Жертөледегі жазу

Ұмар-жұмар әр тұста айқас. Ұрып-соғудың тәсiлiне жетiк, арнайы бөлiмнiң жалаңдаған жаналғыштары келген соң арқаланғаны ма, жазалаушылардың қимылы тым батыл. Үстерiне оқ өтпес кеудеше, бастарына бет алды темiр торлы дуылға киiп, үшкүл темiр күрекше ұстаған өңкей бiр еңгезердей дүлейлер тұтқиылдан тап берiп, топтың шетiн ойып алады да, ұрып-соғып иiрiп әкеп, дайын тұрған әскери машиналарға тоғытады. Онымен бiрақ ортайып жатқан Алаң жоқ. Бiр жағынан топырлатып машинаға тиеп әкетiп жатса, екiншi жағынан тасқындап қосылып жатыр.

Осындай қарбалас сәтте КГБ-ның бiр жас офицерi iс-қимылды бақылап отырған штабқа апыл-ғұпыл кiрiп келдi. Өңi қашып, ентiгiп тұр:

– Жолдас полковник, баяндауға рұқсат етiңiз. Масқара болдық!

– Не боп қалды? – Төрдегi жылтыр үстелге шынтағын тiреп тесiрейген жалқақ сары жақтырмай қасын қайшылады.

– Әлгi... Рұқсат қағазына өзiңiз қол қойған оператор бар едi ғой, телевидениеден шақыртқан... Соны өлтiрiп алдық!..

– Қалайша?! – Төбесiнiң жалтырына дейiн лап қызарып полковник ұшып тұрды.

– Иттiң баласы арам екен. Бүлiкшiлердi түсiр, солардың бұзақы әрекеттерiн көрсетуге тырыс десек, бiздi түсiредi. Солдаттар қайдан бiлсiн, тепкiлегенде қарақұсына тиген бе, өлiп кетiптi...

– Балбес! Миғұла! – дедi полковник қалшылдап. – Оны өлтiрген – бүлiкшiлер!

– Жоқ, өз көзiммен көрдiм!..

– Оттама! Ондай көздi ойып алу керек! Сен не, ештеңе түсiнбейтiн соншалық топассың ба, әлде мына бүлiкшiлерге бүйрегiң бұра ма? Пагонды не үшiн тағып жүрсiң?

– Түсiндiм! – дедi лейтенант неге бұл ой басына бұрын келмегенiне кiнәлi үнмен назарын төмен салып. Өзi-ақ тiгiсiн жатқыза салатын нәрсенi дабырлатып бастығының алдында абыройын түсiрiп алғанына өкiнiп тұр.

– Түсiнсең, кiнәлiлердi тез арада табыңдар!

– Құп! – Өкшесiмен шыр айналып, есiкке қарай беттей берген.

– Тоқта, – дедi полковник зiлсiз бұйрып. – Оның фамилиясы кiм едi?

– Якубовский.

– Бәсе!.. Жидовская шкура. Сатқын жойт! Бiрдеңенi түртпектеп бүлдiрмесе жүре алмайды олар. Қайда қарайсыңдар осы, орыс табылмады ма?

– Бәрi алқаш. Iлiкке жарайды деп, телевидение басшыларының тауып бергенi осы.

– Мерзавцы! – дедi полковник тiстенiп. – Бара бер!..

Екi күннен берi құдайдың күнi де қытымырланып қаhарын төгiп тұр едi. Сүйек сорған сары аяз. Кешке қарай ызғырық қатайып, аспан асты тiптен азынап кеттi. Өткiрленiп жалаңдаған дымқыл, жабысқақ аяз ашық жерiңе жыланның тiлiндей қадалады.

Айналадағы қаңқайған үйлер көзден қашықтап, бiрте-бiрте үлкендi-кiшiлi үшбұрыш, куб, квадраттар жайыла тұтасып көмескiлене бердi де, аздан соң көз алдын көлегейлеп қараңғы кеңiстiк қана қалды. Жұлдыз жоқ, меңiрейген бiтеу аспан. Түнерген қараңғылықпен бiрге әлдебiр қорқау пиғыл қорқыныш та Алаңға қарай жер бауырлап жылжып келе жатқандай.

Көз байлана айқас өршелене түскен. Кенет қара түннiң қарыны қақ айрылды – жан-жақтан жарқ етiп көтерiлген прожекторлардың алмас қылышы қараңғылықты айқыш-ұйқыш турай бастады. Қазiр бiр сұмдықты бастаймыз, iргедегi сұғанақ көздер көрмесiн дей ме, қуатты жарық терезелердi оңды-солды осқылап жайқап жүр. Алаң ию-қию. Сарт-сұрт соғылған таяқтар, ақырған, шыңғырған дауыстар. Iле айқай-сүрендi машиналардың өкiрген үнi басып кеттi. Төбесiндегi жалғыз көзi қызыл-жасыл от шашып, ышқына ұлып Сәтбаев жақтан оншақты өрт сөндiргiш машина қаптап келедi. Маңдайын тасқа соққанша тоқтамайтын томырық, дүлей күш қабарып бiржолата аямасқа бекiнген сыңайлы. Iркес-тiркес жеткен бойда тұмсығына бекiткен темiр шүмектi қос шлангадан мұздай су атқылап, әрқайсысы әр тұстан өкiрiп-бақырып Алаңға қойды да кеттi. Қалың топтың етегi қоғадай жапырылды, пәрмен қыла алмай түрiле сөгiлiп, жан-жаққа бытырай қашқан. Қатты қысыммен бұрқырай атылған ақ тасқын оңды-солды осқылағанда тура тиген кiсiсiн мұрттай ұшырып түсiредi; қайрансыз ұйлыққан жұртты қанжардай қақ жарып үңгiп келедi. Шамы жарқырап, тұмсығынан су атқылап азан-қазан өкiрiп-бақырған темiр тажалдар о шетке – бiр, бұ шетке – бiр жүйткiп шығып Алаңды арлы-берлi лезде кескiлеп тастаған. Олардың iзiн ала, иттерiн арсылдатып, күрек-дубинкаларын жалаңдатып сайланып тұрған солдаттар бөлiнiп қалған шоғыр-шоғыр шағын топтарға үйiрлi қасқырдай тарпа бас салды. Сартылдаған сары аязда суға малшынып дiрдек қаққан қауқарсыз қыз-жiгiттердi ұрып-тепкiлеп, Алаң шетiне бөксесiн тiреп дүрiлдеп тұрған жабық машиналарға қойша тоғытуда.

Алаң қанға бөгiп шыңғырып жатыр.

Көппен бiрге бас сауғалап Әзиз-Сұлтан да қаша жөнелген, қуатты тасқын арқасын орай осып өткенде сойылмен салып қалғандай етпетiнен түсе жаздады. Сүрiнiп барып, алдындағы әлдекiмге сүйенiп қайта еңсе тiктеген. Сарт етiп мойнына жыландай орала кеткен суық су тұла бойын тiлгiлеп төмен қарай сырғанай жөнелдi. Су болмаған жерi жоқ. Өкшелеген тажалдан әзер құтылып, ауылшаруашылық министрлiгi үйiнiң қалқасына кеп тығылғанда курткасының етек- жеңiнен су сорғалап тұрды. Жалма-жан құлақшынын шешiп сiлiктi, киiмiнiң етек-жеңiн сықты. Жабысқан су киiм тәнiндегi бар жылуды сорып алып, өзегiне дейiн қалтыратып жiбергендей. Тiсi-тiсiне тимей сақылдап тұр. Биiк екi үйдiң тақасқан тар қысаңынан екiлене үрген үскiрiк лезде шалбары мен курткасының сыртын қоқырайтып қатырып тастады. «Мына түрiммен үсiп өлем» деп ойлаған. Үй-үйдiң арасымен бой тасалап, тезiрек жатақханаға жетiп алуға бекiндi. Бiрақ келесi сәтте Алаң үстiн сипалаған қуатты жарық бiр айуандық суреттi көз алдына тоса қойғанда, ол ойынан қалай айнып шыға келгенiн өзi де бiлген жоқ.

Жан дауысы шығып шыңғырған бiр қызды екi солдат екi жақтап тепкiлеп жүр. Тепкен сайын қара шашы жайылған қыз мұздың үстiнде бөксесiмен шыр айналады. Бұл қорлықтары аз көрiндi ме, iле солдаттың бiрi ұзын шашты бiлегiне орап жiберiп сүйрей жөнелiп едi, екiншiсi: «Тоқта! – дедi ысылдап. – Мынасы да таза алтын екен!» Ағытуға асығып, құлағындағы сырғаны жұлқа тартқанда, қыздың құлындаған дауысы құдайға жеткендей болды. Онсыз да ашынып шиыршық атып тұрған Әзиз-Сұлтан бұрқ етiп жарылды. Қаны шапшып басына шықты. «О, әкеңнiң!.. қорлап-ақ өлтiрдiңдер-ау!..» деп, жол бойындағы жуандығы оқтаудай балапан қайыңды түбiнен бiр теуiп сындырып алды да, бұтағын жүре отап тұра ұмтылды. Жеткен бойда қайырымға келтiртпей екi солдатты екi-ақ салып сұлатып салған. «Ағатай-ай, құтқара гөршi!» деп тұра алмай қиралаңдап жатқан қызды қолтығынан қапсыра құшақтап, Алаңнан аулаққа сүйрелей жөнелдi.

Таяққа жығылғандардан Әзиз-Сұлтанның көргенi де, арашаға түскенi де бiреу ғана болғанмен, қараңғыда көзi шалмағаны қаншама? Алаңнан жұрт сыпырыла жөңкiгенде қаға берiс-қалтарыстарда суға малшынған жансыз денелер томпайып-томпайып қала бердi. Суатқыш машина оңды-солды жүйткiгенде қағып түсiрдi ме, жығылып, топырлай қашқан топтың аяқ астында қалды ма әлде солдаттың соққысы тидi ме – беймәлiм. Мұз сауыт құрсанып қатып жатқан жерлерiнен ертеңiнде жарық түскенде Алаңды күзеткен әскерлер тауып алып ауруханаларға жөнелттi. Айлап, жылдап емделгенмен көбi қайтып адам қатарына қосылған жоқ. Жарымжан, мүгедек боп қалды. Бiрi бес күн өткен соң, екiншiсi бес айдан соң, ендi бiрi бес жылдан соң өлдi. Сол үш күнде жараланғандар мен мерт болғандарды ауруханаларда басқа күнге ауыстырып тiркегендерi сияқты, олар да Желтоқсан құрбандарының есебiне енген жоқ...

Қыз аяғын баса алар емес. «Алла-ай, iшiм-ай, iшiм!..» деп бүк түсiп зарлағанына қарамай иығына көлденең салып ап жүгiрiп келедi. Фурманов көшесiне iлiне бергенде, арт жақтағылар кенет жанұшырта шыңғырып, шулап қоя бердi. Жалт қараса бiр қора овчарка құйындатып қаптап келедi. Алды киiп-жарып ортаға ауыз салып та үлгiрiптi. Жеткен бойда тоқтыдай жерге алып-соғып домалатып талап жүр. Ойбайлап, шыңғырған дауыстан құлақ тұнады.

Әне-мiне дегенше бiр үшкiр тұмсық қара жебедей зырқырап бұған да таяп қалды. Не iстеу керек? Қашқанмен құтқармайды. Жан-жағын қарманғанмен қапелiмде қолына ештеңе iлiнер емес. Қызды жерге түсiрдi де, қара жебеге қарсы қарап тұра қалған. Қандай қанды көз қабаған ит шабынып ұмтылғанда қозғалмай тұра қалсаң не отыра кетсең, бата алмай тұрып қалатын. Бұл да сөйтер деген. Бiрақ кәпiрдiң бетi қатты, тоқталар, айбынар түрi жоқ. Қас қағымда ауаға шапшып көтерiлген қара доға өзiне қарай сорғалап келе жатты. Екпiндей кеп кеудесiнен ұрған жойқын соққы шалқасынан түсiрдi. Қорғанып, қарсыласуға шамасын келтiрместен сақылдап ақсия төнген өткiр тiстер өңiрiнен жұлқа тартып курткасын қақ айырды. Қайрат қылам дегенше алқымынан қылғындыра қауып, екi аяғымен кеудесiнен басып тыпыр еткiзбедi. Оқыс қимылдар болса, қанжардай азу қорқ еткiзiп кеңiрдегiн орып түсердей. Шеңгелiне iлiккендi қалай жұмарлауды кiсiден артық бiлетiн айлакер жауыз қара көлеңкеде от шашқан көзiнiң қиығын бұның көзiне қадап, «құтылып көр ендi» дегендей кiрпiк қаққанын аңдып тесiрейiп тұр.

Әзиз-Сұлтанның тынысы тарылып, құлағы шыңылдай бастаған. Кенет сатыр-сұтыр әлдекiмдер жүгiрiп келдi де, қос бүйiрден жарыса теуiп-теуiп жiбердi:

– Фу! – дедi алқынған күжiлдек дауыс. Иттiң аяғы кеудесiнен түскенмен, оның орнына қышыры ырсиған ұзын қоныш былғары ботинканың жуан табаны қонжиды. Тұрмақ боп ыңғайланып едi, кеудесiндегi дiңгектей қадалған сирақ бар салмағымен жанши теуiп, қайтадан жауырынын жерге шаптады:

– Ложись! Не двигайся, падла!

Бүкiл iш құрылысы лықсып аузына тығылып, тұншығып, көз алды қарауытып кеттi. Есiн жиғанда енгезердей боп екi жағынан төнiп тұрған екi әскеридi көрдi. Бiрi – офицер, бiрi – солдат. Солдат, қыңсылап, жер тарпып, оқыс қимылдаса атылғалы тұрған қызыл көз овчарканы қарғысынан тартып сәл шегiнiп тұрды. Кеудесiн басқан ұзын сирақтың иесi еңкейе төнiп, қолындағы резинка кеспелтектiң ұшымен Әзиз-Сұлтанның иегiн көтердi:

– Ну, калбит, чем ты не доволен советской властью? За то, что она тебя, барана, сделала человеком, да?

– Я был человечнее чем сейчас! Мен бұрын қазiргiден гөрi адам сияқты едiм! – дедi Әзиз-Сұлтан қырылдап.

– Ах, сука! Сонда бiз сенiң кiсiлiк кейпiңдi бұзып жiберген екенбiз ғой! – Әзиз-Сұлтанның кеудесiн басқан жуан бәтеңке шойын құйғандай одан сайын салмақтана түстi. – Сөзiн қара кәззаптың. Кiм едiң сен кеше? Құмның арасында биттеп-құрттап жүрген мал болатынсың. Әлiптi таяқ деп бiлмейтiн жабайы! Аштық, ауру-iндетпен-ақ құрып бiтер ең, құрдымның түбiнен совет үкiметi емес пе суырып алған. Аяғыңнан тiк тұрғызып адам қатарына қосты. Жаппай надандықтан жаппай сауатты халыққа айналдың. Бұрынғы қалпыңда жүре берсең, осы күнi зоопаркте тұрар ең. Совет үкiметiнiң арқасында туалетке баруды үйрендiң, мойныңа галстук байлайтын болдың. Сондағы айтқан рахметiң осы ма! Не благодарные сволочи!..

Әзиз-Сұлтан қорлықтан қалшылдап кеттi. Денесiнiң қанқақсап ауырғанын, қимылдасам ит бассалып не мыналар тағы тепкiлейдi-ау деген үрейдi ұмытты. Бүйтiп мына қорлықты көрiп жатқанша өлгенiм артық деп ойлаған. Кеңiрдегiне қадалған келтектi қос қолымен шап берiп жұлқып қалғанда, төбесiне төнiп зiкiр салған албасты сөзiнiң соңын айта алмай омақаса жаздады. Әзиз-Сұлтан ұшып тұрып шалт қимылдап едi, сiлтеген келтегi дөп дарымай ананың басындағы темiр телпегiн даңғыр еткiзiп ұшырып түсiрдi. Қайырылып қайта соғам дегенше, қалт жiбермей қадалып тұрған қасқыр ит атылып кеп арқасынан ала түскен. Жұлым-жұлым жұлмалаған өткiр тiспен бiрге денесiне таяқ пен тепкi бұршақша жауды да кеттi. Көз алды ұршықша шыр айналып қарауытып бара жатты.

Аяқ-қолын армансыз сiлтеп ентiгiп барып тоқтаған десант командирi хас дұшпанын қанжоса сұлатып салғанына айызы қанбай тұр. Бұдан да гөрi жан қинар қорлықты бiрдеңе iстегiсi келетiндей. Кенет шап берiп ауын уыстай алды да:

– Ах, черт! – дедi өкiнiштi үнмен. – Я только опорожнился же. Серега, ты горячим душом обдай его, а то у «хозяина страны» лицо грязное. Қап, жаңа ғана қуығымды босатып ап ем. Серега, ыстық душпен шайып жiбершi, «ел қожасының» жүзi кiр боп қапты.

– Чо-о? – дедi Серегасы түсiнбей.

– Дундук!.. Помочись на него!.. Шаптыр үстiне!...

Шор етiп жылымшы зәр ес-түссiз сұлық жатқан Әзиз-Сұлтанның бетiне атқақтады...

4

Әзиз-Сұлтан көзiн ашқанда қайда жатқанын аңғарған жоқ. Астан-кестен төңкерiлген дүние. Басы айнала ма әлде жер шайқала ма – белгiсiз. Сәлден кейiн байқаса, тас қараңғы жабық машинаның iшiнде келедi екен. Жолсызбен жүрiп келе ме, шоқалақтап ары – бiр, берi – бiр лақтырады. Айналасы сығылысқан адам. Ыңырсыған, күңiренген дыбыстар. Машина оқыс түйгiштеп қалғанда, жаралары жанына батқан кейбiреулер шыңғырып-шыңғырып жiбередi. Қайдан кеп, қайдан тұрғанын бiлмей аңырған Әзиз-Сұлтан:

– Ау, бауырлар, қайда бара жатырмыз! – деп едi, жанындағы әлдекiм:

– Бейшара жаңа есiн жиды ғой деймiн, – дедi өз-өзiнен күбiрлеп. Шет жақтан бiреу:

– Қажыға бара жатырмын ғой деп пе едiң. Абақтыға апара жатыр! – дедi зiлденiп. «Абақты» деген сөз санасын найзағайдай осып өттi. Ит талап, солдат тепкiлеп жұлым-жұлым жарақаттанған дененiң қанқақсағаны сап тиылып, өзегiн қапқан суық үрей бүкiл болмысын билеп алды. Жылыстап шетке шығып қабырғаны сипалады, тiзерлеп, төбенi жұдырығымен түрткiледi – бәрi шегенделген болат қаңылтыр. Шынымен тар қапасқа түскенi ме? Шiренiп аяғы жеткен жердi теуiп-теуiп жiбердi. Бiрақ оған темiр қорап мизер емес.

Неге екенi белгiсiз алыста қалған бiр сурет көз алдында көлбеңдеп тұрып алды. Одан берi уақыттың талай дауылы мен жауыны ұйтқып, баяғыда-ақ ұмытылған елеусiз оқиғаның аяқ астынан көкiрек түбiнен қалықтап шыға келгенiне қайран.

Ол кезде көкесi совхоздың жылқысын бағатын. Бұл әлi мектепке бармаған бала едi. Сай қолтығындағы шошайған қара қос, шалғын арасында жыландай ирелеңдеп аққан жалтыр бұлақ, қадау-қадау қисық қайың мен жыңғыл өскен жалама беткейде бытырай жайылған қалың жылқы... – бәрi есiнде. Қол созымдағы Қушоқының төбесiнде молланың басындағы сәлдедей үнемi бiр шөкiм ақ бұлт дөңгеленiп тұратын. Жылқы iшiнде бiр ақ танау, жирен құнан болды. Бiтiмi бөлек. Салқам төс, шоқтықты, қақпан бел. Анда-санда өз-өзiнен ойқастап шапқылағанда алшиған сiңiрлi сирақтары серiппедей созылып аспанда қалықтап бара жатқандай болады. Кiсi жуытпайтын саяқ. Мойнын садақша иiп, тостағандай көздерiн төңкерiп анандайдан осқырына қарап тұрғаны. Ылғи да жылқыны бастап, алдына жан салмай көсем жүретiн. Көкесi көрген сайын «Па-па, жануарым-ай!» деп сыртынан сүйсiне қараушы едi. Бiр күнi бұл «үйретiп бер, мiнем!» деп қыңқылдаған. Көкесi: «Бұл – бабы келсе пырақ болайын деп тұрған жылқы. Ерте тақымға түссе, жасып ашылмай қалады. Асықпа, балам. Ең болмаса дөнен шықсын» деген. Бiрақ жүйрiк бұған бұйырмады. Күздiң қара суығында елiк атамыз деп жасанып шыққан бiр топ салтатты сау ете түстi, ауданның, совхоздың дөкейлерi екен. Көзiң шыққыр бiр қара бұжыр сол жерде жирен құнанды көрiп жат та кеп жабыссын. Көкесi сырғақсып едi: «Сен не өзi, үкiметтiң малын әкеңнiң берген еншiсiндей көресiң ғой тiптi. Қотыр тайды сонша бұлдап. Доғар қиқаңды. Әбекең ауылымызға бiрiншi рет кеп отырғанда құр кете ме. Қолына жетелетiп жiберемiз. Соғымға соя ма, үйретiп ат қып мiне ме – өзi бiледi. Ветврачыңа айтып, актыңды шығартып беремiн», деп тiзеге басты.

Жирен құнан көпке дейтiн ұстатпай сарсаңға салды. Белең алып, шығандап қашып жылқыға жуымай қойды. Ақыры сайдың тұйығындағы сел орған биiк жарға табынды айдап апарып қамап сол жерде ұстаған. Сарт етiп оралған жып-жылтыр кендiр арқан қыл мойыннан қылғындыра тартқанда жирен құнан тiк шапшып барып шалқасынан құлады. Шулап кеп үстiне мiне түскен қара тобыр құнжың-құнжың iстерiн iстеп боп қайта шегiнгенде, сiлкiнiп орнынан ұшып тұрған. Жан-жағын қаумалап жалаңдаған мына пәлелерден тезiрек құтылмақ боп тұрған бойда атылып едi, азат басына киiлген тар ноқта тас қып ұстап жiбермедi. Бұл не қорлық? Желдей есiп, бауырында дөңгеленген кең далада өз еркiмен ендi қарға адым аттауға зар боп қалғаны ма? Ендiгi жерде қалай жүрiп, қалай тұруы басындағы екi қарыс қайыстың билiгiнде ме? Бытырай жайылып ұзай берген табынмен бiрге оның бұла, бостан өмiрi де көзiнен бұл-бұл ұшып алыстап бара жатқандай. Сай түбiнде ышқына кiсiнеп қала берген жиреннiң көзiнде тұңғиық қасырет тұнып тұр едi. Кiрiптарлықты сезiну қасыретi! Ендi мiне, сол бiр аянышты жанар Әзиз-Сұлтанның көз алдында тұрып алды. Көзiн ашса да, жұмса да кетер емес. Шарасы жасқа толып, шарасыз мөлдiреген қос жанар қараңғыдан қалқып шығып тесiле қарайды.

Машина шайқалақтап ұзақ жүрдi. Түрмесi түскiр жердiң түбiнде ме – жеткiзер емес. Қала iшiнде орын болмай, шетке алып келедi-ау шамасы. Өр-ылди, шоқалақ-шұңқыр. Жер бедерiне қарағанда, жолсызбен келедi. Түнекке тұншығып бас айналып, көз қарауытты. Бастары жарылып, миына зақым келгендер шайқауға шыдай алмай, iшек-қарындары қотарыла лоқсып жатыр. Ыңырсып, күңiренген дауыстар күшейе түстi.

Бiр уақытта өлдiк-талдық дегенде жетер жерлерiне жеттi-ау әйтеуiр. Тұмшалаған қара түнектiң бiр бүйiрi ақ шаршыланып ойылып – есiк ашылғанда, ысқырған қарлы құйын iшке лап қойды. Айдала. Үңiрейiп үрей шақырған боранды түн. Машинаның артындағы өлеусiреген қызыл шырақтың өтiнде қар ұшқыны шамға үймелеген шiркейдей шыр айналып лыпыл қағады. Есiктiң екi жағына сап түзеп тұра қалған бес-алты темiр қалпақтың бiрi жуан дауыспен зiлдене әмiр еттi:

– Қане, түсiңдер!

Сескенiп ешкiм шыға қоймаған соң, екi солдат қолды қатар салып жiберiп босағаның аузындағы бiреудi сирағынан суырып алып лақтырып жiберiп едi, арғы жағындағы үш солдат қағып алды. Басқа-көзге тепкiлеп, екi жағынан ырғап-ырғап тұрып атып жiбергенде жансыз дене солаң етiп тұңғиыққа сiңiп жоғалды. Машина жар қабаққа ентелей кеп тоқтаған екен. Төменде құрық бойы терең жыра. Бұл сұмдықты көрiп тұрып жан беру оңай ма, қармаққа iлiнген екiншi жiгiт бұлқынып едi, солдаттар тепкiлегенi аздай, аяқ-қолын бүктей аспандата көтердi де, құйрығымен шарқ еткiзiп жерге бiр-ақ ұрған. Бейшара сылқ түсiп қимылсыз қалды. Жансыз дене тағы да қара доға сызып құздың ернеуiнен құлдилады. Үшiншi, төртiншi,.. оныншы... да солай. Мына түрiмен жауыздар бiр-бiрлеп өлiмшi ғып ұрып бәрiн жусатып салмақ, өлсе өлсiн, өлмегенi қайтып адам қатарына қосылмастай, өмiр бойы жанымен қайғы боп өлексе сүйретiп жүретiн жарымжан боп қалсын деген қара ниет.

Әзиз-Сұлтанның тұла бойы қалтырап кеттi. Көре тұрып қорлыққа көнгендерi ме? Не iстеу керек? Айқасып жастықты ала жатуға бас көтерер ешкiм жоқ, бәрi таяққа жығылған, жаралы және қанына қарайған жауыздар жаны қысылып бара жатса, автоматпен жайратып салудан да тайынбас. Басқа ақыл табылмаған соң далбаса үмiттi талғажу ғып:

– Балалар, – дедi сыбырлай, – бiр-бiрлеп түссек, не iстеп жатқанын көрiп тұрсыңдар ғой. Лап қойып тоқтамай бәрiмiз бiр-ақ шығайық. Қолға түскенiмiз түстiк, түспегенiмiз жан-жаққа бытырап қашайық.

Бәтуа осы болып, бас көтеруге жарайтындар бiр шоғыр боп есiкке ентелеп келгенде «Баста!» деп әмiр еткен. Алты-жетi жiгiт апыр-топыр секiрiп түскенде темiр қалпақтар қайсысын ұстарын бiлмей әп-сәтте абыржып қалған. Осы сәттi пайдаланып Әзиз-Сұлтан жерге ыршып түстi де, атылып барып жарқабақтан бiр-ақ қарғыды.

Жыраның алқымы боран үрiп нығыздап тастаған қалың қар екен. Күмп берiп кеңiрдегiне дейiн батты да кеттi. Тiзесiн бүгiп басын да қардың астына жасырды. Қумайтындары белгiлi, бiрақ оқ ата ма деп сескенген. Дем алатындай мұрынын ғана шығарып шалқалап бiраз жатты. Қауiп байқалмаған соң, еңсе тiктемеген күйi қар астымен жанбастай сырғып кеп жардың қалқасына тығылды. Мойынын созып келген жағына қарай қараған. Жар басынан солаң етiп ұшқан жанды-жансыз денелер қар үстiне топ-топ түсiп жатыр. Арсы-гүрсi ырсылдаған, боқтаған, шыңғырған қым-қуыт айқай.

Темiр қалпақты енгезердей көлеңкелер жар жиегiне тағы да жақындады. Қара шашы жайылған бiр қызды сүйрелеп келедi. Сол екпiнiмен бiр-ақ төмен қарай сылқ еткiзiп лақтыра салған жоқ. Жиекке жете бере қалт тоқтап, қызды табанынан тiк тұрғызды. Екi солдат екi қолынан керiп ұстап тұрды да үшiншiсi iшiнен тепкiлей бастады:

– Калбит табатын жерiң мынау ма, сучка! Пусть будет на одного ублюдка меньше!.. – деп ышқына тептi. Қыз шыңғырып аспанға атылды. Құлындаған дауыстан қара түннiң көкiрегi қарс айрыла аhылап, тау-тас жаңғырығып дүние теңселiп тұрды.

Тұла бойы қалшылдап өксiкке булыққан Әзиз-Сұлтан жұдырығын шайнап-шайнап жiбердi. «Құдай-ау, кiп-кiшкене кеудеге осыншама жауыздық қалай сияды екен. Қарсыласқан жоқ, тiлдеп, тиiскен жоқ. Бүйтiп қорлайтындай қаршадай қыз не жазды. Осыдан кейiн қалай «адам – адамға дос, бауыр, жолдас» дейсiң. Өтiрiк. Адам адамға жау, қасқырдан да қатыгез жыртқыш!..» Жанарынан ытып шыққан қос тамшы бетiнiң ұшында бұршақтай боп қатып тұр. Не iстейдi? Шарасыз. Ары қарай қарауға дәтi шыдамай жалт бұрылды. Қалың қарды белуардан омбылап бетi ауған жаққа қаңғалақтап келедi. Қайда бара жатқанын өзi де бiлмейдi, әйтеуiр, осынау қарғыс атқан жерден тезiрек қарамды батырсам екен дейдi. Бiрақ әлгi ащы шыңғырық қанша алыстаса да қыр соңынан қалар емес, құлағында жаңғырып тұрып алды. Жарық дүниеге әлi келмеген, келуге тиiстi, бiрақ ендi мәңгi келмейтiн бiр сәбидiң шырқыраған дауысы осынау сұрқай әлемдi кезiп жүргендей...

Әзиз-Сұлтан өзiнiң империяның өгей ұлы екенiн ендi сезiндi. Ортақ отан, бiр тұтас совет халқы дегеннiң бәрi бос сөз. Жариялылық пен демократия да сандырақ. Әйтпесе бас жарып, көз шығарған жоқ, кез-келген адамға, ұлтқа тән ең қарапайым талапты айтып бейбiт шеруге шыққанға осынша қанына қарайып қатыгездiк жасай ма. Басқасы басқа, дүниеге ұрпағыңды келтiрмеймiн деп көзiне қан құйылғаны қай сасқаны. Әлде, әрбiр тиран өзiнiң жаналғышын алдын ала сезiп, соның көзiн тезiрек құрту үшiн жанталасады дейтiн рас па екен?

Ақсақ Темiр туралы ел аузындағы бiр аңыз есiне түстi. Ұлы Әмiршi дүниеге келерде Жаратушы ием көп пендеге аян берсе керек. Шағатай Ұлысының ханы Қазан-Жота бiр күнi түсiнен қатты шошып оянады. Дереу көрiпкел – сәуегейлерiн жинап ап түсiн жорытады. Сонда отыз жыл жер астында оқып, перғауынға үйленген, жын атасы – Қырықшiлтенмен тiлдескен Шұбар абыз: «Е, Хан ием, қыбылаға қонған қызыл күн – қияметке бет бұрғаның, – дейдi. – Самарқандтың маңындағы Кеш қыстағында, сүйегi – Барлас, Тарағай деген тұрады. Сол жақ жаурынында теңгедей қалы, оң көзiнде ағы бар. Бәйбiшесi Текин ханым айы-күнiне жетiп отыр. Сенiң ажалың сол туған баладан болмақ». Хан: пешенеге жазғанды көрермiз, қайтемiн демейдi. Ешкiмге бас иiп көрмеген өркөкiрек Құдайдың да бұйрығына мойынсұнғысы келмесе керек. Ат шаптырып Тарағай мен әйелiн дереу сарайға алдырады. Кеңесшiлерi ақыл қосып, баланы анасының құрсағында өлтiру керек дейдi.

Сол жерде әйелдi жығып салып нояндар тiзесiмен кезекпе-кезек құрсағын езгiлей бастайды. Бейшара ана көп қиналып жантәсiлiм етедi. Көңiлi жай тапқан Хан шариғатқа шет болмасын деп әрi еңiреп тұрған Тарағайды мүсiркеп, әйелiнiң сүйегiн алып кетуге рұқсат бередi. Текин ханымды оң жаққа салып арулап, ендi жерлеймiз деп отырғанда, ғайыптың күшiмен тiрiлiп кетедi. Толғатып ұл табады. Осынша қинағанда өлмей тiрi қалған не деген жаны темiрдей берiк деп қайран қалып, атын Темiр қойыпты. Бала шашы әппақ боп, тiсiмен туады. Текин ханым аурудан оңалмай төсек тартып жатып қалған соң баланы Тарағайдың тоқалы Қадақ ханым емiзедi. Бiрақ омырауын тiстелеп шыдатпайды. Тарағайдың қолға үйреткен бiр қаншық қасқыры бар екен. Жаңа күшiктесе керек. Бөлтiрiктерiн өлтiрiп, сәбидi соның бауырына салады. Бала үш жасқа дейiн тiлi шықпай, төрт аяқтап жүредi. Қасқырдың сүтiн емген соң қасқырдай қайсар, қатыгез, қанқұмар боп өседi. Он беске келгенде қол бастап, құдайдың жазуынан қашып құтылмақ болған баяғы Қазан-Жота ханның басын алыпты...

Иә, бұл, әрине әфсана ғой. Әйткенмен, көп асқанға бiр тосқан болары анық. Мәңгiлiк үстемдiк те, мәңгiлiк құлдық та жоқ. Бәлкiм, бүгiнгi қанға бөккен қыз-жiгiттердiң жан-тәнiнен жаралып, ыза мен өксiктi емiп өскен кекшiл ұрпақ күндердiң күнiнде мына менмен озбырлықтың түбiне жетпесiне кiм кепiл.

Айнала қараңғы. Алды-артыңды орап ұйтқып соққан жел. Қайдан келiп, қайдан тұрғаны белгiсiз. Жылт еткен жарық не қыбырлаған тiрлiк белгiсi жоқ, тым-тырыс бiр меңiреу түкпiр. Түн қойнынан қасқыр тiстенiп бұлаңытқан жоталардың сұлбасына қарағанда тау баурайы сияқты. Жан-жағы құлама жар, бiр кезде қиыршық тас, шағыл алған үлкен қазан шұңқыр екен. Қабаққа шықпақ боп өрмелесе, құм аралас қиыршық табанға тiреу болмай опырылып түседi. Жар жағалай қалың қарды омбылап жүре-жүре әбден болдырды. Аяқ-қолы салдырап ырыққа көнер емес. Екi аттап, бiр тұрады. Ендi болмаса, бәрi құрысын деп, қардың үстiне қисая кетпек едi, кенет әлдеқайдан қасқыр ұлыды. Өз құлағына өзi сенбей аңырып қалған – мен соның дәл өзiмiн дегендей, iшiн тартып жел жақтан ұзақ-ұзақ ұлыды. Әзиз-Сұлтанның жүрегiн үрей буып, қалай ыта жөнелгенiн бiлген жоқ. Жауыз қанның иiсiн сезiп торуылдап жүр ме? Арттағы соққыға жығылғандарды ойлағанда зәресi ұшты. «Әлгiндегi тепкiден кейiн қыбырлауға қауқарлары болар ма екен бейшаралардың!..» Түйетайлылау бiр тұстан тырбанып жүрiп жарқабақтың үстiне шықты. Қалай қарай бағыт түзерiн бiлмей аңырып айналасын шолған. Анандайда, түннiң қара тақтасын бордай сызып үздiк-создық екi жарық жаңағы өзi келген жаққа қарай ағып барады – тағы да Алаңға барғандарды тоғытып әкеле жатқан шығар. Бiр батып, бiр шығып секеңдеген өткiр жарық қараңғы түннiң қойынын сипалап жүр.

Жол сорабын ежелеп кiшкене төбешiкке көтерiлгенде көз ұшында бұлдырап ұлы шаhардың оттары көрiндi –
аспан астында желбiреген қар шiлтерiнiң арасынан лыпыл қағып тербелiп тұр. Жол iздеп әуре болған жоқ, жыпырлаған жарықты бетке алып тура тартқан. Ойқы-шойқы. Қараңғыда жер бедерiн ажырату қиын. Кейде шұңқырға аяғын тығып ап, кейде түбiр-шоқалаққа шалынып ұшып-ұшып түседi. Ойпаңдағы омбы қардан құтылдым ба дегенде беткейдiң бұта-бүргенi балаққа оратылып жүрiстi өндiрсей-шi. Бiр қырды асса, екiншi қыр жотасын тосып, қол созымдай көрiнген жер дiңкелетiп жеткiзер емес. Толқын-толқын бел-белестi артқа тастап, өлдiм-талдым дегенде жазыққа шығып едi, алдынан боран азынап қоя бердi. Тау арасы саябыр болғанмен жалтаңда ақ қаншық боранның құдайы берiп тұр екен. Етек-жеңiн жұлқылап, шырқ үйiрiлiп үстiне асыла кеттi. Қарсы соққан жел кеудеден итерiп жүргiзсе қане. Аспаннан жауып тұр ма, жерден көтерiле ме – ұйтқыған ұп-ұсақ қиыршық қар шыбындаған аттың құйрығындай шып-шып беттi осып түседi. Құлақшынның бауын тас байлап, куртканың жағасын көтерiп қаусырынса да саулаған қар уыс-уыс мойнына құйылады. Басын тұқыртып, бiр қырындап қарға адым болса да iлби берген мұныкi. Бет алды сыпыра жазық. Жыртып тастаған шоқалақ аңыздың үстiмен жүруiнен сүрiнiп құлауы көп. Жиектегi жал-жал тоғайды жағалайын десе, сiрескен омбы қарға қара санынан батып кетедi.

Әбден сiлiкпесi шығып, көзi қарауытты. Аяғынан әл кетiп шайқалақтап келе жатқанда алдынан «айдалада ақ отау, аузы-мұрны жоқ отау» – бүйiрiн мал тұмсығы үңгiп қарауытқан бiр мая шөп ұшырасты. Сол-ақ екен буыны одан сайын босасын. Қазiр-ақ жаны ыңырсып рахат табар жып-жылы, жұп-жұмсақ шөптiң қуысын елестетiп маяға таяй берген. Бiрақ шөп iргесiн үңгуге мұршасы келген жоқ – ышқынған боран әлгiндегi ащы дауысты құлағында оятып кеудесiнен итерiп қалғандай болды. Жар басындағы жабайы сурет қайта тiрiлдi: қара шашы қара түн боп жайылған қыз, аяқ-қолын кергiлеп ұстап, жатырдан тепкiлеген жендеттер... Шырқыраған дауыс: «Қалай ғана ұйықтамақсың бұл түнi?» деп тұрғандай. Сансыраған санасы селк етiп оянды. «Қайдағы ұйқы, қайдағы жатқан. Бүгiн тек өлiп барып құлау керек. Бәрiнен бұрын Сәбира қайда екен? Жаңағы қыз сияқты, ол да бiр пәлеге ұшырап жүрмесе игi едi!..» деген қорқынышты ой жан дүниесiн найзағайдай осып өттi. Жығылған- сүрiнгенiне қарар емес. Шайқалақтаған өзi ме әлде қапалақтаған қардың арасынан солай көрiне ме, жер мен көктiң арасында әткеншек тепкен қалың жарықты көз алдынан жоғалтпай iлбiп келедi.

Таң сыз бере шаhар шетiне iлiккен. Әр жерде топ-топ боп қарауытқан күзет. Үш күн бойы бұлқынған бүлiкшiл қала жым-жырт, ұлы сүргiннен кейiн дамылдаған баhадүрдей, талықсып ұйқыға кеткен. Тек аракiдiк қараңғы көшелердi тiнткiлеп күзет машиналары жосып өтедi. Жатақханаға жетем дегенше самсаған сақшының бiрi болмаса бiрiнiң қолына түсерi хақ әрi сiлiкпесiн сүйретiп ары қарай жүруге өзiнiң де қауқары жоқ едi. Көшеге түспей, қаға берiс-қалтарысты сағалап, айналасына ағаш қалың өскен бес қабатты үйдiң жанына келдi. Терезелердiң бәрi қараңғы. Тек ортадағы подъездiң аузындағы өлеусiреген шам ғана шаңытып аяздың өтiнде қалтырайды. Әзиз-Сұлтан жарыққа жуымай есiгi аңқайып ашық тұрған шеткi подъезге енген. Босағаның қалтарысынан ербең етiп әлдене ұшып тұрғанда шошып қалған. Сөйтсе ит екен. Жасқанып тұра безген жоқ. Қыңсылап, бұратылып аяғына оратылды. Кәнден бе, күшiк пе алакөлеңкеде ажырата алмады. Мысықтан сәл қалқыңқы. Жүнi үрпиген. Артқы оң аяғы баурына жабысқан ақсақ. Жоғары көтерiлуге аяқ дыбысынан саққұлақ бiреу шығып шу көтере ме, милицияға хабарлап жүре ме деп қаймықты. Сол жақтағы күлiмсi қаңсық иiс шыққан подвалдың аузындағы торды тартып едi, ашық екен, тот тұтқан темiр топса ойбайлап құлақ қыршыды. Тас тепкiшектi баспалап төмен түсiп едi, күшiк те шойнаңдап iзiнен ердi.

Мауыққан мысықтардың ойнақ салатын мекенi-ау, сiрә, төмендеген сайын дымқыл ызғармен араласып жағымсыз иiс өткiрлене түстi. Тас қараңғы. Басымды бiрдеңеге соғып алмайын деп бұғынып, айналасын қармаланып келедi. Шөлмек, қалбыр сияқты бiрдеңелер аяғына шалынып салдыр-күлдiр еттi. Сипалап жүрiп қабысқан картон қорап тауып алды, аяғының астын арлы-берлi сыпырыстырып, қорапты төседi де «өз үйiм – өлең төсегiм» деп үстiне гүрс етiп отыра кеттi. Аяқтарын алшита көсiлiп, екi қолын сұлқ тастап, қабырғаға арқасын сүйеген күйi көкiрегi ыңырси, терең тартып тәттi есiнедi. Мың жылдық арманына жеткендей бейғам бiр рахат хал. Тыныштық тiлеп талықсыған тәнi әзәзiлдей арбаған ұйқының тұңғиығына шым батып маужырап барады. Бiрақ бұл рахат ұзаққа созылған жоқ. Етек-жеңнен сумаңдап енген ызғар бусанған тәннiң қызуын лезде сорып алып қойды, сүйегiне дейiн суық қармап, әрi-берiден соң қолды-аяққа тұрғызбауға айналды. Аңғал-саңғал подвалдың iшi ызғыған жел. Айналадағы, бозарып таңның көзi сығалаған кiрпiш көлемiндей тесiктерден өзек суырып аяздың демi үрiп тұр. Аяқ-қолын бауырына жиып бiр уыс боп бүрiсiп, бұрышқа қалай тығылса да қамсау болар емес. Қойны-қоншынан сумаңдаған суық соңғы жылуына дейiн жалмап-жұтып, бүкiл денесi бiр кесек мұзға айналып бара жатқандай. Тiсi тiсiне тимей сақ-сақ етедi.

Онша жақындамай қорғалақтап, анадайда тұмсығын бұтына тығып дөңгеленiп жатқан ақсақ күшiк бұл тыпыршып кеткенге не боп қалды дегендей басын көтерiп алған. Күшiкке көзi түсуi мұң екен, Әзиз-Сұлтанның көңiлiнде жылт етiп бiр ой оянды.

– Күшiгiм, кә, кә, келе ғой! – деп қолын созып едi, баяғыдан күткенiм осы едi ғой дегендей күшiк жылмаң қағып орнынан атып тұрды. Бiрден жақындауға бата алмай, сiлкiнiп, құйрығын бұлғаңдатып қыңсылап қояды. Асап жiберетiн бiрдеңе ұсынып тұр деп дәметкен аш қарынның әмiрi ме, төрт тағандап жата қап жер бауырлап жылжып келедi. Тұмсығын жасқана созып қолын жалап-жалап жiбердi. Бiрақ неге алдайсың деп тұра безген жоқ. Алдыңғы аяғының үстiне басын салып, не iстесең де еркiң дегендей бүк түсiп жатыр. Әзиз-Сұлтан еркелетiп құлағының түбiн қасып, жонынан сипап едi, қыңсылаған күйi бұраңдап қолтығының астынан бiр-ақ шықты. Құлқын шiркiн не iстеткiзбейдi, аш бишараны аяп, жалма-жан қалтасын ақтарыстырған, бағана Алаңда үлестiрген тоқаштың бармақ басындай қыртысы жүр екен, алып күшiктiң аузына тосып едi, бiрақ ол, күткенiндей, шап берiп асай салған жоқ, көңiлiң үшiн дегендей бiр иiскедi де басын бұрып әкеттi. Оған тек бұның өзi ғана керек екен, мейiрiмi, жұмсақ алақанымен сипап еркелеткенi керек екен. Бiреудiң бiр кезде төрiнде жылы-жұмсағын жеп еркесi боп жүргенде оқыста адасып кетiп көшеде қаңғып қалған бишара ма, – кiсiге тым үйiрсек. Әзиз-Сұлтан құшақтап бауырына басты. Күшiк басын көкiрегiне сүйеп, қыңсылап жабыса түстi. Бәлкiм, кiшкентай жүрегi өксiп, жалбарынып жатқан шығар. Қолтығына, шабына қолын тықты. Ып-ыстық. Мұздай қолдан денесi түршiгiп дiр еткенмен ыршып түскен жоқ. Сағынып жеткен құшақтан шықпау үшiн неге де болса көнуге пейiл. Тас жабысқан тәндер бiр-бiрiнiң ыстығы мен суығын губкадай сiмiрiп жатыр. Әзиз-Сұлтан күшiктiң үп еткен жылы демiн де сыртқа шығын еткiсi жоқ, жонындағы үрпиген жүнге тұмсығын көмiп, бауырына қыса түстi. Осынау сұрқай, суық дүниеде пана боп көкiрегiн жылытқан жан иесi жалғыз осы жетiм күшiк қана. Пештiң бүйiрiн құшақтағандай, шым-шымдап бойына жылу тарап, сәлден кейiн маужырап қалғып кеткен... Анасы бетiнен сипады. Ып-ыстық, жұп-жұмсақ алақан. Торғындай үлбiреп майда тисе де көлкiлдеген iсiк шаншып-шаншып кетедi. Ауырса да сыр бермейдi, анасының шарапатты қолы аймалай түссе екен дейдi.

– Құлыным-ау, бет-аузыңда сау тамтық жоқ, өлуге аз қапсың ғой.

– Бүйткенше өлгенiм жақсы едi, апа!

– Тек, олай деме. Сонша түңiлетiндей не көрiндi?

– Қорлады ғой, апа! Бiзде ел де, Отан да жоқ екен. Жат, өгеймiз.

– Неге өгейсiң. Өз ата-бабаңның жұртында өмiр сүрiп отырған жоқсың ба?

– Ата-бабам қылышын жастанып көз жұмғаны қашан. Ендiгi қазақта жер де, ел де – ештеңе де жоқ. Галстук таққан, машина мiнген, қарыны шартиған бай, тоқ құлдар. «Бұл қалай» деп басын көтерiп қожайындарының бетiне сәл тiктелiп қарап едi, мiне, сұлатып салды. Терезесiн тең санап құрмет тұтса, дәл бүгiнгiдей итке талатып, басқа тепкiлей ме!

– Не деп кеттiң, жарығым. От басынан озбаған салпы етек әйел ол секiлдiнi қайдан түсiнейiк. Шексiз әлемнiң шырағы – Айдың да жартысы жарық, жартысы қараңғы. Түн артынан Күн шығады. Қашанғы бiздiң басымызға төнiп тұрар дейсiң бұл зауал. Жасыма, қарашығым. Бұл да бiр ай қараңғысы секiлдi мезгiл шығар.

– Апа, сен бақыттысың ба?

– Ол не дегенiң, құлыным. Көз нұрым – сендер аман жүрсеңдер, мен бақытты болмай кiм бақытты болады. Басым аман, бауырым бүтiн – одан артық не ұшпақ керек?

– Адамға бақытты болу үшiн сол жете ме?

– Ол аз емес, қарашығым!..

Апасы бетiнен тағы да сипады. Жо-жоқ, апасы емес. Сипаған қол Сәбираныкi! Еңкейiп жарылған қабағынан, көзiнен өптi. Ып-ыстық демi бетiн шарпиды.

– Қабағыңды сындырып жiберген бе?.. Қатты ауыра ма?

– Жоқ, сен сүйгенде ауырмайды.

– Ендеше сүйе берем, сүйе берем. Мiне, мiне. Жазылғанша сүйем!

–Көз бен қабақтың жарасы жазылар-ау. Ал жүректегi жара қайтып жазылмақ?.. Бүгiн Алаңда болдың ба?

– Болдым. Бүгiн бiздiң құл кеудемiзге кiсiлiк қонған күн. Бұрын жасық, бұйығымыз ба деп көңiлiм толмаушы едi, бүгiн осы халықтың перзентi боп жаралғанымды мақтаныш тұттым. Неткен қаhарлы, қуатты күш. Шiркiн, бастайтын бiр көсемi болғанда ғой!

– Неге болған жоқ, болды. Ақбоз аты арқырап, алдаспаны жарқылдап Кенесары бабам өзi бастап жүрдi. Азаттық деп ақырған айбынды үнi екi ғасырдан соң саңқылдап Алаңға жеттi. Қайран Бабам! Ата жауының қолы от қаруға жеткенде әлi жалаң қылыш ұстап жайбарақат жүрген мешеу ортада туып қор болдың-ау. Дүниеде баяғы бағландық пен батырлықтың, рыцарлықтың күнi өткен едi; небiр жүрек жұтқан баhадүрдi кез келген сiлiмтiк сатқын тасада тұрып-ақ қозының құмалағындай қорғасын оқпен тарс еткiзiп ат үстiнен аудара салатын. Сонда да ер Кенекем қаймыққан жоқ, қайқы қылышпен қасқайып аузынан ажал бүрiккен зеңбiрекке қарсы шапты. Жапырып, таптап өте шыққан қара дауылдың соңынан зәре-иманы ұшып есеңгiреп тұрған орыс офицерi: «Сақтай гөр, жаратқан, бiздiң қаруымызды бұларға бергенде не болар едi!..» дедi шоқынып. Иә, Кенекемнiң қолында ондай қару болғанда бүгiн былай қара жер қауып қансырап жатар ма едi; ата жаудың арам табаны кеудесiн бұлай таптар ма едi!..

– Ол кiсiнiң басы эрмитажда тұр деген рас па?

– Рас, кунсткамерада құбыжықтар ортасында шаң қауып жатыр. Ол – қорланған қазақтың басы. Қорлай берген соң халық ашынбай ма. Бүгiн Хан Кене тiрiлiп кеп Алаңда ұран салды. Ендi қазақты тоқтатып, көр! Әр қазақтың жүрегiнде азаттық аңсаған бiр-бiр Кенесары оянды!..

– Бүгiн ер-азаматтарға тәнтi болдым. Небiр бағлан бар екен. Халқымыздың ер менен еркек сөзiн қатар қолданатыны тегiн емес қой. Ат төбелiндей елдiң осындай ұлан-байтақ жерге қалай ие болып келгенiне ендi көзiм жеттi.

– Мен қарындастарыма қайран қалдым. Ерлерден артық қайрат көрсеттi. Жiгiттердi қорғап, қол ұстаса шеп құрып, солдаттардың алдында жатып алған жоқ па. «Мен-ақ құрбан болайын, мына зұлматтан құтқарса екен құдайым!» деп еңiреген қызды өлсем ұмытпаспын. Ана хайуандар соларға да қол көтердi ғой. Қара шашын жұлып, қардың үстiн қанға бояп тепкiледi-ау!

– Жасымашы, жаным... Түу, көз жасың қандай ащы едi...

– Елiм еңiреп жатқанда неге жыламайым!.. – Өксiкке булығып ояна келсе, қасындағы өбектеген апасы да, Сәбира да жым-жылас. Жалап-жұқтап, сүйiспеншiлiгiн бiлдiрiп жатқан сары күшiк екен. Бетiн сипап едi, бетi – бет емес, шала үрленген баскетболдың добы. Күп боп iсiп көлкiлдеп тұр. Саусаққа жабысқан жылбысқы сiлекейден жиiркенген жоқ. Ит жарасын жалап жазады емес пе, бәлкiм шипасы тиiп, бет-аузындағы iсiк, жара тез жазылар.

Күн шығуға таяп қалса керек, есiктiң саңылауынан қиып түскен жарықтың алмас қылышы қараңғылықтың шекесiн қақ айырыпты. Бетон баспалдақты тықылдатып түсiп-шыққан аяқ дыбысы, матор гүрiлi үздiк-создық құлаққа жетедi. Кеше ет қызуымен бiлiнбептi, соққы тиген денесiнде ауырмайтын сау тамтық жоқ, қоқиып сiресiп қалған аяқ-қолын сәл қозғаса, тұлабойы сұққылап жанын көзiне көрсетедi. Бiрнеше ұмтылып әупiрiммен әзер тұрған орнынан, түймеленген куртканың өңiрiнен басы қылтиған сары күшiк екi аяғымен иығына тастай қатып сонда да жерге түсер емес. Тәлтiректеп есiкке қарай беттедi. Босағада құлақ түрiп тұрды да, аяқ дыбысы толастаған бiр сәтте сыртқа шыққан. Аулада некен-саяқ кезiккендер мән берген жоқ, ит құшақтаған, үстi-басы қырыс-тырыс, бетi көнектей бұған «қаңғыбас, алкаш!» деп жиiркене қарасты.

Былай ұзай бере құшағындағы иттi жерге қоя берiп едi, шойнаңдап бәрiбiр соңынан қалмады. Өмiрде бiр рет көрген жып-жылы құшақтан оп-оңай ажырап қалғысы келмей, бiресе алдын орағытып тағы да көтер дегендей үстiне шапшиды да, онысынан ештеңе өнбеген соң бүлкектеп қайтадан артынан ередi.