен иегi ғана көрiнедi жылтырап.

– Ей, жiгiттер, өстiп тұра беремiз бе? – дедi алға ентелеп. – Аязда мұздап өлдiк қой. Жүрiңдер, Ақүйге басып кiрейiк. Мына боқмұрын солдаттар түк iстей алмайды!

– Дұрыс, сөйтейiк! – Қатар тұрған бiраз адам дүрлiге қостап, елеуреп шыға келдi.

– Тоқта! – Әзиз-­Сұлтан әлгiнiң жеңiнен шап бердi. – Сен, жiгiтiм, мұндай сөздi қой. Жұртты отқа итерме!

– Не, сонда осылай тұра беремiз бе қой сияқты үйiрiлiп?

– Тұрғың келмесе, кете бер, сенi ешкiм ұстап тұрған жоқ. Өзiң кiмсiң? Қай институтта оқисың?

– Менi тергейiн деп пе едiң? Шатағың болмасын!

– Жiгiттер, мынау – провакатор, мұның айтағына ермеңдер!

Анау қолын сiлкiп, Әзиз-­Сұлтанның уысынан босанып шықты да жылыстап, лезде топтың арасына сiңiп жоғалды.

– Мiне, көрдiңдер ме? – дедi Әзиз­Сұлтан жаңағы елп етiп еруге дайын тұрған жiгiттерге қарап. – Сақ болайық. Мұндайларды арамызға әдейi жiберуi ықтимал.

Мән­-жайды ендi түсiнген аңқау топ шулап қоя бердi:

– О, әкеңдi,.. сiлiмтiк!

– Залымын қарашы-­ей!

– Сатқын неменiң теуiп-­теуiп тезегiн шығару керек едi, қап!..

Әзиз-­Сұлтан бұл жерде бас болып, бағыт сiлтеп жүрген ешкiм жоқ екенiн байқады. Отқа­-суға қарамай ентелеп, елiрген жастардың арандап бiрдеңеге ұрынуы бек мүмкiн едi. Жұрттың бәрiне болмаса да айналамызға бас-­көз болайық деген ниетпен бес­-алты естияр жiгiттi қасына жинаған. Әрқайсысы әр тұсқа барып, араларында арандатушылар жүргенiн ескертiп, айналадағы әр қимылды жiтi бақылаумен болды.

Сәлден соң:

– Әне, келе жатыр! Келе жатыр! – дедi жұрт дүрлiгiп. Әзиз­-Сұлтан жалт қараса, келе жатқан партия, үкiмет басшылары екен. Қызыл күрең мәрмәрдан өрiлген биiк трибуна өкiрген асау толқын жағаға атып тастаған ескi кеме сияқты. Қайраңдаған кеменiң не iстерiн бiлмей абыржыған экипажындай, қаз-қатар тiзiлiп тұра қалды. Аласұрған алапат адуынды күшпен бетпе-бет келгенде тайсақтап үрейлене қарайды. Бәрi қазақ. Бiрыңғай киiнген: бастарында құндыз бөрiк, үстерiнде сұр пальто. Бойлары да бiрдей. Бабаларымыз: «ұлың қор болса да, зор болсын» дегендi осындайда айтқан екен-ау! – деп ойлады Әзиз-Сұлтан трибунадағы ажарсыз бастарға қарап тұрып. – Шiркiн, Димаш ағаны айтсайшы, қандай мiнбенiң болсын сәнi едi ғой. Келбетiне көзiң тояды. Қай мемлекеттiң басшысымен қатар тұрса да иығы асып тұратын еңселi тұлғасы мен парасат ұялаған нұрлы жүзiн көрiп, мiне, бiздiң ағамыз қандай деп мақтаныш билейтiн көңiлдi. Мыналардың өздерi де, сөздерi де қораш, күйкі. Сөйлеген сайын бiр­-бiрiне одан сайын ұқсап, егiздiң сыңарындай боп барады. Айналып келiп бәрiнiң езетiнi – “Қазақстан – халықтар достығының лабораториясы”, “Бабаларымыздың қанымен, терiмен шыңдалған ұлы достыққа сендер сызат түсiргелi тұрсыңдар...” Құдды бiр газеттiң бас мақаласын оқып тұрғандай дәм­-татусыз жылымшы сөздер. Жүрекке жетер жылуы жоқ. Қолдарындағы қағаздан бастарын көтермейдi. Өз беттерiмен бiр­-екi ауыз сөз айтса, сандырақтап лағып кетедi. “Құдай­-ай, осылар да кісі боп бiздi басқарып отыр­-ау!” дедi Әзиз-­Сұлтан iшiнен күйiнiп.

Әне, ортадағы бiреу қолын шошаңдатып сөйлей бастады:

– ...Азаматтар, айтқанды ұғып, тыныштықпен тараңдар. А то, жағдай қиын болады! Сендердiң әрекеттерiң заңға қайшы. Немене, партияның шешiмiне қарсысыңдар ма! Бұл деген позор! Бүкiл Совет халқының алдында жерге қарайтын болдық! Қане, тараңдар! Араларыңдағы арам пиғыл бұзақыларға ермеңдер. Бiз оларды табамыз и аяусыз жазалаймыз!..

Құдды бiр ауыл арасындағы шолақ белсендiнiң дiкiлдек қоқан-лоққысы. Жоғарыдағының нұсқағанын ғана орындап, бiреудiң жазғанын биiк мiнбеден оқып

Топ ортадан гүрiлдеген бiреу айқай салды:

– Пәленше миллион қазақтан өзiн басқаруға бiр адам табылмағаны ма? Өзiң неге Бiрiншi хатшы болмайсың?

– Оны сендерден ешкiм сұрамайды. Партия қалай ұйғарса, солай болады. Орыс болды не, қазақ болды не – бәрiбiр емес пе. Бiзде ұлт жоқ, бәрiмiз – совет халқымыз.

Әзиз-Сұлтан жаңағы гүрiлдек дауыстың иесiн көзiмен iздеп, ызалана жерге шырт түкiрдi: «Көсемiң мынау болса – жырғарсың! Партияның нюхы неткен мықты. Осындай қаны-сөлi жоқтарды қалай тауып алады екен. Қоғамның сұрқайылығы да осылардың ой-санасындағы ұшқынның жоқтығынан шығар...»

– Кәне шуылдамай кетіңдер. Тез арада Алаңды босатыңдар, әйтпесе әскермен қуып таратамыз!

Қадау- қадау дауыстар ашына айғайлады:

– Мына көргенсіздің сөзін қарашы- ей! Бізге кет дейді ғой. Кет десе кете беретін ит пе екенбіз сонша? Сен бізге бүйтіп әкіреңде ме. Дікеңдейтіндей мал қайырып жүрген жоқсың. Көзіңді ашып қара!

– Жоғал ары сорлы! Осылар да ел басқарып жүр-ау!

– Талабымыз орындалмайынша кетпейміз. Табжылмаймыз осы жерден.

– Құры, жоғал!..

Жаңғыра шулап, ысқырып ананы мүлдем бұқтырып тастады.

Дөңайбат, қоқан-лоққыға жұрт ығысар емес. Iштей неге де болса бекiнген түрмен өжеттенiп алған. Әр тұстан хормен айғайлап, ұран тастай күңiренiп, теңселiп-теңселiп кетедi. Жарға соққан толқын ендi бiр ышқынса, қайрандаған кеменi төңкерiп тастардай.

Қасындағының сөзiнен дәрмен болмаған соң, көсемдердiң тағы бірі тамақ кенедi. Дауысы қою, орнықты екен.

– Азаматтар, ақылға келiңдер. Бұл тұрыстарыңда ешқандай мән-мағына жоқ. Қандай талаптарың бар, не мақсат көздейсiңдер – қане, айтыңдар. Көңiлге қонарлық болса, жоғарыға жеткiзейiк, ақылдасайық. Қане, кiм сөйлейдi?

Әрқайсысы өз бетiмен гуiлдеп тұрған жұрт әдепкiде, иә, не айтамыз дегендей, әпiгi басылып тына қалған. Iле топ ортаны бұзып-жарып, денесi құндыз жағалы қара пальтоға симай тырсиған, етжеңдi сап-сары келiншек жұлқынып алға шықты. Желкесiне түсiп кеткен түбiт шәлiсiн түзеп қойып, трибунаға қарай қолын сермеп:

– Мен гастрономда сатушы боп iстеймiн! – дедi, бiреу қайда iстейсiң деп сұрағандай, әлде мен қарапайым адаммын, тiгiсiн жатқызып сөйлей алмаймын дегенi ме екен. – Ойларыңды айт деп тұрсыз ғой, айтайын. Мен Қонаевты алып тастағанына қарсымын. Менi осында намыс сүйрелеп әкелдi. Ұлттық намыс! Осы күнге дейiн жақсы боп келген Димаш аға неге бiр-ақ күнде жаман боп қалды? Қателiк-кемшiлiгiн бұрын неге айтпадыңыздар?

– Ол кiсiнiң жасы келдi, өз өтiнiшiмен босады, – дедi мiнбедегi бас кiрпiк қақпай мелшиген қалпы.

– Өзге шалдар өлгенше отыратын таққа бiздiң Ағамыз неге отырмайды? Олар құсап өлексесiн сүйретiп, ақылынан алжасып отырған жоқ. Ақ үйдiң сыртында тұрсақ та, iшiнде не боп жатқанын бiлемiз. Қонаевты қадырлеп-қастерлеп демалысқа шығарса, пленум, от алып жүргендей, он жетi-ақ минутта бiте ме? Ширек ғасыр көсем болған азаматты ғана емес, оны сыйлаған ел-жұртты да қорлау емес пе бұл. Және орнына әкелген адамды қарасаңшы. Белгiсiз облысты басқарған, белгiсiз бiреу. Өңкей қазақ отырып, бiреуiңiз қыңқ етуге жараған жоқсыздар. Сiздер намыстанбағаннан кейiн қатын болсам да мен намыстанып келдiм осында!

– Дұрыс айтады! Намыс үшiн келдiк!.. – деп айналадағы жұрт жамыраса шулады. Мiнбедегi мықты тыныштал дегендей қолын көтердi:

– Тағы кiм сөйлейдi?

Жұрт тағы да тым-тырыс. Бiрдеңе десеңдершi дегендей бiр-бiрiне қарайды. Белсенiп шығар бiреудiң болмағаны ма? Мiне, «жоғал, тара» деп дiкiлдемей, арыз-арманыңды айт, тыңдайық деп тұр. Бүйтiп тұра берсе, айтары жоқ, айтаққа ерген ақымақ тобыр боп көрiнбей ме. Әзиз-Сұлтанның сөйлеймiн деген қаперiнде жоқ едi; қызынып, жұрттың алдына қалай атып шыққанын өзi де бiлмей қалды:

– Бiр ауыз сөзiм бар! – дедi демi жетпей тығылып. Сәл iркiлiп жүрек тоқтатып алды да, екпiндете сөйлеп кеттi. – Мен мұнда Қонаевтың, не болмаса өз жеке басымның жыртысын жыртуға келгемiн жоқ. Өмiрiмiзге кеңiрдектеп енген, көз шұқып көрiнiп тұрған әдiлетсiздiкке наразылығымды бiлдiруге келдiм, сондай-ақ, мына тұрған көпшiлiктiң де осындай оймен келгенiне шүбәм жоқ. Осы уақытқа дейiн тең ұлттардың гүлденген социалистiк мемлекетiн құрдық деп келдiк. Шынында солай ма? Қазақ өз жерiнде өзi азшылыққа айналса, тiлi мен дiнiн жоғалтса – сол ма теңесiп гүлденгенi? Патша тұсында қазақ байқұсты переселендер шұрайлы жерiнен бiр қуса, совет үкiметi кезiнде қордалы қоныстарынан тағы айрылды: полигонға айналды, тың игеруге келген мыңдаған трактордың табанына тапталды. Америкадағы резервацияларда мекендейтiн аборигендер сияқты, қазақ ауылы экологиялық жағынан аса қолайсыз құм дала, шөлейттерде тұрады. Завод-фабрикалардағы денсаулыққа зиянды, қолмен атқарылатын ең қарабайыр ауыр жұмыстарды iстейтiн кiм? Ауылдан келген қазақ жастары. Прописка мен жатақхананың бiр бұрышынан орын алу үшiн бәрiне көнуге мәжбүр. Өз елiнiң астанасында он бес-жиырма жыл жұмыс iстеп жүрiп үй ала алмайды. Мына тұрғанның бiразы осындай тауқымет шеккендер. Жұрт Қонаев, Қонаев деп жатыр, бiрақ көңiлiне тереңiрек үңiлiп көрсiншi, басты себеп ол емес, әркiмнiң жүрегiнде осы қыжыл бар.

– Бұның бәрi – бұрынғы басшылықтың тұсында жiберiлген кемшiлiктер, – дедi көсем, құдды бiр өзi бұрын қой бағып не егiн егiп келген адамдай бетi бүлк етпестен.

– Ұлт мәселесi шешiлген болса, өз жерiнде жүрiп қазақтар неге өз тiлiнде сөйлей алмайды? – дедi Әзиз-Сұлтан көмейiне лықсып келген сөздiң алдын тежемей. – Орыстан басқа қай халықтың шекесi шеруен атып тұр. Орыс тiлiн бiлу – мiндет hәм қажеттiлiк. Онсыз аттап баса алмайсың, онсыз сен толыққанды адам емессiң, жартыкеш қорсың, мүсәпiрсiң. Сондықтан құдайдан үмiтi бар әрбiр ата-ана балам өз тiлiн бiлмесе, бiлмей-ақ қойсын, орыс тiлiн бiлсе екен дейдi. Нәтижесiнде ана тiлiмiз өмiрдiң өрiсiнен ысырылып, қиыр жайлап, шет қонған ауылдағы қойшы-қолаңның тiлiне айналды. От басы, ошақ қасында еңбектеп, қалт-құлт еткен кәрi-құртаңмен бiрге жыл өткен сайын келмеске кетiп жатыр. Ұлт мектептерiнiң саны жылдан жылға кемуде. Осы ма гүлденiп көркейгенiмiз. Бұның аты – рухани экспанция!..

Әзиз-Сұлтан ат тiзгiнiн еркiн жiберiп, тағы бiраз төбенiң басын шаңдатты.

Бетон бет көсем сөз жарыстырған жоқ, оттай түс дегендей селқос тыңдап, екi жағындағыларға кезек еңкейiп әлдененi сыбырлаумен болды. Оған тiптi Әзиз-Сұлтанның бұлай шалықтап терiс езулеп сөйлегенi қажет боп тұрған тәрiздi. Мiне, бастап жүрген бұзықтың бiреуiн таптық деуге жақсы дей ме екен? Әлде әркiм өстiп-өстiп қыздырмалап сөйлесе, мына бейбiт тобыр елеуреп артық әрекетке баруы ықтимал, сонда бүйтiп шуылдатпай, тәртiп бұзды деген сылтаумен талқан қылып Алаңнан тырқыратып айдап тастаймыз деп бармақ бүгiп тұр ма?

Ауыздан қағар ешкiм болмаған соң бүйiрi қызып алған Әзиз-Сұлтан еркiн сiлтедi. Жүрек басын буған ащы қыжыл отты сөз боп түйдек-түйдек атылып жатыр. Әр көкiректе қордаланған сары запыран. Сөйлеген сайын бойы жеңiлдеп шарықтай түстi. Бiрте-бiрте екпiндетiп, сөзiнiң аяғы өз-өзiнен ұйқасып, қалай өлеңге айналып кеткенiн өзi де сезген жоқ. Тас түйiлген жұдырығын аспандата сермеп:

– Осындайда айтпаған

Сөз атасы өледi.

Бабалардың дабысы,

Дүлдүлдердiң шабысы

Құлағыма келедi.

Жасығың неткен көп едi,

Асылың неткен кем едi.

Күн астына күркiреп шапқан қазақтың,

Көк найзаны көкiрегiмен қаққан қазақтың

Ұлымын десең – кiм сенедi?

Қылығы қайда қызыңның?

Қызылы қайда жүзiңнiң?

Барыңды бар деп айта алмай,

Әркiмге жаққан сайқалдай,

Өтiрiктi шын деп сызылдың.

Кеудеңдi басқан қара тас,

Жата берсең жарамас,

Бұлқынбасаң – үзiлдiң!!! – деп ентiге тоқтағанда, толқыған Алаң:

– Бұлқынамыз! Бұлқынамыз! Басқызбаймыз кеудемiздi! – деп бір дем, бiр леппен күркiрей жаңғырықты.

Буырқанған дүлей толқын түнере тулап көкке шапшыды. Батқан кеменің бейбақтары асау теңiз жаңқадай iлiп алып жұта салардай зәрелерi ұшып, жан-жақтарына жалтақтай қарайды.

Әзиз-Сұлтан айналасындағы ризашылықпен сүйсiне қараған көздердiң сұғынан ыңғайсызданып, бiрдеңенi қиратып тастағандай қоқиланбайыншы деп, ентелеген топты сыналай жарып орта тұсқа өтiп едi, құлақшындарын баса киген екi жiгiт жағалай жұртқа темекi таратып жүр екен. «Алыңдар, жiгiттер. Ең болмаса, шылым шегiп бой жылытайық» дейдi. «Қазақстанның» аузы аңқиған қорабын бұған да ұсынды. Сары құйрықтың бiрiн суырып езуiне қыстырды, шақпағын ап тұтатам дегенше, көк түтiндi қос танауынан боздата жiберген қасындағы күйек сақал:

– Мынаның дәмi қалай, бiртүрлi ғой өзi! – дедi. Әзиз-Сұлтан секем алып қалды, ернiндегi шылымды жұлып алып, ортасынан бөлiп едi, темекiнiң арасында шөптiң үгiндiсi сияқты көкшiл ұнтақ жүр. Не екенiн түсiнбей аңтарылып қалған. Күйек сақал:

– Мынау наша ғой! – деп баж етiп, аузындағы шылымды жерге атып ұрды да табанымен таптап-таптап тастады. – Жiгiттер, тастаңдар андағыны, темекi емес – наша! Ұстаңдар ана иттiң баласын. Арандатушы!..

Сол-ақ екен, Алаң ортасы құйын соққандай дүр етiп, ию-қию болды да кеттi. Екi сатқынды сол жерде допша тепкiлеп сiлейтiп салған. Сүйреп апарып Алаң шетiне лақтырып жiбердi:

– Алыңдар, мiне, сiлiмтiктерiңдi. Бiздi өйтiп арандата алмайсыңдар!

Ауыздық шайнаған асау топ бұлқынып кеттi: әр жер-әр жерден айқай шығып, бiрiн-бiрi кимелеп, қара толқындай оңды-солды лықсып тұр. Өжеттенiп, неге де болса бел буып шиыршық атқандай. Айбынғаны ма, әлде осысы дұрыс болды деп құнжыңдағандары ма, мәрмәр мiнбенiң қалқасынан қылқиған құндыз бөрiктер жел шайқаған күнбағыстай бiр-бiрiне еңкейiсiп әлдененi сыбырлап жатыр. Iле шұлғыған бөрiктердiң пәтуасын паш етiп, баған басындағы ақшелек – репродуктор саңқылдай жөнелдi:

– Азаматтар, бұларың – бассыздық! Тез үйлерiңе тараңдар, әйтпесе, күшпен тәртiпке шақырамыз!

Бұл шаптықтырып шаптан түрту едi. Пәленi бастап алып, бұның не дегенге, келсең кел деп бiлек сыбанып тұр.

Келесi сәтте Алаңның екiншi шетi тағы дүр ете түстi. Не болды деп Әзиз-Сұлтан жалт қараса, радио үйiнен жоғары өрлеп Сәтбаев көшесiне қарай бiр автолавка үш-төрт қадам сайын бiр жәшiк арақ тастап жайбарақат кетiп барады. Құдды бiр тойға тарту үлестiрiп жүргендей. Жүгiрiп жеткен Әзиз-Сұлтан мен бiрнеше жiгiт «батпан құйрықты» аламыз ба, қайтемiз деп аңтарылған жұртқа, «мұның артында не пәле жатқанын сезбейсiңдер ме? Маскүнем, алқаштар бүлiк салып жатыр деп күйе жақпақшы. Бұлардан неше түрлi сұмдық шығады, сақ болыңдар!» деп шөлмектi жерге бiр-бiр перiп қиратып тастаған.

Арам пиғылдары iске аспаған жымысқылар ендi тура қимылға көштi. Мiнбе алдында лек-лек сiрескен кiсi бойы темiр қалқандарға кенет жан бiткендей лап қойып, Алаң шетiн тықсыра бастады. Төпелей жөнелген резина таяқшалардан жасқанған жұрт үрiккен қойдай ойыла серпiлдi де қас қағымда ес жиып қайта еңсерiлдi. Екi жақ беттесiп сарт-сұрт айқасып кеткен. Қарусыз, жалаң қол болса да тайсалар емес. Жанды жерiне таяқ тиiп бiрнеше қыз-жiгiт әп-сәтте мұрттай ұшты. Сонда да бетi қайтпай өршелене ұмтылуда.

Қаз-қатар сiрескен темiр қалқандар әлдебiр жыртқыштың арсиған тiстерi тәрiздi. Көк сауыр асфальттi қарш-қарш шайнап атылатын сәттi күткендей, қара нөпiр лап қойғанда, арандай ашылған қорқынышты ауыз қарбыта асап, көптiң шетiн қаусатып түстi – қарулы солдаттар ағынның алдын қиып тастап, қалғандарын қалқандарымен тосқауылдап тас қамал боп тұрып алған. Қақпанға түскендердi басқа-көзге төпештеп, шашынан, киiмiнен сүйрелеп, алаң сыртындағы жабық машиналарға қарай әкеттi.

Бейбiт шеруге соқтыға алмай дымы құрыған жымысқылардың құдайы бердi. Ойлары – түртпектеп, шұқылап жүрiп қалай да бiр ши шығару едi. Оларға бұлардың тәртiпсiз, бұзақы болғандары керек-тiн. Ендi, мiне, тәртiп сақшыларына қарсы қол көтердi деп, Алаңнан қанға бөктiрiп қуып шығуға жақсы сылтау табылды. Осыны сезген Әзиз-Сұлтан мен тағы бiрнеше жiгiт топтың алдын бөгеп:

– Жiгiттер, сабыр етiңдер, қақтығысқа бармайық. Бұлар әдейi араңдатып отыр. Қарсылассаң, қару қолданып жазаламақшы! – деп шырылдап арлы-берлi жүгiрiп едi, ашынған жастар тоқтау берер емес. Бiреулерi айналадағы тал-дарақтарды сындырып, екiншiлерi жол жиегiндегi мәрмәр тақталарды жерге бiр перiп күйретiп, таяқпен, таспен қаруланып, жанұшыра қимылға кiрiсiп кеттi. Тас маңдай тажалдай күш бермей бұза-жарып iшке ентелеген темiр қалқандарды таяқ-тастар сарт-сұрт төпелегенде, даңғырлаған дыбыстан аспан жаңғырықты. Кейбiр қайратты, өжет жiгiттер солдаттың қолындағы резинка келтектi жұлып алып, өздерiне қарсы оңды-солды сiлтеп жүр. Айқас ұзаққа барған жоқ, әне-мiне дегенше-ақ темiр қалқандарды тепкiлеп Алаң сыртына серпiп тастаған. Қаhарлы толқын көбiгiн шашып керi лықсығанда, жағаға шыққан балықтай, екi арада талай дене ыңырсып сұлап жатты.

Жүрегi шайлыққан солдаттар қайтып беттер емес.

Алаң екi иығын жұлып жеп, аласұрып тұр. Солдаттарға ендi өздерi соқтығып, кел қане, деп айғайлап, жентектеп қар, кесек атқылап тап-тап бередi. Әзиз-Сұлтандар әлі де басу айтып, шырылдап арлы-берлі жүгіргенмен олардың сөзін тыңдаудан жұрт қалып барады. Арақ ішіп алған әлдекімдер айғай-сүрең салып, солдаттарға ұмтылып, онсыз да соқтығарға қара таппай ашынып аласұрған елдің бүйірін қыздыра түсті.

Орталық комитеттiң үйi мен телевидениенi басып алар деп қауiптендi ме, Алаңның шетiн машиналармен бекiтiп, әр тұстан ағылып келiп жатқан солдаттарды солай қарай шоғырландыра бастады. Лек-лек, толқын-толқын; сызды ауада ызғар шаша қарауытқан темiр қалпақтар қатар-қатар созылған шойын шынжырдың бiр-бiр шығыры сияқты. Шынында Алаң қоршауда қалып едi. Ташкент, Свердловск, Новосибирскiден жедел түрде жеткен ерекше бөлiмнiң әскерлерi бес қаруын сайлап, бұйрық күтiп дайын тұр. Бiрақ қауiптi елең қылмай, өжет Алаң бұлқынып жатты. Ентелеп ортаға еңбек болған бiрнеше милиция машинасы өртелдi; қорқытып-үркiтiп жағы сембей саңқылдаған репродукторды бiр ақ күртелi сидам жiгiт баған басына мысықша тырмысып шығып жұлып алды да жерге атып ұрды...

2

Түс қайта аяз қапқан Алматы аспанын дар­-дар айырып гүрiл қаптады. Орталық аэропорт пен әскери аэродромға өкiрiп-­бақырып самолеттер iлгерiндi­-кейiндi толассыз қонып жатты. Арнаулы отрядтар мен десант бөлiмдерi қаруларын асынып, иттерiн жетелеп түскен бойда дереу машиналарға отырып, лек­-лек Алаңға қарай ағылды.

Геннадий Васильевич жаңа бiр топ қазақ басшыларды үгiт­насихат жүргiзуге Алаңға жiберген. Солардың сөзiн мiне, радио арқылы кабинетiнде тыңдап отыр. Тiлмаш гүпiлдеген бiреу екен, оның үстiне микрофонға аузын тақап сөйлей ме радио қытырлап, жаңғырып кеткенде, жақтырмай қабағын шытып қояды. Бүйректерi бұрар ма екен, қайтер екен деп әдейi аңыс аңдыған. Тiлмаштың сөзiне сенсе, мәндi, дәмдi бiрдеңе айтып жатқан ешқайсысы жоқ. Жадағай, жалпылама сөз. Ұрсып, зекiп тоңқ­-тоңқ етедi. Олардың осындай ұсақ, күйкi болғаны өзiне баб, бақайымен жорғалатып, еркiн билеп-­төстейдi. Көңiлi жайланып, креслоға шалқалай түскен. Шындығында олардың Алаңға барып сөйлеуiне зәру боп отырғаны да шамалы. Онсыз да мына шуылдақтарды бiраздан кейiн күшпен қуып таратады емес пе. Бас хатшының жарлығы солай. Әскердiң алды мiне келе бастады. Тек ертең iс аяғы насырға шауып, неге бейбiт таратуға тырыспадыңдар дегендей болса, мынандай-­мынандай шаралар iстедiк, көнбей қойса қайтемiз дегенге жақсы.

Әдетте жасқана, жайлап ашылатын ауыр емен есiк кенет сықырлап, шалқалай серпiлгенде жақтырмай жалт қараған – дөңкиiп-­дөңкиiп бiр топ әскерилер кiрiп келедi екен. Жүздерi бейтаныс. Өңкей генерал. Жүрiстерi еркiн, өктем. Тек соңдарынан ерген Миронин мен Республиканың iшкi iстер министрi Князев қана аяқтарын имене басады. Меймандар келте сәлемдескен, ұзын столдың екi қапталына қаумалай жайғасты. Топты бастап келген СССР Қорғаныс министрiнiң орынбасары генерал­полковник Денисов екен. Ет жеңдi, жуан. Үстiне шалғын түс десант формасын киген. Аяғында “батальонка”. Алматыдағы уақиғаға байланысты “Құйын” операциясын басқаруды осыған тапсырыпты.

– Иә, генерал жолдастар, қалай жеттiңiздер? Шаршап қалған жоқсыздар ма? Москвада ауарайы қалай боп тұр? – деп төр иесi жайылып әдеттегi мамыражай әңгiменiң ауылына қарай бастап едi, генерал Денисов салбыраған қабақ астынан алая бiр қарады.

– Геннадий Васильевич, бiздiң осындағы уақиғаға байланысты арнайы тапсырмамен келгенiмiздi өзiңiз де бiлiп отырған боларсыз. Сондықтан iске кiрiсейiк.

– Иә, бiлем, бiлем! – дедi кабинет қожасы столға шынтағын тiрей еңсерiлiп. – Әлгiнде ғана Михаил Сергеевичпен сөйлескенмiн! – талтаңдап кiрiсiнен­-ақ генералды ұнатпаған. Мұны бiр қуыршақ көрiп өктемсiгiсi келдi­-ау деймiн өзiнiң. Кiмнiң алдында отырғанын бiлiп, аяғын тарта түссiн деген есеппен Бас хатшының атын алдына әдейi көлденең тартқан. – Сiздердiң келе жатқандарыңызды сол кiсi айтқан болатын. Көмекке он екi қаладан әскер барады, тиiстi мамандар жiбердiк деген. Иә, жағдай өте күрделi. Әйтсе де Михаил Сергеевич тiкелей өз бақылауына алып отыр. Жарты сағат сайын хабарласып тұруға келiстiк...

– Геннадий Васильевич, мұның бәрi жалпылама сөз ғой. Бiзге әрбiр минут қымбат! – дедi генерал орта жолдан кимелеп. – Нақты жағдайды және атқарылып жатқан іс- шараларды бiлгiмiз келедi. Жолдас Миронин, Сiз баяндаңыз!

– Иә, дұрыс, Миронин жолдас сөйлесiн, – дедi Геннадий Васильевич қосанжарланып. – Штаб жұмысын үйлестiрудi сол кiсiге жүктегенмiн! – деуiн десе де, өз қылығына басқалардан бұрын өзi ұялып қалды. Берекесi қашып сонша ұшқалақтағаны несi? Қайта араларында қазақтардың отырмағаны қандай жақсы болды. Әйтпесе абройдан жұрдай болар едi ғой. Ол бейшаралар мұның қабағына қарап, бақайының ұшымен билеп жүрген жоқ па. Бұл қазақ деген түсiнiксiз халық екен. Сырттағы екi иығын жұлып жеп тепсiнген өр мiнез өжет жастар анау. Ал, мына айналасындағылардың бәрi бұраңдаған жағымпаз, жаутаң көз. Әлде пәлесiн iшiне бүккен зымиян ба шетiнен?

Миронин орнынан лып етiп тұрып, сымдай тартыла қалды. Жағдайды әскери нақтылықпен қысқаша тұжырымдап айтып шықты. Алаңдағы жұрттың көңiл ауаны әрқилы: ашынып, тәуекелге бас тiгiп, аласұрып жүргендер де баршылық, көбi дақпыртпен қызық көрiп келiп, қызды­-қыздымен қосылып кеткендер, олардың ешқандай саяси мақсат көздемейтiнiн айтып өттi де:

– Іс-­қимылдарына қарағанда, бұлар стихиялы түрде жиналған алашобыр масса. Ұйымдастырып отырған қозғаушы күш жоқ... – дей берiп едi, генералдың өзiн ауыздан қағып, Миронинге ыңғай танытқанына ширығып отырған Бiрiншi хатшы iлiк тауып шап ете түстi:

– Миронин жолдас, мен Сiздiң бұл пiкiрiңiзбен келiспеймiн. Халықтың iшкi тiлек бiрлiгi, көңiл үндестiгiнен артық қандай қозғаушы күш керек? Неге Сiз бұл әрекеттiң саяси мәнiн жоққа шығарасыз? Мемлекеттiк жүйеге қарсы кез келген бой көтеру – саяси акция. Ондай ұйымдасқан мақсат болмаса, “Орыстар – басқыншылар!” “Колбин кетсiн!” деген ұрандар көтерiп, транспоранттар алып шыға ма? Бiз, әрине, бұл жағын бүркемелеп, бүлiкшiл қылмысты элементтердiң жәй басбұзарлық әрекетi етiп көрсетуге тиiспiз.

Миронин хатшының қарадай шапшып шатақ iздегенiне түсiнбей аңтарылып барып тiл қатты:

– Мен бұл жерде, Геннадий Васильевич, Алаңдағы жастарда бiр орталықтан ұйамдасқан әрекет жоқ екенiн айтып тұрмын. Бiрлiжарым бiреулер әр тұста басалқы болған сияқты болғанмен, негiзiнен әркiм өз бетiмен жүр.

– Сiздiң айтқаныңыз дұрыс, Геннадий Васильевич, – дедi генерал хатшының көңiлiн аулаған сыңаймен. – Бiрақ бұл мәселенiң саяси бағасын кейiн Орталық Комитет өзi бере жатар. Қазiр алдымыздағы нақты мiндетпен айналысайық. – Генерал хатшыға желкесiн бере бiр қырын бұрылып, Миронинге қарай иек қақты:

– Нендей шара қолданып жатырсыздар?

– Бiз өз саламыз бойынша жоғарыдан түскен нұсқауларды басшылыққа алудамыз. Ереуiлшiлердiң тоқсан проценттен астамы қазақ болғандықтан орыс, басқа да славян халықтары қолдау көрсетiп қосылып кетпеу үшiн олардың өшпендiлiгiн қоздыруға тырыстық: “Қазақтар балабақшаға басып кiрiп орыстың балаларын бауыздап кетiптi”, “Кiшi станица жақта бiр топ қазақ жiгiтi орыстың қыздарын зорлап, айуандықпен өлтiрiптi...” деген лақаптар таратылды. Моральдiк­психологиялық әсерi жаман болмаған сықылды. Барлық өндiрiс орындары мен мекемелерде қазақтан басқа ұлт өкiлдерiнен жасақшы топтар құрылып, жеңге тығып ұстауға ыңғайлы солқылдақ арматура шыбықтарымен қаруланды. Сондай­-ақ көтерiлiсшiлердi өз iшiнен iрiтiп, бұзақылыққа итермелеуге күш салудамыз. Екi жүзге жуық ұры мен тұрмыстық қылмыс жасаған тұтқынды келiсiм-­шартпен түрмеден босатып Алаңға жiбердiк. Бiздiң қызметкерлерiмiз бен бiрге олар ереуiлшiлерге арақ, наша таратуда. Солдаттарға қарсы төбелес ашып, провакация жасауда. Арақ iшiп, елiрiп алған жастар қарап тұрсын ба. Төбелес шыққан жерден сюжеттер түсiрiп, қолма-­қол телевизор арқылы көрсетiп жатырмыз. Бүкiл баспасөз құралдарын осы бағытқа жұмылдырып, маскүнемдер мен нашақор, бұзақы элементтер Алаңға шығып, бүлiк салуда деген пiкiр қалыптастыруға тырысудамыз... – деп Миронин iстелiп жатқан жұмыстардың бiр парасын желпiне көзiнен тiзiп шықты. Тағы ненi ұмыттым дегендей ойланып қалған.

– Дұрыс! – дедi генерал қаламының түбiмен столдың бетiн тықылдатып. – Бұл тараптағы жұмыс бiршама ойдағыдай екен. Ендi алдағы операцияға қатысты жайларды нақтылап алайық. Миронин жолдас, өрт сөндiру бөлiмiне бұйрық берiңiз: қаладағы өрт сөндiру машиналарының бәрi цистерналарына су толтырылып сақадай­сай тұрсын... – деп жағалай отырғандарға әртүрлi тапсырма бердi де, өзi алдындағы жайылған картаға әлдебiр белгiлер салып жұмысқа кiрiсiп кеттi.