Жертөледегі жазу

Мұхаммед-Шәрiп сол тұрғаннан сақайып тұрып кеттi. Осыдан кейiн Жаратқанның құдiретiне шәк келтiрiп бола ма! Пәленше уақыт сал боп сiресiп жатқан жерiнен Шегiр атасы аян берiп, қолынан тартып тұрғызып алды. Қыс бойы көк етi сөгiлiп тыртаңдап әрi уайымнан көздерi үңiрейiп жүдеп бiткен шынашақтай екi бала, түк iстемесе де әкелерiнiң таяққа сүйенiп қалқайып қастарында жүргенiне мәз. Жер-дүниенi жасартып, жадырап жеткен көктем күнiмен бiрге жар басындағы жадау үйдiң жабығынан да жылт етiп бiр жылы сәуле сығалағандай едi.

Мұхаммед-Шәрiп аяғына қонған соң мал-жанға бас-көз болар деген үмiт оянды ма, жандүниесi босаңсып, Нұрғайша баласының қайғысынан күрт шөгiп жатып қалған. Аяқ-қолы сау, кеудесiнде қыбырлаған жаны бар болған соң, амал жоқ, сүйретiлiп бiрер күннен кейiн қайта орнынан тұрған.

Содан берi Алматыға бiр неше дүркiн барып қайтты. Не iстеп, не қойып жүргенiн өзi де бiлмейдi. Ең болмаса соңғы рет бiр көрiп қалайын деген әйтеуiр далбаса. Адвокат байқұс жаны ашып жалбақтап әлек. Күн сайын парақ-парақ қағаз жазады. Бұған қол қойдырып, арыздарды Москваға дейiн бұрқыратып жiберiп жатыр.

Баласын бiр көруге зар болып мәңгiрген бұл таң атқаннан күн батқанға дейiн Әзиз-Сұлтаным бiреуiнен болмаса, бiреуiнен қарап тұрған шығар деген далбасамен әр терезеге бiр телмiрiп, бас-аяғы атшаптырым сұр үйдi шыр айналып жүредi де қояды. Әбден iңiр түскенде жылай-жылай жатқан үйiне қайтады. Әйтеуiр дәтке қуат – Әзиз-Сұлтанның сабақтас достарының ықылас-пейiлдерi. Солар болмаса, мына жат, қатыгез қалада кiмге қажетi бар. Жатақханаларына әкеп, жылы-жұмсағын алдына тосып бәйек. Жұбатып, көңiлiн аулайды. Жаудыраған айналайындардың осы пейiлнен садаға кетпейсiң бе. Солардың сыбырлап айтқан кейбiр жақсы лепестерiне қарағанда, бiраз беделдi азаматтар Әзиз-Сұлтанға ара түсiп, iсiн қудалап жатқан көрiнедi. Екi айдан берi үкiмнiң орындалмай кешiгiп жатқан себебi сол екен. Ана бiр әйгiлi ақын халықаралық ұйымдарға үндеу жазып таратып, қолдау көрсетуiн өтiнген деседi. Көңiл аулау үшiн айтылған нәрсе шығар деп онша илана қоймаған.

Соңғы рет келгенде алдынан қуанышты хабар күтiп тұрды. Мұның зары құдайдың құлағына шалынған шығар, капиталистiк елдердiң қысымынан жасқанған Горбачев ату жазасын өзгертiп, он бес жылға сотталсын дептi. Мехнат-азап шексе де жарық дүниеге не жетсiн, өлгенi тiрiлiп, өшкенi жанғандай қуанған. Капитализм жауыз, әдiлетсiз деушi едi, сол сөз бекер ме деп қалды. Жауыз болса, айдаладағы бiр қорғансыз кедейдiң баласына патшасына дейiн алаңдап ара түсе ме? Қандай қарапайым, елеусiз адам болса да оның өмiрiн бағалап, қорған болу деген осы емес пе.

Әзиз-Сұлтанның достары аттандырып саларда: «ендi, апа, алыс жерден қайта-қайта келiп, әуре болмай-ақ қойыңыз. Мәселе бiрыңғайлы болды ғой. Анау-мынау жаңалық болса, хабарлап тұрамыз» деп қалған. Жақында солардан: «адвокат арқылы бiлдiк, Әзиз-Сұлтанды этаппен Свердловскiге жөнелтетiн бопты» деген хабар келген. Свердловскiнiң поезi бұлардың станциясын баспай өтпейдi. Құдай оңдағанда, олай қарай жүретiн жүк поезi да, жолаушы поезi да күндiз өтедi екен. Сол күннен бастап Нұрғайша ұзақты күн сарылып, станция басын күзетумен жүр.

Бүгiн Нұрғайша алаң-елеңнен елегiзiп тұрды. Ештеңеге зауқы жоқ. Жаңғалақтап iстеген iсiнде береке болмады. Сиыр саууға шығып едi, бiр қараса су алатын құдықтың басында тұр. Жүрегi өрекпiп өз-өзiнен алабұртқан бiр хал.

Шай дайындап, дастарқан шетiне тiзе бүге бергенi сол, кенет төбе құйқасы шымырлап, өнебойында құмырсқа өрiп жүргендей жыбырлап ала жөнелсiн. Омырауының ұшы өз-өзiнен сыздап дыз ете түстi. Баяғыда емшек емiзiп жүргенде, әлденеге айналып баласының жылап қалғанын сезгенде өститiн. Сүт пе, су ма, ып-ыстық қос тамшы омырауын сызып төмен қарай сырғып барады. «Тас емшегiм жiбiдi ғой – Әзиз-Сұлтаным келе жатыр екен! Терезеден болса да көрiп қалсам дейтiн шығар, жарығым!»

Шайдан соң екi балаға құлын тастаған көтерем көк биеге арба жектiрiп, аялдамастан станция басына тартқан.

Кiшкентай болса да тоғыз жолдың торабындағы станциядан кiсi аяғы үзiлмейтiн. Қашан көрсең ығы-жығы боп жатқаны. Жарты сағаттай бұрын аттанған Алматы поезi артынып-тартынған жолаушыларды сыпырып-сиырып алып кетсе керек, бұл келгенде перрон қаңырап бос қалған екен. Iргедегi жайдақ орындықтың үстiнде шуақтап, қалпақтарын көздерiне түсiрiп үш-төрт еркек қалғып отыр. Емшегi салаңдаған бiр қызыл қаншық күшiгiн желкесiнен тiстеп алып, темiржолды қия кесiп өтiп барады. Екi бала ат-арбаның жанында қалған. Вокзал алдындағы аңылжыған кең бетон алаңқайда құлазып мұның ғана жалғыз көлеңкесi қалқаяды.

Көп өтпей түтiнi төбесiне қара таяқтай шаншылып, күткен поезi да көз ұшынан қылаң бердi. Табан астындағы дүрсiлдеген жермен бiрге дүрсiлдеп жүрегi алып-ұшып барады. Көзi тұздай боп жанған семафорға алқынып жеткен паравоз «уh, келдiм-ау әйтеуiр!» дегендей ышқына бiр боздап жүрiсiн бояулата перронға ендi. Жер-дүниенi солқылдатып ауыр доңғалақтар сатыр-сұтыр өтiп жатыр. Текше-текше бөрене, құм, цистерна тиеген вагондар. Тiзбектiң ең соңына екi жолаушы вагоны тiркелiптi. Есiк-терезесi тор. Жүрегi әлдененi сезгендей дүрсiл қағып солай қарай жүгiрдi. Ақырғы вагонның есiгiнен ағып-тамып төрт әскери адам түстi. Ентелеп жеткен бұған иығы жалтыраған бiреуi:

– Апай, сiзге не керек? – дедi қабақ астынан сүзе қарап. – Бұл жерде ештеңе сатылмайды.

– Маған ештеңенiң керегi жоқ, қарағым. Сотталғандарды әкетiп бара жатқан жоқсыңдар ма? Балам сотталып едi, бiр көрiп қалайыншы деп күтiп жүрмiн.

– Бiз ештеңенi бiлмеймiз. Жақындауға болмайды. Барыңыз!

Әзиз-Сұлтан қинаудың неше түрi бар екенiн осы жолға шыққалы тағы көрдi. Поезға отырғызарда жол азығы деп кiсi басы екi бөлкеден қара нан, алты-алтыдан тұздалған май шабақ берген. Бiр купеде сығылысқан сегiз адам. Ауа жетпейдi, қапырық. Қара нанның шетiнен бiр-екi үзiп жегенi болмаса, тартынып нәр татпай қойғаны мұндай жақсы болар ма! Өлгенде көрген бiр той деп, майшабақты қомағайлана қарбытқандар әрi-берiден кейiн-ақ қаталап, жандарын қоярға жер таппай аласұрған. Сiлелерiн қатырып бiр тәулiк бойы су татырмай қойды. Су-су деп арпалысып есiктегi торды сiлкiлеген бейбақтарды күзетшi автоматтың дүмiмен шекеден бiр перiп, жалпасынан түсiредi. Ыңырсып, күңiренген дауыстар. Алматыдан ымыртта шығып едi, келесi күнi кеш түскенде бiр күрешке суға ауыздары әзер тиген. Бұл қинағаны аздай, дәретке де шығармай қойды. Екi күннен берi бiр-ақ рет әжетханаға апарған. Жаны қысылғандар төгiп-шашып целлофан дорбаға дәрет сындыруға мәжбүр. Нәжiс пен зәр, қолаңса тердiң ойран-ботқа борсыған иiсi көз ашытады.

Туған жердiң шегiне iлiккеннен-ақ Әзиз-Сұлтан терезе алдынан кеткен жоқ. Терезе дейтiн терезе емес, аумағы қатар қойған қос кiрпiштей-ақ жыртиған саңылау. Арғы жағы тор. Түкiрiктеп жеңiмен қанша ысқылағанмен сырттағы баттасқан кiр маңдытып ештеңе көрсетпейдi.

Оймақтай ашықтау бiр тұсқа жанарын қадап сүт пiсiрiмнен берi қимылсыз шапталып тұр. Анау бұлдыраған – Қушоқының биiгi. Әлi басынан қар кетпептi-ау. Терiскей бетi тобылғылы қалың бұта. Етекте отырғанда талай рет арбамен отынға барған. Бүлдiргенi қандай, шалғынмен жүргенде етiгiңнiң тұмсығы боялады. Бiр жолы ұшқаттың түбiндегi апаннан көкесi екеуi бөлтiрiк ұстап алған. Бауырын жаңа көтерген қарақұлақ. Көкесi желкеден басып тұрып қыңсылатып, тiрсегiн қиғанда, бұл шыдай алмай терiс айналып кеткен... Ал, мынау – қойшылар ойға түскенде көкпар тартатын көк жазық... Көкiрегiнен санқилы сурет оянып, ыстық-суығы аралас сол бiр оралмас күндермен ойша табысып келедi. Тор сыртындағы бостан өмiрдiң азабының өзi пейiш бағындай екен ғой.

Осылай қарай аттанған сәттен бастап бiр ұлы сағыныш көкiрегiнен бас көтерiп, бүкiл ой-санасын билеп алып едi. Көкесi мен апасы, екi iнiсi, жар басындағы жалғыз там кезек-кезек елестеп, көз алдынан кетпей қойған. «Шiркiн, осындайда апам мен көкемнiң бiрi алдымнан шыға келсе ғой, ең болмаса жүзiн көрiп қалатын!» Қырық ойлағанмен қисыны келмесе де, неге екенi белгiсiз, үй iшiнен бiреу көзiне ұшырасатындай болды да тұрды. Байқұс жүрек алдамапты. Ауыр доңғалақтар солқ-солқ шайқалып, құлақ қырнай шиқылдап барып тыныштық тапқанда, осылай қарай жүгiрiп келе жатқан ақ жаулықты әлдекiмдi көзi шалып қалды. Бұлдыраған жанарына солай көрiндi ме, апасына ұқсап кеттi. Күнi бойғы қиялындағы елестен аумайды. Киiмi, жүрiс-қимылы – бәрi сол. Қой, ойлай-ойлай шатаса бастаған шығар? Көзiн уқалап, әйнектi айқыш-ұйқыш сүртiп жiберiп қайта үңiлген. Жоқ, анасының өзi! Вагонға жақындай алмай, есiк алдындағы күзетшi солдаттардың әрқайсысына бiр жаутаңдап, арлы-берлi алақтап жүгiрiп жүр.

– Апа! Апа! – Ышқына айғайлап терезенi жұдырығымен перiп-перiп жiберген. Апасы бiрақ естiр емес. Шөл мен дәрет қос жақтап қысып, бiрi еденде, бiрi тақтада домалап жанымен қайғы боп жатқан тұтқынның бiрi: – Чо орешь? – дедi ыңырсып.

– Апамды көрдiм. Маму вижу, маму!

– Я думал ты в туалет хочешь. Дәрет қысып шыдай алмай айғайлап тұр ма десем! Надо же, везёт людям.

– Ендi қайттiм, бiр ауыз тiлдесе алмайтын болдым-ау!

– Былай тұр. – Кеңiрдегi кетпеннiң сабындай шодырайған күдiс мойын дембелше армян жiгiтi терезенiң бiр жақ шетiн алақан қырымен шеңберлей басып, ортасын шынтағымен шекiп қалып едi, әйнек шырт етiп кесе түбiндей ойылып түстi. Сынықты сыбдырын шығармай лып еткiзiп алып қалтасына сүңгiтiп жiбердi. Кiшкентай ойықтан туған жердiң ауасы мен дауысы лап қойды.

– Апа, апа, мен мұндамын!

– Жаным-ау, құлыным-ау! Бармысың, аманбысың, жарығым-ау!.. – Аңырап-боздап берi қарай ұмтылғанда, үш-ақ минут тоқтайтын поезд, бүкiл денесiн солқ еткiзе жұлқынып, бiр ышқынып алды да, ақырын сырғып дөңгелей жөнелдi. Ана мен бала, бiрi iште, бiрi сыртта, бiр-бiрiне шырылдай ұмтылып у да шу.

– Апа, жаным апа! Жыламашы. Берiк бол!

– Құлыным-ау, Әзизiм-ау. Ең болмаса жүзiңдi бiр көре алмадым-ау!

– Денiм сау, апа. Көп уайымдама.

– Қаусатып кеттiң ғой, жарығым. Не жазып едiк бұл құдайға!

– Кiнәсiз кетiп барамын, апа. Ақпын. Iзденемiн.

– Аллаға аманат. Күт өзiңдi. Сақ жүр, құлыным...

Поезд жүрiсi үдей түстi. Аңыраған анасының құшағынан, анау арық көк биеге мiнгесiп ап жарыса шапқан екi бауырынан, мынау әр төбесi ыстық туған жерiнен алып қашып барады.

Байқұс ана бiразға дейiн поезбен қатарласа жүгiрген. Сәлден кейiн доңғалақтардың тарсылы жиiлеп, аралары ажырай бердi. Сонда да далбақтап соңынан қалған жоқ. Қолындағы дәм ораған түйiншектi, салаңдап жүрiсiн өндiрмеген соң, жерге тастай салды. Өкпесi күйiп, өнебойы қара тер. Түймелерi ағытылып, етегiн жел кеулеген сырма шапанын да шешiп тастады. Ақ жаулығы желкесiне түсiп кеткен. Шашы додырап, көйлекшең безiп келедi. Жайшылықтағы жiлiншiгiнiң қақсайтыны, тiзесiнiң сары суы ұстап аяғын бастырмайтыны – бәрi ұмыт. Тас па, түбiр ме – әлденеге шалынып, шекесiмен жер сүзе ұзынынан сұлап түсiп едi, ұшып тұрып қайта ұмтылды. Жанұшырта жүгiрiп келедi, айғайлап келедi: – Құлыным!.. Жарығым!..

Әзиз-Сұлтан тордағы арыстандай аласұрды. Терезе-нiң жақтауын жұлып алардай жұлқылап, шарасы таусылғаннан жалбарына сыбырлады: «Тоқташы, поезд! Аялдашы сәл ғана. Ең болмаса бiр ауыз тiлге келiп, сорлы анамның көңiлiн жұбатайын». Көз ұшында қарасы үзiлмей қалбалақтап келе жатқан анасына терезенiң торынан телмiрген күйi ыстық жасқа булығып, өксiп-өксiп жiбердi. Талай тозақтың қып-қызыл отына қақталып, ештеңеге селт етпес шемен боп қатқан жүрегi қалай езiлiп, елжiреп кеткенiн бiлмей қалды. Жартастың жiгiнен сығылып шыққан тамшыдай көз қиығында ыстық жас мөлдiреп тұр. Қалтасынан жарасының қаны жұғып, терi сiңген қол орамалын алып, көзiн сүрттi де, терезенiң саңылауынан жұмарлап сыртқа лақтырды: «Ең болмаса, туған жерде қос тамшы көз жасым қалсын!»

Қанның дағы әртұста қызыл гүлдей дөңгелеген ақ орамал жел екпiнiмен қырыс-тырысы жайылып, шарықтай жөнелген. Бiр төмендеп, бiр жоғарылап ұзақ қалықтап барып, қанаты – талған құстай құлдилай бергенде өкпесi күйiп сандалақтап жеткен Нұрғайша жерге түсiрмей қағып алған. Ары қарай аттауға әлi құрып, сол жерге құлай кеттi. Орамалды бетiне басты. Баласының иiсi, құлынының жұпары! Құшырлана иiскедi. Көкiрегi езiлiп, iште булыққан запыран-зар ағыл-тегiл ыстық жас боп ақтарылды. Төбесiнде будақ-будақ атқылаған қара түтiн құйрығын аспанға тiк шаншып, көз ұшына сiңiп жоғалған поездың соңында қара жердi құшақтай өкiрiп, өксiп қала бердi. Көл бетiнде оқ тиiп жан тапсыра алмай тыпырлаған ақ құстың қанатындай көк бұйра жусанның арасында жайылған әппақ шашы желмен желбiреп желп-желп етедi.

Амалы құрып дел-сал болған Әзиз-Сұлтан тұрған орнында арқасымен сырғи сылқ түсiп, жерге құйрығымен отыра кеттi. Күңгiрт бұрышқа телмiрiп, көкiрек тырналаған өкiнiш-наласын тұншыға сыбырлады:

Пақыр едiм, бейбақ едiм не деген,

Қиналғанда бiр адам жоқ демеген.

Кетемiн бе тұңғиыққа шым батып,

Ауып қалдым толқын ұрған кемеден.
Сен ғанасың отқа түскен, жан анам!

Қолың созып шырылдайсың жағадан.

Басқаларға құным менiң көк тиын,

Көзден кетсем, көңiлден де жоғалам.

Ет жүрегiң елжiреген, езiлген,

Боталайды ыстық жасың көзiңнен.

Сағым қуған сар даланың төсiнде

Боздайсың-ау, ботаңды iздеп, боз iнген!

Бәлкiм, сенi көрiп тұрмын соңғы рет?

Жүрегiме көз жасыңды құйдың да,

Қала бердiң әппақ шашың желбiреп!..

Аh ұрған ыстық демiмен бiрге iштегi бар күйiгi сыртқа шыққандай бойы суып, сұлық түсiп, жанары шыныланып, қыбырсыз сiлейiп қалды.

Қайта айналып келгенше кiм бар, кiм жоқ. Жер ортасынан асқан кәрi әрi дiмкәс ата-анасымен осы қоштасқаны қоштасқан шығар. Аузымен тiстеп жүрiп өсiргенде не көрсеттi? Жеткiздiк, ендi қолымызды жылы суға малғызады дегенде, мiне, қан жылап қала бердi. Бұның құрбы-құрдастары әке-шешесiнiң оң жағын қызартып, той-думан жасағанын көрген сайын қос мұңлық өксiгiне тұншығар-ау. Ату жазасын он бес жылға ауыстырғанда қуанып едi. Бекер екен. Ата-ананың тiрi жүр деген көңiлi үшiн болмаса, ондай өмiрден не барқадар? Он бес жыл! Қырықты алқымдағанда шықпақ. Одан кейiн жасадың не, жасамадың не! Денсаулық тозған, жүрек жасып қорланған. Бiлiм жоқ, кәсiп жоқ. Қой бағасың, трактор айдайсың... Одан арғыға КГБ жiбермейдi. Басқан iзiң, ашқан аузың аңдулы. Ондай селт етерi жоқ сүреңсiз өмiрге оралып қажетi не?

Көңiлсiз әнiн жалықпай айтып ауыр доңғалақтар зымырап келедi.

ОТЫЗ ТӨРТІНШІ ТАРАУ

ШАЛ ҚОЙНЫНДА КҮЛШЕ БАР

1

Жайраң қаққан қайырымды тәте боп көрiнген Ұлбанудың артқа бүккен есебiн аңқау қыз көпке дейiн аңғарған жоқ. Екi туып, бiрi қалмаса да, өмiрде осындай риясыз жақсылық жасап жалбырақтап тұратын адамдар баршылық қой деп ойлаған. Алдынан азу тiсi ақсиып, кәрi қасқыр шыға келгенде ғана ақ лақ өзiн апан аузына байлап кеткенiн бiр-ақ бiлген. Ендi кеш. Лақ байқұс қалай бұлқынса да мойнындағы жiбiн үзе алмас едi.

Тұрмыс тақсыретiнен әбден жүдеп, жаншылып жүргенде мына жаңа жағдай Сәбираға пейiштiң төрiне топ ете түскендей әсер еткен. Жайлы жатақхана, таза жұмыс, үлкен-кiшiнiң өбектеген ықыласы, қажет қылса қара «Волгаға» дейiн ғұзырында... Iшпей-жемей мас. Кейде осының бәрi өңiм бе әлде түсiм бе деп таңырқайды. Кеше кiм едi, бүгiн кiм! Құдайдан ендi осы күнiмнен айырмаса екен деп тiлейдi жатса-тұрса.

Ұлбанудың да күткенi сол болатын. Бiрден үркiткен жоқ, тәттiнiң дәмiн татып, бойын үйретсiн дедi. Алаңсыз, жайлы тұрмыстың рахатына әбден бауыр басып, бiте қайнасқанын күттi. Сөйтсе одан ертең тартсаң ажырамай, жанталасып тiс-тырнағымен жабысатыны белгiлi. Оң-солын танып үлгiрмеген аңқау қыз ағысы бөлек тiрлiктiң иiрiмiнде жаңқадай қаңғалақтап ес-ақылдан айрылған сайын Ұлбану әлем-жәлем болашақтың суретiн алдына тосып, қызықтырған үстiне қызықтыра түстi. Бұйырса, ертең институтқа түседi; айлығы жоғары басқа жұмысқа ауысады; жеке пәтер де алады... қысқасы, бәрi де болады. Тек ол үшiн Шықаңның көңiлiн табу керек. Оның ешқандай әбестiгi жоқ, қайта бұл сәтiн сап қолға қонған бақыт құсы, шап берiп ұстамасаң, пыр етiп ұшып кетуi ықтимал. Ұлбануды тыңдап отырсаң, ұят, қыз баланың абыройы дегендер ауылдағы от басы, ошақ қасындағы салпы етек әйелдердiң миының бiр түкпiрiнде қалған ескiлiктiң жаңғырығы екен. Мұндағылар заман ағымына сай мүлде басқаша ұғыммен өмiр сүрмек. Кеше ғана қаңғып ауылдан келген шөпжелке қыздардың жап-жақсы жұмысқа орналасып, үй алып адам қатарына қосылып кеткенi қаншама. Бәрi Шықаң сияқты мықтылардың шарапаты. Анау министр, ғылым докторы, партия-комсомол қайраткерi боп жүрген апайлардың бәрiнiң қолтығынан демеген бiр-бiр құдыреттi қол бар. Ол қол әрине, әуелi мықынынан сипап барып жоғары көтерiлетiнi белгiлi. Одан ұтылғаны қане? Бетiнiң қызылы, қойнының қызуы барда жақсы-жайсаңның көңiлiн тауып, бар жағдайларын жасап алды. Ендi, мiне, үрлеп iшiп, шайқап төгiп отыр. Орынсыз селтеңмен нәпсiнiң соңына түсiп, жеңiл жүрiске салынсаң, әрине әңгiме басқа. Ал, тiршiлiк қажетiне қарай, белгiлi бiр мақсатқа жету үшiн қолдағы бар мүмкiндiгiңдi пайдалансаң, оның несi әбестiк?..

Үздiксiз соққан жел тауды да, тасты да бұзбай ма. Күн сайын құлақ түбiнен ызыңдаған Ұлбанудың сөзi де қызыл жел, дiнi қанша жерден берiк болғанмен, мелшиген жартастай көңiлiн кемiрiп, үгiтiп, үңгiп барады.

Шықаңмен сөзiн пiсiрiп алса керек. Бiр күнi Ұлбану Сәбираны «Көктем» микроауданы жақтағы бiр үйге алып келдi. Қызының үйi екен. Бiр жаққа шығып кеткен бе, үй иелерi жоқ. Даңғыраған үлкен бөлме. Кiре берiс, ас бөлмесi кең. Бiр қабырғаны тұтас алып жатқан лоджия. Шам жаққыштың асты қолдың кiрiмен үйкеле-үйкеле жылтырап, бұрыш-бұрыштағы обоидың кей тұсы сыдырылып жалбырап, сәл күтiмсiздiк көрiнiп тұрғаны болмаса, пәтерде мiн жоқ. Ұлбану сататын адамша туалет, ваннаға дейiн аралап көрсетiп:

– Қалай екен? – дедi.

– Тамаша!

– Осындай үй алғың келе ме?

– Қойыңызшы, апатай, қайдағы қиялды айтпай! – Ойлаудың өзi күпiрлiк болатын нәрсенi айтып тұрғандай, Сәбира сенiмсiздiкпен қолын сермедi.

– Ешқандай қиял емес. Просто надо захотеть. Қаласаң болды, шылдырап кеп шынашағыңа алтын кiлттiң шығыры iлiнгелi тұр.

– Бұраудың да сұрауы бар демей ме?

– Әрине. Ой, ақылдым, бәрiн өзiң бiлiп тұрсың ғой! – Қақпайлаған жағына қамшы салдырмай елпеңдей жөнелетiндей емексiп, көзi жайнап шыға келген Ұлбану қызды иығынан бiр қолымен орай құшақтап, қысып-қысып қойды.

– Түсiнбедiм, – дедi Сәбира қызарақтап. – Не iстеуiм керек?

– Мен не десем, соны iстейсiң. Шет-жағасын өзiң де сезесiң ғой. Көңiлдiң iсi көңiлмен бiтедi. Осынша жақсылық жасаған Шықаңа да бiр iлтифат бiлдiруiң
керек қой. Шал не қиратар дейсiң, көңiлiн аулай сал.

Шалдың мөлиген көзi мен сыбырлаған сөзiне етi үйренiп кеткенмен, ар-ожданы былай баспа-бас саудаға түскенде, қорланып жаны ышқынған Сәбира:

– Апатай, олай демеңiзшi. Маған үйдiң де, ештеңенiң де керегi жоқ! – деп едi, Ұлбанудың шарадай қарасұр бетi шаңытып шыға келдi.

– Өй, өзiң бiр отқа айдаса, боққа қашатын сорлы екенсiң. Кешегi сүмiрейiп қайыршы боп жүргенiңдi ұмыттың ба?

– Жоқ, апатай, мұндайға бара алмаймын, қинамаңыз!

– Омай, шiкiн! Он екiде бiр гүлi ашылмағандай қылымсиды ғой, ел бiлмейтiндей. Күйенiң үстiне күйе жаққанға не өзгередi? Орыстан қалған итаяғын пұлдап тiптi!..

Өткенiн бетiне басқанда Сәбира жасып, төменшiктеп қалды, өзiн санаттан шығарып, қалай басынса да болатын кiсiнiң қорындай сезiнген. Қарсы дау айтуға именiп, тұнжырап, етiгiнiң тұмсығымен жер шұқыды.

– Қазаққа жақсылық қылсаң осы! – дедi Ұлбану күйiнiп. Езуiне қыстырған темекiнi, қолы қалтылдап, шаққан шырпысының екi-үшеуiн сындырып, әзер тұтатты. – Бiреу де болса астанаға тырнағын iлiктiре берсiн дейсiң. Соны ұғып жатқан бұлар ма – бұлданады, кергидi. Ойлағаным – сенiң қамың. Мұндай iстiң орайы ендi қайтып келмейдi. Жақында қызым төрт бөлмелi үйге көшпек. Мына пәтер үкiметке кеткелi тұр. Егер Шықаң арқылы тез арада сенi пропискаға отырғызып жiберсек, үй өз-өзiнен саған қалады. Түсiнiп тұрсың ба?

Сәбира тiл қатқан жоқ. Әйтсе де қызарғанға қызыққыш нәпсi шiркiндi қойсайшы, Ұлбанудың мына сөзi буынына түсiп кәдiмгiдей елеңдеп қалды. Қуса жеткiзбес, қиялмен ғана шалатын тәттi арманы ғайыптың күшiмен қол созымға кеп тұрғандай. Көңiлiнiң қараңғы иiрiмiн бүлк еткiзiп бiр әзәзiл сезiм қытықтап өткен.

– Ойлан, шырағым! – дедi Ұлбану одан сайын зiлденiп. – Мен клиентке зәру емеспiн. Тәнзила өтiнген соң сенi тықпалап жүргенiм ғой. Әйтпесе, қыздан көп нәрсе жоқ. ЖенПИ, КазПИ, мединституттағы студенттердiң арасында қайтсем жұмысқа орналасып, Алматыда қалам деп жүрген небiр кермиық сылқымдар бар... Ұғып қой, Шықаң өте кiрпияз, кiдi адам, көңiлi түскенге ғана көл. Кiлт ете қалса, қайтып бетi жылуы қиын. Байқа, кадр бөлiмiне кеп үндеместiң жансызы тiмiскiлеп жүрген көрiнедi, қайсысы сыбырлағанын кiм бiлсiн. Саған шұқшиыпты, бүлiкке қатысқан, сенiмсiз элемент, астанада тұруға болмайды деген нұсқау бар, кiм бұны жұмысқа алып жүр деп тебiткен екен, Шықаң араласып, бiр жолға бетiн қайтарыпты. Бәлсiне берсең, ол да адам, басыма пәле ғып қайтем деп қолды бiр-ақ сiлтеуi мүмкiн. Сымпиып, бұрынғы таз кебiңе көшесiң. Қайсысы дұрыс, ойлан жақсылап...

Абдырап аласұрған көңiлi әр жағаға бiр соғып, Сәбира қатты толқыды. Қапелiмде иә не жоқ деп шешiмдi ештеңе айта алмағанмен, елесi өшпес өксiктi ескi күнге, жыртық иiн жоқшылық, тауқыметке оралғысы келмедi.

Содан берi мең-зең, ақыл-есi тоқырап, тұман арасында адасып жүргендей мәңгiрген меңiреу бiр халде.

Бүгiн, мiне, Ұлбану кешкi апақ-сапақта жылмаң етiп жатақханаға жетiп кеп бiлегiнен жетелей жөнелгенде, қарсылық бiлдiрген жоқ. Қайда, не үшiн бара жатыр – бұлыңғыр сана ештеңеге есеп берер емес, жанды қуыршақ секiлдi үн-түнсiз ерiп келедi. Сыбырлап, сықылықтап, ерiндерi дамылсыз жалпылдаған Ұлбанудың бiр сөзi де құлағына кiрiп жатқан жоқ. Аяғын әлтек-тәлтек басып кеп жатақхананың қарсы бетiнде артқы есiгi айқара ашық тұрған қара «Волгаға» мiнгенiн бiледi. Қарауытқан аспан күркiреп, тауға

Кенет ұйқысынан шошып оянғандай, жаны ышқынды. “Бұл не сұмдық? Қайда кетiп барады? Жо­жоқ, ондай қорлыққа көнбейдi! Илеп, таптап болды ғой әбден. Бүйткен өмiрi құрысын. Қарсыласқанмен жеңе алмайды бәрiбiр ешкiмдi. Өзiнен басқа кiмге әлi келедi?!!” Орнынан ширыға тiктелiп сыртқа қарады. Әйнек сүрткiшi оңды-­солды ебелек қағып, ұшырта зулаған қара “Волга” жылтыр жон асфальтты таспадай тiлiп келедi. Қос қапталдағы сән түзеген зәулiм теректер сөгiле жарылып, көз iлеспес жылдамдықпен қылт-қылт қамшы сiлтеп қалып жатыр. Есiктiң тұтқасына қолы әлденеше барып­қайтты. Не болса да деп бiр-­ақ қарғымақ. Әйтсе де жүрегi дауалар емес. Бiрден өле қойса жақсы. Шала­жансар, кемтар болып қалса ше? Әрi мына қасындағылардың бастарына пәле боп, обалдарына қалып жүрмей ме! Жоқ, басқаша өлу керек. Бүгін ішеді, сiлейiп тұрып iшедi. Содан соң ең жоғарғы қабатқа шығып, терезеден бiр­-ақ секiредi...”

Салып-ұрып «Алмагүлдегi» Ұлбанудың үйiне келдi. Бұрын да бiрер мәрте кеп, үй iшiн қағып-сiлкуге көмектескен. Залдағы ұзын үстелдiң үстi жайнап тұр. Бұлардың дабырын естiп, кухня жақтан ұрты бұлтыңдап Шықаң шыға келдi. Галстуксыз, ақ көйлегiнiң алқымы ашық, жеңiн шынтағына дейiн түрiп алған. Құдды бiр өз үйiнде жүргендей емен-еркiн. Боз балаша әбжiл қимылмен елпiлдеп бұның сырт киiмiн iлiп, аяғына жұмсақ шарқай сап лыпыл қақты. Ас үй жақтан сүрi асқан қазының иiсi шалқып жетiп тұр; қызыл еменнен жасалған румын стенкасының қуысындағы сопақша сарғыш магнитофоннан ойнақы әуен құйқылжиды. Иiс те, әуен де Ұлбанудың көзiндегi жылт-жылт қылпыған аяр ұшқындай әсер еттi. Осы сәт жылтырағын көзiне тосып, жылы-жұмсағын алдына қойып әбiгерге түскен мынау үй, қараңғы түн... – бүкiл әлем бұны алдайық, арбайық деп опасыздық жасап тұрғандай.

Ұлбану шешiне сап қазан-аяққа қарай жүгiрдi. Бiр жағы Шықаңнан қашқалақтап, бiр жағы қолқабыс етпек боп бұл да соңынан ере кiрiп едi, Ұлбану:

– Сен – бүгiн меймансың. Өзiм-ақ реттеймiн, бар, отыра бер! – деп асханадан шығарып жiбердi.

Бөлме ортасында состиып тұра беретiн емес, диванның шетiн кертіп қана, ұшатын құстай үрке қонақтады, саусағын сытырлатып дегбірсізденіп отыр. Ваннаға кiрiп қолын шайып, шашын тарап шыққан Шықаң серiппенi сықыр еткiзiп, қасына жайғасты. Диванның арқасына бiлегiн асып, бұған қарай бiр қырындап еңсерiлдi.

– Сәбира! – дедi дауысын әндете созып. – Мына жаман ағаңды құттықтап қоюыңа болады. Бүгiн – менiң туған күнiм!

Сәбира рас па, өтiрiк пе дегендей, аңтарылып қалды да:

– Құттықтаймын, аға! – дедi орнынан тұрып, қолын ұсынып. – Қап, ыңғайсыз болды-ау, бiлгенде гүл әкелетiн едiк!..

– Гүл деген мына сен емессiң бе! Аға деген сөзiңнен, жаудыраған көзiңнен артық маған не гүл керек! – Шықаң қыздың қолын уысынан босатпай жас жүрекпен жұлқынып ентелеп тұр.

Буы бұрқыраған сырлы табақты үстелдiң ортасына әкеп қоя берген Ұлбану:

– Өлә-ә! – дедi жасанды дауыспен ойнақыланып. – Қыз-ау, саған айтам деп ұмытып кетiппiн ғой, бүгiн – Шықаңның туған күнi, құттықтап қой!

– Құттықтадым.

– Қалай құттықтадың, бетiнен сүйдiң бе?

– Жоқ.

– Ондай құттықтаған бола ма екен. Бұл балалар өзiмiз үйретпесек ненi бiледi, мiне, мiне, былай сүю керек! – деп өзi Шықаңның бiр бетiнен шөп еткiздi де, екiншi бетiнен зорлап Сәбираға сүйгiздi. Талай қыспақтан жол тауып үйренген әккi келiншек, сол-ақ екен тiзгiндi қолға алып, шыркөбелек үйiрiп ала жөнелдi. – Түу, бiздiң Шықаңдай тәттi еркек бар ма екен, тура шоколад қой. Аузым уылжып барады, мұндайда коньяк iшiп жiбермесе, болмайды! – деп жүгiрiп барып, бүйiрлi үш рюмкаға шүпiлдете коньяк құйып әкелдi. – Қане, тәбет ашар болсын, тауысып iшiп қояйық! – Үшеуi түрегелiп тұрған күйi күрең-лағыл коньякты, рюмканың түбiн жарыққа мөлт еткiзiп, жұта-жұта салды.

– Мынау бiр керемет айтылған сөз екен. Осы үшiн бiр iшiп қояйықшы! – дейдi.

Қысқасы, келiншек пен шалдың бiрi бастап, бiрi қостап, мөлтiлдеген рюмкаларға қол жиi созылуда. Сәбира да тартынған жоқ. Құрбанға атаған ақсарбас қозысының тыртыспай елп етiп қақпайына көне кеткенiне Ұлбану үкi көзденiп бек қуанышты. Бура санды жарқырата аяқтарын айқастырып, хош көңiлдiң көрiнiсiндей көмейлете жұтқан көк түтiндi ерiн ұшынан әуелете үрлейдi. Ортадағы күрең шөлмек «қанын» iшiне тартып бозарғанша, босаған рюмкаларға қаз мойынын иiп тағзым етуден жалықпайды.

Сәбира қамшы салдырмай отыр. Тезiрек мас болуға асық. Бәрiн ұмытқысы келдi. Ештеңенi көрмесем, бiлмесем екен дейдi. Бiрақ қанша iшсе де санасы сақ, уыты бойына даритын емес, жұтқан коньягы сылдырлап iшiндегi бiр шыны ыдысқа құйылып жатқандай. Өзегiне кептелген көк сүңгi мұз сықырлап, сiресiп тұрып алған.

Ет пен шайдың арасында орындарынан тұрып аяқ суытты. Ыдыс-аяқ жинасып Ұлбанумен бiрге Сәбира да ас үйге кiрген.

– Тәуiр iштiм, апай, ә? – дедi өзiн-өзi кiнәлағандай сынық үнмен.

– Дұрыс, компанияда осылай отыру керек, қысылмай!

– Қалай iшсем де мас болатын емеспiн. Не iстеймiн, апатай?

Қыздың ойын қапысыз оқыған келiншек оның емi мынау дегендей сыңғыр қақты:

– Қысылмай өзiңдi еркiн ұстасаңшы. Сенi сойып жейiн деп отырған ешкiм жоқ! Шықаңды жалғыз қалдырғанымыз ұят болар, жанына бара тұр. Мен тез кофе әзiрлеп жiберейiн.

Қашан қылжияр екен деп күткен қызының қақшаңдаған мына түрiн көргенде Ұлбану шынымен абыржи бастаған. Сәбира шығып кеткен соң, бөлме ортасында бiр мықынын таянып, сұқ саусағын сыңар мүйiздей төбесiне шошайтып, сәл тұрды да, кенет миына данышпандық бiр ой сап ете түскендей алақанын
сарт ұрды. Апыл-ғұпыл буфеттi ашып, дәрi қобдишасынан екi түйiр демидрол алды. Тақтайдың үстiне қасықтың түбiмен бырт еткiзiп үгiтiп, құлақты тостағанның бiрiне салды. Көңiлi лекiтiп:

... Еркем-Еркем, Еркем-ай,

Бүгiнгi болған думан-той

Тағы да болсын ертең-ай?.. – деп өз-өзiнен тiл ұшына үйiрiле кеткен ойнақы шумақты мұрын астынан әндетiп, келесi сәтте үстiнде буы бұрқыраған үш тостағаны бар күмiс табақшаны саусақ ұшында билете ұстап, төргi үйге қарай қалықтап келе жатты.

Кофе iшкен соң Сәбира ұзаққа барған жоқ. Маужырап, көзiне ұйқы тығылайын дедi. Өне бойы зiл тартып, көз алдынан тұман көшкендей. Жақындағылардың сөйлескен дауысы күңгiрлеп пәс-пәс жырақтап бара ма қалай?

– Түнiмен қой күзеттiң бе, не болды сонша есiнеп? – дедi Ұлбану түк бiлмегенсiп. – Шаршаған шығарсың, дем ала тұр ана бөлмеге барып.

Сәбира қарсыласқан жоқ, жатын бөлмедегi көлдей кереуеттiң шетiне күмп етiп жантая кеттi. Шықаң мен Ұлбану тым-тырыс. Демдерiн iшiне тартып тына қалды. Қарсыдағы жартылай ашық есiктiң қиығынан ағаш кереуеттiң шетi көрiнiп тұр. Құлақтары сол жақта. Бiраздан кейiн едiрейген құлақтарға есiлген саздай боп қыздың бiрқалыпты пысылдаған дыбысы естiлдi. Екеуi жымың етiп, қабақ қағыстырып, бiр-бiрiне қарасты. Ұлбану ұшып тұрып, аяғының ұшымен елпiлдей басып бөлмеге кiрдi. Қыз құлағын кесiп алсаң да тырп етер емес. Төсек үстiн реттеп, сырт киiмiн шешiп арлы-берлi аунатқанда да оянған жоқ. Шаруасын бiтiрiп есiктен шыға бергенде, көзi қылиланып, екі танауы делдиіп демі біте ентелеп келе жатқан шалды кеудесiнен итерiп, жолын кес-кестедi:

– Кiргiзбеймiн, Шықа. Әуелi кәдемдi бер!

– Құлдық-құлдық, бәрiн ал.

Елпiлдеп есi шыққан шал жүгiрiп барып, орындықтың арқалығына кигiзiп қойған пенжагының қалтасына қолын салды. Ұлбану «қол ұстатар», «шаш сипатар», «көрпе қимылдатар...» деп тақылдап қол жайған сайын, алақанына қонып жатқан көкала, қызылала қағазды көрiп, «Еhе!» «Оhо!» деп сықылықтаумен болды. Сәлден кейiн апыл-ғұпыл киiнiп, жақсы тiлегiн босаға түбiнде сыбырлап, екi-үш сағаттан соң телефон соғатынын айтып шыға бердi де, есiктен қайта сығалады:

– Қалай, Шықа, дайындығың дұрыс па?

Шал сыртқа жүнiн қомпайтып, кеңк-кеңк күлдi:

– Бiз – пионермiз. Махаббаттың iсiне әрқашан да дайынбыз!

Оңаша қалған Шықаңның жүрегi дүрс-дүрс соқты. Әлденеден қорқасоқтап бойын бiр әлсiздiк биледi. Ваннаға кiрiп шешiнiп, төсiндегi ақшулан жүндi, қолтығының қыртыс-қыртыс салбыраған терiсiн көргенде осынау жылбысқы сезiм одан сайын өршiп, шым еткiзiп жүрегiн шымшып алды. Қам жасағаны мұндай жақсы болар ма: қанша жерден мықтымын деп жалын күдiрейткенмен сыры белгiлi емес пе. Ветерандар комитетiнде iстейтiн бiр көңiл жықпасы анада жыларман боп сұрап келген соң, Польшаға барғанда әкелген бiр қорап дәрiсiнiң жартысын ұстата салған. Бүгiн Ұлбану аяқ астынан бұлай жоспар құрып асықтырғанда, сасқалақтап сол досына хабарласқан. Көк соққан кәрi азбан үйiрге түскен бе, езiп басының тазына жаққан ба, бiр айға жеткiзбей жұтып қойыпты. Екi-ақ түйiр қалды дейдi зарлап. «Ойбай, өлтiрмесең соны бер!» деп жаңа осылай келерде жолай соғып алып алған. Айнадағы тым көмескi, көне тартқан көшiрмесiне қарап, өзiне онша сенiңкiремей, сол таблетканың екеуiн бiрдей тiл астына тастап жiбердi. Ендi көңiлiне бекемдiк орнап, мылтығы оқтаулы аңшыдай сезiндi.

Салбыраған қарнын тартып, «жасарып» махаббат базарына аттанған Шықаң мысықша басып, ашық тұрған есiктен сығалады. Төсек үстiнде екi қолын екi жаққа созып, iшкиiмшең ғана қаннен-қаперсiз шалқадан түсiп ұйықтап жатқан қызды көргенде, жүрегi атқақтап аузына тығылды. Ауа жетпей алқынып, босағадан ары аттай алмай бiр сәт тұрып қалды. «Сап-сап. Аптықпа – опынасың. Бойыңды мұндайда неғұрлым салқын ұста!» Талай ұрғашының уызын сарыққан әккi қақпастың миында сақтық сигналы жылт-жылт еттi. Көгiлдiр жiбек комбинацияның өңiрi кеудесiнен сыпырылып, етегi жоғары қарай жиырылып, кiндiк пен қара санның тұтам қарыс аралығын ғана көлегейлейдi. Жастық қуатпен тепсiнген серпiндi мiнсiз дене ақ төсектiң үстiнде уызға салған алтын қасықтай дiр-дiр етiп жарқырап жатыр. Хас шебердiң қолынан шыққан суреттей бәрi-бәрi келiсiм тапқан перизат бейне, тәттiлiк ұйып бүлк-бүлк соққан ақ тамақ, ұшы пiскен бүлдiргендей бөртiп, шырыны сыртына төгiлген қос анар... Шалдың құмарлық оты маздаған сұғанақ көзi тiмiскiлеп төмен қарай құлдилай жөнелдi.

Келесi сәтте Шықаң кереуеттiң төменгi жағына қос тiзерлеп отыра кеттi. Қыздың дәл тұмсық астында серейген аяғын ұшынан жасқана сипап, қос алақанымен уыстай қысып, бетiне басты, шөп-шөп өбтi.

– Мен сенiң аяғыңды сүюге ғана лайықтымын! Шынымен, қолым жеткенi ме? Өңiм бе бұл, түсiм бе бұл? Неужелi осының бәрi менiкi? Мұндай бақыт ендi басыма қона ма, жоқ па? Құдай-ау, менi неге жиырма бес жаста қылмадың!..

Ыңырсып өксiдi ме, сыбырлап сөйлеп, шетелдiң жасырын порнографиялық киносын көп көрiп, әбден “сауатын” ашқан бұзық шал, аяқтан бастап шөпiлдете сүйiп өрлеп барады. Құлап келе жатқан жартастай қалқайған қап-қара ауыр көлеңке сәт сайын зорайып, қаперсiз ұйықтап жатқан қыздың үстiне қарай төне түстi...

Түннiң қай уағы болды – бiлмейдi, Әзиз-Сұлтан бағанағы шөкелеген орнынан әлi тапжылған жоқ. Қарашығы тас боп қатып бiр нүктеге қадалған күйi мелшиiп қалған. Көкiрегi ой-сезiмнен ада, меңiреу кеңiстiкке айналғандай, доңғалақтың дамылсыз дүрсiлi мен айналасындағы қорылдап, тұншыға ыңырсыған дыбыстарды естiр емес, нәжiс пен шуаштың ию-қию араласқан борсық иiсiн сезер емес. Сол отырған қалпында бұрлығып көзi iлiнiп кеттi ме, талықсып кеттi ме – сансыраған санасы елес қуып жүр.

Қарлы құйын ұйтқып азынаған қысқы далада бұл адасып қалған екен дейдi. Кебiн жамылып керiлген ұшы-қиырсыз жапан түз. Өзiнен басқа қыбыр еткен тiршiлiк иесi жоқ. Батыс қайсы, шығыс қайсы, қалай қарай бағыт түзерiн бiлмей қар бетiн оңды-солды шиырлап қаңғалақтап келедi. Қалың қарды белуардан омбылап өлдiм-талдым дегенде бiр дөңнен асса, алдынан тағы да бiр дөң шығады көлденеңдеп. Бiр жығылып, бiр тұрып әбден сiлесi қатқанда көз ұшынан бұлдырап бiр қарайған көрiндi. Үмiт оты жылт етiп солай қарай елпек қаққан. Жақындап келсе, жалғыз ағаш. Бұтағы өртенген балапан қарағай. Көзiне оттай басылды. Бұл әлгi Алатаудың бауырындағы күйiк қарағай ғой. Мұнда қайдан тұр? Қыста, Сәбира екеуi ақырғы рет кездесетiн күнi тауға шығып, шаңғы тепкен. Табиғатта небiр тылсым болады ғой. Қыстың iшiнде найзағай ойнағанды кiм көрген. Сол күнi аяқ астынан күн күркiреп, жасын түсiп көз алдарында беткейдегi қатар өскен қос қарағайды жайратып салған едi. Әне түбiнен қырқылған зәулiм қарағай қар астында дөңкиiп жатыр. Ал мынаны өрт шарпып, бұтақ-жапырағы сол бойда сытырлап жанып сып-сидам боп қалған... О, ғажап, аралары жақындар емес, бұл қанша қадам алға басса, ол сонша қадам шегiне түсетiндей. Кенет қарағайдың дiңi жан бiткендей жыбырлап, бiр тұсы жуандап, бiр тұсы жiңiшкерiп, бағанадан бергi көз алдаған үстiндегi сиқырлы перденi жұлып алғандай, қас қағымда кiсiге айналып шыға келдi. Сәбира! Қара шашы жайылған, тобығына дейiн сүйретiп қара киiм киген... Жоқ, тыр жалаңаш денесi қап-қара күйе. Бұл өз көзiне сенер-сенбесiн бiлмей аңтарылып тұрып қалған, iле ес жиып елпелектей ұмтылып едi, Сәбира қап-қара қолымен қап-қара бетiн басып, қаша жөнелдi, шыңғырып, өксiп барады. Өкпесi өшiп қалай жүгiрсе де қарасына iлестiрер емес. Сәлден соң көз ұшына сағымдай сiңiп жоғалды да, аспан астында адасып күңiренген өксiктiң сiлем-сiлем жаңғырығы қалды. Сонда да далбаса үмiтпен қар бетiндегi қара сызықты қуалап айқайлап келедi:

– Тоқташы, Сәбира! Тоқта-а!...

Өз даусынан өзi селк етiп көзiн ашып алды. Өңi қайсы, түсi қайсы, айыра алмай мең-зең. Ала көбең көлеңкенiң қойнынан сүзiлiп шығып, сұлбасы айқындала бастаған вагон iшiндегi әр зат «елеске алдан ба, шын өмiр, мiне, осы» деп, бұның қайда отырғанын есiне сап тұрғандай.

Сыз еденге жантайған күйi ұйықтап кетiп, өне бойын суық қармап қалған екен, аяқ-қолы икемге келмей, буындары күтiрлеп орнынан зорға тұрды.

Әлгiндегi елес шылбырын сүйретiп ойынан шығар емес. Жарты жылға жуық уақыт iшiнде Сәбира бiрiншi рет түсiне енiп тұр. Жасып, жабырқаудан қорқып, өзiн зорлап ұмытуға тырысқан сағынышты елестi қапияда есiне сап қинағаны тағдырдың қай қысастығы екен! Тоналған, өлген армандардың көп бейтiне тағы бiр мола қосылғанын көргенде жүрегi ерiксiз шым етiп, шоршып түстi. Бәлкiм айра-жайра ақ төсектiң үстiнде күйеден де қара қарғыс таңбасы басылған тәнiн көрiп қорланған бейбақ қыздың өкiнiштi өксiгi кең әлемдi шарлап келiп тар қапастағы мұны таң алдында түртiп оятқан шығар!

Тағы, мiне, сенi ойладым,

Ақымақ деп сөк мейлi.

Жүрегiмдi бұғаулауға

Құдыретiм жетпейдi.
Парақтасам сол күндердi,

Құса болып қиналам –

Махаббатым мәңгiлiкке

Қасыретiн сыйлаған.

Сен бақыттың гүлiсiң.

Мәңгiлiкке арылмайтын

Жүрегiмнiң мұңысың.

Өтер шерiм тарамай.

Қансыраған махаббатым

Жазылмайтын жарадай.

Мұхиттарда тулаған.

Жолықпайтын аспандағы

Ай менен тек Күн ғана.

Көмейiндегi лықсыған толқын-толқын жырды күңiрене сыбырлаған Әзиз-Сұлтан терезенiң жып-жылмағай емен жақтауын шеңгелдей қысып, жұлқып-жұлқып қалды. Сыртта темiр тор, әйтпегенде әйнектi бiр перiп бiр-ақ секiрер едi-ау. Шiркiн бостандық! Жүз қадам жүгiрiп барып, желкесiнен тиген құмалақтай қорғасыннан көк жусанды құшақтай құласа да өкiнiшi жоқ. Қасыретпен күйреп, үмiтсiз өлексе сүйреткеннен сол артық емес пе бiр есептен. Ендiгi басталған мына таңы атып, күнi батып бермейтiн сұрқай, суық өмiрден не үмiт, не қайыр? Тығырықтан шығар жол қайсы?

Таң бозын басына киiп боздаған поездың iшiнде азаттық аңсап бұлқынған қазақтың жас жүрегi өзiнiң бұлыңғыр болашағына қарай зымырап барады.

Абақты – вагонның тар терезесiнен сығалаған кең дүниенi салбырап қара бұлт басқан. Аспан асты бұлыңғыр, күңгiрт. Әйтсе де түн артынан айналып атар таңның бозамық жарығы алыс көкжиектiң көбесiн сөгiп, бәрiбiр сызаттанып келедi.

Бiрiншi романның соңы

1991-93, 1995-96 ж.ж.

Алматы