«ЖАСТАР ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ»
Студенттер, магистранттар, докторанттар мен жас ғалымдарды 72-Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы
Сәуір, 2019
80
Ünal Merve
Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi
Çağdaş Türk Lehçeleri Ve Edebiyatları bölümü
Danışmanı: Prof. Dr. G. K. Abdirasilova
Kazak Ulusal Kızlar Pedagoji Üniversitesi
KAZAKİSTAN LATİN ALFABESİNE GEÇİYOR!
ҚАЗАҚСТАН ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КӨШУДЕ!
Түйіндеме: Мақалада Қазақстан Республикасының қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру ісі тек
Қазақ Елінде ғана емес, әсіресе түркі тілдес көршілес республикаларда, оның ішінде Түркияда өз пікірін
білдіріп, қуаныштарын білдіргені жайлы және латын графикасының ерекшеліктері сөз болады.
Abstract: The article deals with the relocation of the Kazakh alphabet to the Latin graphics of the Republic of
Kazakhstan, not only in the Kazakh language, but also in the Turkic-speaking countries, including in Turkey, expressing
its opinions and peculiarities of Latin graphics.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2017 жылы 12 сәуір күні жасаған «Болашаққа бағдар:
рухани жаңғыру» атты мақаласы тек қазақстандықтарды ғана емес, бүкіл түркі дүниесін дүр
сілкіндірді. Қазіргі таңда бүкіл түркі дүниесі латын әліпбиіне өткенде тек Қазақстан мен Қырғызстан
кирилл таңбаларында болатын. Олардың өтуімен түркі дүниесіндегі мәдени және рухани
ынтымақтастық жаңа белеске көшпек. Қазақстан Елбасының халқына арнаған рухани жаңғыруға
бастаған бағдарламалық мақаласы жарияланған күннен бері қазақ тілін латын әліпбиіне көшіру ісіне
қатысты көптеген пайымды пікірлер жарық көріп келеді. Түркілер қолданатын латын әліпбидің
әрқилы емес, біркелкі болуы туысқан елдер арасындағы түсіністік пен ынтымақтастықтың
нығаюында көкейкесті екені сөзсіз. 1940 жылы кеңестік кезеңде түркі республикалары латыннан
кириллге өткенде әр республика өз бетінше алфавит жасап әзірбайжан, қазақ, қырғыз, өзбек, татар,
түркімен секілді халықтар бір-бірінің жазғанын оқуда қиыншылыққа ұрынған еді.
1991 жылы Кеңес Одағы құлағанда түркі республикалар осы кирилл әріптерінен бас тартып
латынға көшті. Мұнда да Әзірбайжан, Өзбекстан және Түркменстан республикаларының ортақ
жүйеде емес, әр қилы жүйеде өткені сондай-ақ біраз ағаттықтар жібергені байқалады. Ол – заңды. Ал
Түркия болса латынға 1928 жылы өтті.
Қазақстан – түркі республикалар ішінде латын әліпбиіне ең кеш өтетіндердің бірі. Осыны
жақсы пайдаланып Қазақстаннан бұрын латынға өткен елдердің тәжірибелерін мұқият зерттеп,
олардың артықшылық және кемшіліктерін салыстырып, түркі елдері ішіндегі ең мықты латын
әліпбиді жасауға болады. Сөйтіп араб және кирилл графикасында бүкіл түркі дүниесі бойынша озық
алфавитті жасаған Қазақстан латында да бұл табысын қайталауы әбден мүмкін. Латын әрпін
қолданып жатқан өзге туысқан елдердің тілдерімен бір арнада өзінің табиғи даму жолына түсіп
асқақтайтындығына кәміл сенемін.
Kazakçanın Latin alfabesine geçiş sürecinin tamamlanması, hem Kazakistan’ın dünya ile
entegrasyonuna olumlu katkı yapacak, hem de yeni yetişen genç nüfusunun bilgiye ulaşımında kolaylıklar
sağlayacaktır. Kazak kültürünün ve medeniyetinin gelişimi ile birlikte ortaya çıkan kültürel ve maddi
ürünlerin sunumunda da önemli katkılar sağlayacaktır.
Sayın Başkan Nazarbayev’in siyasal öngörüsü ve iradesiyle ortaya koymuş olduğu bu sürecin
tarihsel dayanakları olmakla birlikte sosyal gerçekliklere de dayandığı ortadadır.’ ifadelerine yer verdi.
Nazarbayev, ülkesinin Latin alfabesine geçmesiyle ilgili düzenlediği toplantıda yaptığı konuşmada,
Latin alfabesine geçişin tarihi önem taşıdığını belirterek, “Dünyada hiçbir ülke yeni alfabesini halkıyla bizim
kadar tartışmamıştır. Herkesin düşüncelerini bilmek bizim için önemlidir.” ifadelerini kullandı.
Latin temelli yeni Kazak alfabesi projesi tartışmalarına önde gelen kamu kurumları ve bilim
çevresinin de aktif bir şekilde katıldığını söyleyen Nazarbayev, projenin hazırlanmasında dünya tecrübesinin
dikkate alındığını dile getirdi.
Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev Latin alfabesine geçiş yönündeki en kesin ifadeyi
2012 yılında yayımlanan 2050 strateji belgesinde ifade etmiş ve kesin geçiş için 2025’i hedef göstermişti.
Yeni çalışmalarla birlikte 2018 yılında eğitim öğretim alanında Latin alfabesine geçişin başlayıp, bu sürecin
«ЖАСТАР ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ»
Студенттер, магистранттар, докторанттар мен жас ғалымдарды 72-Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы
Сәуір, 2019
81
2025’te bütünüyle tamamlanması planlanmaktadır. Bu geçiş kolay olmayacaktır. Ekonomik olarak alfabe
değişikliği için 600 milyon Tenge (Yaklaşık 1 milyon 770 bin Dolar) bütçe ayrılmıştır
1
.
Buksur: ‘Dil, bir milleti dünden bu güne taşıyan en önemli varlığıdır. Ait olduğu milletin acılarını
sevinçlerini anlatmaktan öte, duygu dünyasını da şekillendirir. Kazakistan Latin alfabesine geçiş sürecini
planlarken Sayın Başkan Nazarbayev, 2025 yılında geçişi sağlayacak çalışmaların başlatması talimatını
vermişti. Bu sürecin oldu bit tiye getirilmeden, bu alanda birikimi olan akademisyenden uygulayıcıya
varıncaya kadar, tüm tarafların bütün bu süreçlere katılacağının da açık bir göstergesi gibiydi.
Nazarbayev’in bu zamana kadar izlediği siyaset ve yazdıkları göz önünde bulundurulursa bu
açıklamanın, Rusya ve ülkedeki Rus nüfus açısından, gerekli bir diplomatik hamle olduğu da düşünülebilir.
Çünkü her ne kadar Türk Cumhuriyetlerinin kullandığı alfabeye yakın bir alfabe tercih edilmemiş olsa bile
Kazakistan’ın Latin alfabesine geçiş kararı zor ve büyük bir adımdır. Burada belirtmek gerekir ki,
Parlamento’ya sunulan öneri henüz kesinleşmiş alfabe değildir. Yetkili makamların ifadelerine göre bu
süreçte gelecek makul öneriler ve eleştiriler değerlendirilecektir
2
.
1991 yılından itibaren Türk Cumhuriyetlerinde alfabe meselesi önemli tartışma konularından biri
olmuş, bağımsızlıktan 20 yıl sonra Kazakistan’da bu meseleyi yoğun bir şekilde tartışmaya başlamıştır.
Ancak bu tartışmaların 19. Yüzyılın sonunda ortaya çıktığı unutulmamalıdır. 1926 yılında Bakü’de
gerçekleşen Türkoloji Kurultayındaki alfabe oturumlarındaki tartışmalar ve alınan kararların ardından
Türkiye ve Azerbaycan başta olmak üzere neredeyse tüm Türk Dünyasının Latin alfabesine geçmesi, o
dönemin şartlarında hafife alınmayacak bir değişimdir. O dönemin aydınları siyasi hedef ve yaklaşımları göz
önünde tutarak, tüm Türk Dünyasından temsilcilerin bir araya gelmesiyle bu işlere girişirken, günümüz
ulaşım ve iletişim imkanlarına rağmen bugün Türk Dünyasının birbirinden ayrı hareket ederek, kökü bir olan
bir dil için her biri kendine özgü yeni alfabeler oluşturma kaygısı, üzerinde düşünülmesi gereken bir
durumdur. Türk Cumhuriyetlerini bugünkü ulaşım, iletişim ve kurumsal işbirliği imkanlarına rağmen
istişareden alıkoyan sebepler kültürel veya zihinsel uzaklık olmasa gerek.
Latin Alfabesi kararı
Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçmeye hazırlanan Kazakistan, 2018'den itibaren okullarda ders
kitaplarının Latin alfabesinde basılmasını hedefliyor.
Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev, 2025 yılına kadar tüm kitapları, süreli yayın ve resmi
belgeleri Latin alfabesinde yayımlamayı planladıklarını açıklamıştı.
Kaynakça:
1.
https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/latyin-alpbine-koshu-ushn-600-million-tenge-bolned-
283429/
, (12.09.2017).
2.
https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazak-alpbinn-jana-nuskasyi-usyinyildyi-283386/
,
(12.09.2017).
3. «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Қазақстан
Республикасы Президентінің 2017 жылғы 26 қазандағы №569 Жарлығы.
1
https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/latyin-alpbine-koshu-ushn-600-million-tenge-bolned-283429/
,
(12.09.2017).
2
https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazak-alpbinn-jana-nuskasyi-usyinyildyi-283386/
, (12.09.2017).
