Жаратылыстану-математикалық факультетінің деканы

Дәрістің мазмұны: атмосфераның құрылымы, химиялық құрамы; атмосфераны ластау көздері; атмосфераның химиялық компоненттері /азот оксидтері, күкүрт оксидтері, көміртек оксидтері, метан/; атмосфераның ауа тозаңы, оның химиялық құрамы; атмосферадағы химиялық реакциялар және оның қорғаныштық қасиеттері

Биосфераға жерастылық ж/е жерүстілік тропосфера кіреді. Атмосфера мен жер беті арасында жылу мен ылғалдың алмасуы тұрақты болады. Бұл ауа массасының айналысымен бірге климат түзетін негізгі процестерге әсерін тигізеді. Атмосфера планетамыздағы тіршіліктің дамуында маңызды рөл атқарады.

Атмосфералық ауа- түрлі газдардың қоспасы. Химиялық құрамына қарай томенгі (100 км дейін) – гомосфера құрамы жер бетіндегі ауамен ұқсас және жоғарғы- гетеросфера деп бөлінеді. (химиялық құрамы біртекті емес) .Бұл екі бөлікті бөлетін сфера турбопауза деп аталады.

Жер бетіндегі атмосфера негізінен, 78,08  азоттан, 20,29  оттектен, 0,93  аргоннан, 0,2-2,6  су буынан ж/е 0,03  көмірқышқыл газынан тұрады. Ал қалған 0,01 басқа неон, гелий, метан, радон, ксенон т.б. газдардың үлесіне тиеді. Тұрақтылығына байланысты атмосфераның негізгі құрамы үшке бөлінеді: тұрақты (оттегі, азот жәнеинертті газдар), ауыспалы ( СО_2, азот ) және кездейсоқ ( жергілікті жағдайға байланысты анықталатын компоненттер). Мысалы: металлургия заводына жақын жер атмосферасында күкірт ангидриді, ал органикалық қалдықтардың ыдырауы жүретін аймақта аммиак т.б. болуы.

Атмосфераның ауа тозаңы. Аэрозолдар.

Арозолдердің табиғи фоны зсімдіктер бөлетін химиялық және фотохимиялфқ реакциялардың заттары.

Аэрозоль ауаның түссізділігімен сипатталады, ауаның климаттың өзгеруіне әсер етеді.Арозолдардың түзілу жолдары: дисперсту- ірі заттарды ұсақтау және конденсация- жеке молекулалардың бірігуі. Конденсациялау әдісі физикалық және химиялық болып бөлінеді.Сонымен қатар гомогенді (спонтанды) және гетерогенді деп бөлінеді.

Атмосфералық аэрозолдердің табиғи көздері- вулкандар, гейзерлер шаңды құйындар( борандар) топырақ эрозиясы, орман өрттері.

Ғалымдардыңбағалау бойынша континенттердегі шаң және мұхит бетінен алынған теңіз тұздары жылына 10⁸ т құраса , үлкен вулкан атқылаудан атмосфераға 10⁹ т аэрозолдер шығарылады.

Өте таза деген ауаның өзінде1 см³ 100 шақты заттар болады олар да -аэрозолдер. Бірақ олар айтарлықтай экологиялық қауіп төдірген жоқ.

Ауа тозаңы атмосфераның химиялық ластануының қауіпті элементі болып табылады. Біздің планетамызды қорғайтын негізінен атмосфераның екі жоғарғы қабаты: мезосфера ж/е стратосфера.

Негізгі қорғаныштық қызметтері түрлі химиялық реакцияларымен анықталады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Атмосфераның құрылымы мен химиялық құрамы қандай?
   
2. 
   Атмосфераны ластау көздері айтып берініз
   
3. 
   Атмосфераның негізгі химиялық компоненттеріне сипаттама беріңіз
   
4. 
   Атмосфераның ауа тозаңы деген не? Оның химиялық құрамы қандай?
   
5. 
   Атмосферадағы химиялық реакциялардың қорғаныштық қасиеттері қандай?
   

№7 - дәріс

Су, жер ресурстары , атмосфералық ауа. Радиоактивті ластану. Шу, тербеліс және электромагниттік әсерлер. Табиғи ортаның түрлі, өте қауіпті ластаушы заттармен ластануы. Радиоактивті ластану.

Биосфераның ластануын локальды, региональды ж/е глобальды деп бөледі. Ластағыштардың түрлері өте көп: атмосфераға әр түрлі қосылыстармен қоспаларды лақтыру; сулы ортаға әр түрлі өнеркәсіптік ж/е өндірістік қалдықтарының, мұнай продуктлерінің түсуі, ландшафтардың мусормен ластануы, орман, шабындықтар, даланың, су қоймалардың пестицидтермен, минеральды тынайтқыштармен ластануы; радиацияның денгейінің көтерілуі; жылулықтың атмосферадағы жиналуы т.б. Адам мен экожүйелер үшін ең зиянды болып химиялық ластану болып келеді.

1. 
   Биосфераның негізгі ластану турлері қандай?
   
2. 
   Биосфераның химиялық ластануының негіздері
   
3. 
   Қоршаған ортаның өндіріс қалдықтарымен ластануы және олардың жіктелуі қандай?
   
4. 
   Қазақстан аумағының химиялық ластануы
   

Қоршаған орта сапасына қарай тазаға немесе комфортты және зиянды ортаға бөлінеді. Егер де адамдар ортамен байланысқанда олардың денсаулық жағдайлары қайтымсыз өзгеріске ұшыраса, мұндай ортаны экстремалды деп атайды.

Қ
Санитарлық-

гигиеналық

Қазақстан Республикасының «Қоршаған табиғи ортаны қорғау» заңына сәйкес, осы нормативтер тобына зиянды заттектердің шекті рауалы концентрациялар (ШРК немесе ШРМ) нормативтерін, радиация, шу, вибрация, магнит өрістері әсерінің шекті рауалы деңгейлер (ШРД) нормативтерін, зиянды заттектердің тағамдық өнімдердегі шектік рауалы қалдық мөлшерлер (көкөністердегі нитраттар, ауыз судағы тұздар) нормативтерін жатқызуға болады.

Шығарындылар мен төгінділерге арналған нормативтер екі түрге бөлінеді- шекті рауалы және уақытша келісілген.

Уақытша келісілген шығарындылар (УКШ)- тазартқыш ғимараттардың салынуы және басқа да шаралар есебінен нақты техникалық және экономикалық мүмкіндіктерді негізге алғанда- атмосфераға ластағыш заттектер шығандыларының көлемін шекті рауалы шығарынды деңгейіне дейін кезең-кезеңмен азайтуды көздейтін уақытша норматив.

Шекті рауалы шығарынды- жермен астасқан ауа қабатындағы негіздер тобынан түскен ластағыш заттектің шамасы тұрғындарға, жануарлар мен өсімдіктер әлеміне арналған сапасының нормативінен аспайтындай етіп етіп белгіленген ғылыми-техникалық норматив.

Шекті рауалы төгінді- бақылау пунктіндегі судың сапасын қамтамасыз ету мақсатында белгілі су объектісінде, кесімді уақыт ішінде, бекітілген режим бойынша барынша жоғары рауалы жіберілімді ақаба судағы заттек массасы.