Жаратылыстану-математикалық факультетінің деканы

[21] 6 тарау бет:134,-138

№27-28 дәріс

Өндіріс көздерін экологизациялаудың негізгі бағыттары мен міндеттері. Өндірістік технологиялардың экологилық жағдайын сараптау тұрғысынан қарастыратын принциптер . Өндіріс көздерін жақсартатын ресурстарды пайдалану арқылы экологизациялау. Ресурстарды пайдалануды қалыпты деңгейлерге келтіру (оптималдау)

(18) гл.ХУІ. § 1-5. c. 294-315

(20) гл.УІ.В. § 1-4. с. 305-320

(29) гл.ІХ. § 98-102. с. 327-341

(19) гл.ХІ . с .196-225

ОЖСӨЖ 40, 41, 42

Мазмұны: Тақырып және СӨЗ сұрақтарын талдау.

СӨЖ 40, 41, 42

Тапсырма:

Әдебиеттерді пайдаланып отырып келесі сұрақтарға жауап беру:

• 
  Қазақстанда өнеркәсіптерді экологизациялау жайында хабарлама дайындау.
  
• 
  Батыс қазақстан обылысында экологизация қандай бағыттарда жүргізілуде (схема түрінде) .
  

2.Г.С. Оспанова Экология бет:189-192

3 .Ә. Бейсенова, А. Саманова Экология және табиғатты тиімді пайдалану бет:96-102; 114 -120;142-144.

4. А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003 бет:164-

№14 лабораториялық сабақ

Мазмұны: Өндіріс көздерін экологизациялау жолдары.

• 
  Экологизация принциптері.
  

• 
  Қалпына келетін ресурстар есебінен өнеркәсіптерді экологизациялау.
  

• 
  Ресурстарды пайдалануды оптимизациялау.
  

• 
  Экологизация бағыты. Өнеркәсіптік, шаруашылық және әлеуметтік сфераларды және қоғамды түгелімен экологизациялау.
  

1. 
   Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі
   

2 .Ә. Бейсенова, А. Саманова Экология және табиғатты тиімді пайдалану бет:96-102; 114 -120;142-144.

3. А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003 бет:164-
15 апта

Кредит сағат 43, 44, 45

№29 дәріс

Қоршаған табиғи орта мониторингісі. Табиғи ортаның ластануының мониторингісі, табиғи ресурстардың мониторингісі, қоршаған орта мониторингісінің ғылыми негіздері. Қоршаған ортамен болатын қарым-қатынастарды стандарттау және құжаттау. Қоршаған ортаны қорғау аймағындағы білім мен зерттеулерді ұйымдастыру , оларды біріктіру , белгілеу және бағыттау жағдайларын жақсартатын өзекті деген мәселелерді шешу.

1.Панин М.С. Экология Казахстана. – Семипалатинск: СГПИ, 2005. – 548с

2. А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003 бет:251-252

Тақырып: Қоршаған ортаның химиялық мониторингісі

қоршаған ортаның сапасын бағалау критерийлерді қолданып диаграммалар құру

2. А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003 бет:251-252

№30 дәріс

Тақырып: Қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық нормалары.

Қоршаған табиғи ортаны қорғаудың құқықтық негіздері. Қоршаған ортаны қорғаудың міндеттері мен маңызы. Жер қойнауын , жер қабатын , атмосфералық ауаны және су жүйелерін қорғайтын заңдар мен заңдылықтар. Мұхит , теңіз суларының ластану деңгейлеріне бақылау жүргізу . Өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау жолдары. Қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық құқықтық негіздері.

• 
  мониторинг туралы түсінік, мониторингтің жіктелуі, химиялық мониторингтің негіздері
  
• 
  СӨЗ сұрақтарын талдау
  
• 
  есеп шығару
  

• 
  Маниторинг түрлері
  
• 
  Экологиялық нормативтер.
  
• 
  Казақстанда экологиялық маниторинг жүйесі қалай жүмыс жүргізеді
  
• 
  есеп шығару
  

2. А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003 бет: 251-252

2. А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003 бет: 251-252

(аты-жөні)

Пән _Өндірістік экология
Кредит саны____3____

№ 1 -2 дәріс

• 
  Өнеркәсіптік экологияның мәселелері мен міндеттері.
  
• 
  Өнеркәсіптік ластанулардың классификациясы және қоршаған ортаның ластануларының негізгі көрсеткіштері
  
• 
  Адам және табиғат.
  

Табиғат анамен жылдар бойы қалыптасқан тепе-теңдіктің бұзылуы 21 ғасырда бұрын-сонды юолмаған деңгейіне жетті. Ғаламат жаңалықтармен бірге өнідрістің жедел дамуы, зауыттардың еселеніп салынуы, жер құнарының тас- талқаның шығарған 1953-1962 жылдардағы тың игеру, қазақ жерлерінлегі сынақ аландары күнделікті тіршілікке араласып, жетістігімен қатар апатын да әкелді.

Қазақстанның қазіргі экологиялық жағдайы ғаламдық шеңберде проблема тудыратын мәселеге айналып отыр. Кеңес дәуірінде ірі өндіріс орындарының қауырт дамуына байланысты табиғат байлығын игеру мәселелерінде қоршаған ортаның бұзылуы мәселелері ескерілмей, тек қана мол өнім алуға көңіл бөліп, ал табиғаттың ерекшелігін ескермей, көптеген зиян әкелгенің енді біліп отырмыз.

Жалпы ірі өндіріс орындарын дамыту 3 факторға байланысты:

1. 
   Шикізат көзі.
   
2. 
   Адам күші.
   
3. 
   Су ресурстары.
   

Біздің ірі өндіріс орындарының барлығында жоғарыда аталған экологиялық шарттар ескерілмеген. Ірі өндіріс орындарынан шығатын улы газдар, ауыр металдар, өндіріс орындарынан шыққан лас су көздері, өндіріс орындарының айналасындағы халықтың денсаулығына, топырақтың, ауаның құрамының өзгеруіне үлкен әсер етуде.

Батыс Қазақстан өнеркәсіптік экологиялық аймағына- Каспий маңы, мұнай өндіру мен өндеу, металлургия, құрылыс материалдары және т.б. салаларға маманданған Атырау, Маңғыстау, Орал, Ақтөбе облыстары кіреді. Бұл аймақтағы негізгі мәселелер- табиғи ортаның мұнаймен ластануы, радиоактивті қалдықтармен ластануы адаммның денсаулығына және экожүйелерге әсер етіп, шөлдену процестерінің жүруіне , биокөптүрліліктің жойылуына әкелуде.

Батыс аймақта Маңғыстау облысы экологиясы ауыр аймақтардың алдынғы қатарына жатады. Қауіпті нүктелердің топырақ қабаттарын тексергенде бұл өңірді Семей, Аралдан кейінгі үшінші орынға қоюға болады.

Шығыс Қазақстан өнеркәсіптік аймаққа – Шығыс Қазақстан облысының аудандары жатады. Қазақстан өнеркәсібі жоғары дамыған, түсті және қара металлургия, энергетикалық кешені, полиметалл кендері шоғырланған аймақ. Бұл аймақтағы экологиялық мәселелер – қоршаған ортада өндірістік қалдықтардың жиналуы, атмосфералық ауаның ластануы, ормандардың деградацияға ұшырауы айқын көрінуде.

Шығыс Қазақстан облысында орман отау, бас- көзге қарамай кесу фактілері орын алып отыр. Соңын кесірінен жасыл желекпен көмкерілген жер көлемі одлыс бойынша 150 мың га кеміп кетті.

Байқоңырдан ұшырылған ғарыштық аппараттардың зиянды әсерін шетелдік және отандық ғалымдар зерттей келіп, атмосфера тізбегі тропосфера, стратосфера- ионосфера қабаттарына әсер етін , нәтижесінде озон қабатының жұқаруына, парниктік эффектінің пайда болуына үлкен үлесін қосатындығын байқалды.

Ал, Балқаш көлінің ластануны мыс пен энергетика өнеркәсібі бі рден-бір себепші болып отыр. Қарағанды облысы бойынша ауаға шығарған зиянды қалддықтардың жыл сайынғы мөлшері 140 мың тонна болса, оның 98 мың тоннасы кәсіпорындардан, 43 мың тоннасы авттокөліктерден шығады екен.

Оңтүстік Қазақстан өнеркәсіптік экологиялық аймаққа – Алматы, Жамбыл; Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда оюлыстары жатады. Оңтүстік аудандардағы негізгі экологиялық мәселелер – су ресурстарының жетіспеуі, жайылымдардың деградациясы, атмосферасының ластануы, жер ресурстарының химиялық тыңайтқыштармен ластануы.

Жамбыл, Шымкент қалаларына минералдық тыңайтқыштар өндіретін кәсіпорындарды шамадан тыс шоғырландыру да айнала қоршаған ортаға бірқатар салмақ салуда.

Алматы қаласының ауасының ластану жолдарының бірі- бұл автокөліктерден шығатын зиянды заттар болып есептелінеді. Қаламыздағы жанармаймен жүретін автокөліктерді табиғи газға ауыстыру тиімді.

Адам және табиғат.

Табиғат адамзаттың материалдық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз ететін бірден – бір ошақ көзі. «Адамзат – қоғам – табиғи орта ». Қазақстан Республикасының табиғи ресурстары және олардың өндіріс көздерін дамытудағы маңызы.

Ғылыми – технологиялық прогресс. Ғылыми – техникалықпрогресстің екі жақты сипаты.

Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғаудағы ғылыми- техникалық прогрестің мәні мен алатын орыны және табиғат қорғау қызметіне көрсететін ықпалы.

Экологиялық қауіпсіздікті ғылыми қамтамасыз ету.

экологиялық қауіпсіздікті ғылыми қамтамасыз ету тұрақты дамуға көшудің теориялық және технологиялық негіздерін қалыптастыруды көздейді, ол іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулердің мынадай кешенің қамтиды:

табиғи жүйелердің экологиялық сыйымдылығы мен олардың тұрақтылық шектерін айқындау;

экологиялық таза және ресурс үнемдейтін технологияларды, өндірістерді, шикізаттың түрлерін, материалдарды, өнім мен жабдықты, оның ішінде ауыл шаруашылығында әзірлеу;

Биологиялық әртүрлілікті, биоқауіпсіздіктің ғылыми негіздерін сақтау проблемасын зерделеу;

климаттың ықтимал жаһандық және өңірлік өзгерістерін, табиғи орта үшін оның салдарларын зерттеу;

экологиялық қатерлерді айқындаудың ғылыми негіздерін әзірлеу, ластанулардың алдын алу мен жоюдың, қоршаған ортаны оңалту және қауіпті қалдықтарды кәдеге жаратудың құралдары мен әдістерін әзірлеу;

адамдардың аурулары мен қоршаған орта сапасы өзгерістерінің арасындағы байланысты зерделеу;

қоршаған ортаны қорғау саласындағы жинақталған білімді жүйелеу және ғылыми зерттеулерді үйлестіру.

Экологиялық қауіпсіздік саласындағы ғылыми зерттеулерді бюджеттік бағдарламалар және халықаралық граннтар арқылы мемлекеттік тапсырыс бойынша ғылыми мекемелер жүргізеді.

№3 -4дәріс

Тақырып: Табиғи жүйелердің ресурстары.

Табиғи ресурстар – бұл адам өз тіршіліген қамтамасыз ету үшін пайдаланатын табиғи это объектілер мен құбылыстар.(күн сәулесі, су, ауа, топырақ, өсімдіктер, жануарлар, пайдалы қазбалар, адам қалымен жасалмаған және адам онсыз тіршілік ете алмайтанның барлығы).
Ресурстарды пайдаланудың аумақтылығын анықтайтын негізгі факторлар. Табиғи ресурстардың топтамасы (классификациясы) қоршаған орта ресурстарымен болатын қарым-қатынастардың ерекшеліктері.

Табиғи ресурстар өңдеу және қайта өңдеук техникаы мен технологиялық процестерді жетілдіру, экономикалық тиімділігі, шикі заттардың көлемдік мәніне қарай бөлінеді. Ресурстар сарқылу белгілеріне қарай сарқылатын және сарқылмайтын болып бөлінеді.

Шаруашылыққа пайдалану түріне байланысты жіктелуі: өндірістік және ауыл шаруашылық өнеркәсіптік.

Энергетикалық ресурстар: жанғыш пайдалы қазбалар, су энерпгоресурстар, ядролық энергия т.б.

Энергетикалық ресурстардың қоршаған ортаға тигізетін әсері.

Энергетикалық ресурстарға барлық механикалық, химиялық және физикалық энергия көздерін жатқызуға болады. энергетикалық ресурстар олардың табиғатына, алу жолдарына және басқа да нышанына байланысты топтастырылады.(1-ші кесте)

Жер қойнауындағы отын қоры болып көмір, мұнай, газ және уран рудалары болып саналады. Көмірдің дүниежүзілік қоры 9-11 трлн. Тонна, оның ішінде 50% ТМД елдерінің жерінде шоғыпланған. Жылына орта есеппен пайдалануға жерден алынатын мөлшер 4,2 млрд. тонна.

Дүниежүзілік мұнай қоры 840 млрд. тонна шартты отын көлемінде бағаланады, оның 10%- анықталған, ал 90% болжамдық қорлар. Дүниежүзілік табиғи газ қоры 300-500 трлн. м³.

Жоғарыда көрсетілген отын түрлерін жер қойнауынан алған кезде жер беті келбетінің өзгеруі, топырақтың құнарлы қабатының бұзылуы, атмосфера мен сулардың ластануы орын алады. (2-ші кесте)

Отынның химиялық құрамында қандай элементтердің қосылыстары болса, жаққанда солардың оксидтері басқа да қосылыстары қоршаған ртаға таралады. Отын жаққанда табиғи ортаның ластануын азайту үшн шаң-газ ұстайтың қондырғыларды қолданған орынды. Осындай қондырғылар зиянды заттардың 90-95% ауаға жібермеуге мүмкіндік туғызады. Оттықтан шыққан күл мен шлактардың үйінділерін сақтау біраз жер көлемін қажет етумен қатар желмен ұшып литосфераның аумақты көлемін ластайды.

Энергиялық емес ресурстар: металургия, химия, орман шаруашылығы, т.б. ресурстар.

Халық шаруашылығындағы энергияны сақтаудың негізгі бағыттары:

• 
  техника –экономикалық кешеніндегі ресурстарды сақтауды одан әрі дамыту.
  
• 
  тұтынушыларда энергетикалық ресурстарды барынша үнемдеу.
  

Судың сапасы. Тұщы суды пайдалану. Пайдалану бағытына қарай тұщы суды классификациялау. Судың негізгі қасиеттері. Судың экожүйе биосфералық процестер үшін маңызы, су қоры , оның таралуы.

Су ресурстары туралы түсінік . Судың маңызы. Суды пайдалану адамның қандай іс-әрекеттерімен байланысты. Өнеркәсіптің су сиымдылығы Трансрационалды коэффициент түсінігі және әр түрлі өнімдер алудағы маңызы

Қайтымсыз суды пайдалану.

Дәрістің мақсаты: литосфераның химиялық экологиясымен; литосфераның манызды компоненті – топырақ және оның ластану сұрақтарымен таныстыру

4. 
   Литосфераның құрылысы және химиялық құрамы.
   
5. 
   Жер қабығының элементтерінің геохимиялық жіктелуі
   
6. 
   Топырақ – литосфераның манызды компоненті
   
7. 
   Топырақтың негізгі компоненті – органикалық зат /гумус/
   
   1. 
      топырақ ресурстарының маңызы.
      
   2. 
      жер ресурстары.
      
   3. 
      жел және су эрозиялары.
      
   4. 
      топырақты эрозиядан қорғау. жерді рекультивациялау
      

Құрлықтағы литосфераның бетінде экожүйе дамиды. Жердің ішкі құрылысы, негізінен үш бөліктен тұрады; оған литосфера, мантия және ядро кіреді. Жер қыртысының қалындығы барлық жерде бірдей емес. Мұхиттің астында жер қыртысының төменгі шегі 5-10 км-ге, жазықтықтарда 35-45 км- ге, тау сілемдері астында 70 км-ге дейін жетеді. Литосфера әр түрлі минералдар мен тау жыныстарынан түзіледі.

Жер қабықшасы негізінен 8 элементтен құрылған: оттек, кремний, алюминий, темір, кальций, магний, натрий және калий. 5 топқа бөледі: литофильды, халькофильды, сидерофильды, атмофильды және биофильды.

Топырақтану ғылымының негізін көрнекті орыс ғалымы В.В. Докучаев қалады. Ол бірінші рет “топырақ” және “топырақ құрылымы” ұғымдарының анықтамасын берді, топырақ түзілу процесінің мәнін ашты және басты ерекше қасиеттерін тапты. Докучаев анықтаған топырақ түзілудің бес факторына – бастапқы жыныстар, климат, жер бедері және уақыт, өсімдіктер, жануарлар организмдеріне кейіннен су /топырақ және грунт/ және адамның шаруашылық әрекеті қосылды. Топырақ ерітінділерінің жоғарыдан төмен қарай қозғалысы басым болатын топырақ құрылымында үш негізгі қабат жиі бөліп көрсетіледі – қарашірік жинақталған /қарашірінді/ қабат /А1/; элювийлік шайылған қабат /А2/; иллювийлік /жуылған/ қыртыс /В/. Одан төмен бастапқы /топырақ түзетін/ жыныстар орналасады. Биосфераның маңызды құрамды бөлігі – топырақ арқылы тірі организмдердің литосферамен, гидросферамен және атмосферамен экологиялық байланыстары іске асырылады.

Топыраққа ең алғаш рет М.В. Ломоносов ғылыми анықтама береді, оның көрсетуінше : топырақ түзілу процесі құнарлық түзіле жүретін өсімдіктер мен тау жыныстарының арасындағы ұзақ өзара қарым- қатынас.

Топырық ресурстары Жер бетіндегі тіршілікке қажетті ең маңызды алғы шарттардың бірі болып табылады. Топырақ биосфераның компоненттерінің бірі ретінде адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін биохимиялық орта болып саналады, ол энергетикалық сиымдылығы жоғары, тоырақ биотасы мен адамдар арасындағы тікелей және жанама әсерлерді тепе-теғдікте сақтап тұра алатын өздігінен тазару процестерінің механизмдерінің аса маңызды резеріві болып табылады.

Топырақ- сыртқы орта жағдайлары :жылу, су, ауа, өсімдіктер мен жануарлар, микроорганизмдердің біріккен әсерінен қалыптасқан жердің беткі құнарлы қабаты. Топырақ түзгіш факторларға сол сияқты рельеф және адамның іс- әрекеті де жатады.

Топырақтың құнарлығы дегеніміз- оның өсімдіктерді оларға қажетті қоректік элементтермен, сумен және ауамен қамтамасыз ету қабілеті.

Топырақ- барлық элементтердің аккумуляторы: ол оларды өзінде жинақтап, сумен шайылып кетуден сақтайды. өзінің қалыптасқан зат алмасу процесі бар, тұрақты динамикалық жүйе болғандықтан топырақ табиғи факторлар су тасқыны, эрозия, құрғақшылық, т.б. әсеріне қарсы тұра алады.

Топырақ – барлық материалдық игіліктер көзі. Ол азық –түлік, малға жем, киім үшін талшық, құрылыс материалдарын береді.

Топырақ ешнәрсеге айырбасталмайтын табиғи ресурс.

Топырақ басқа организмдер сияқты үнемі өсу, даму және өзгеру үстінде болады. онда үздіксіз түзілу және бұзылу процестері жүріп жатады. Су, жел, антропогендік факторлардың топырақ пен оның қабаттарын бұзу, беткі құнарлы қабатының сумен шайылуы, желмен ұшу құбылыстары эрозия деп аталады. Топыратқа эрозиялық процестер көбейіп, өздігінен тазару қабілеті нашарлап, құнарлылығы кемуде.

Эрозиялық процестердің байқалу сипатына қарай қалыпты, не геологиялық және жылдам, не антропогендік эрозия болып бөлінеді.

Кең таралған эрозиялардың түрлері: жазықтық, сызықтық, дефляция, ирригациялық, өндірістік , абразия, жайылымдық.

Литосфераға күшті техногендік әсер екі бағытта жүреді:

1. ландшафтың өзгеруі және жойылуы.

2.топырақтың ластануы және деградациясы.

№6 дәріс

Тақырып: Атмосфераның химиялық экологиясы