ЖанқҰл тамараасар қалниязқызы

42 
 
байланыстырады және оқыту мен дамыту негізіндегі маңызды танымдық іс-әрекет 
болып табылады.  
 
Жадының  түрлеріне  эмоциялық  жады,  бейнелі  жады,  сөздік-логикалық, 
жылжымалы жады жатады. Жадының формасы - қозғалым, қысқа мерзімді және 
ұзақ мерзімді. Біздің зерттеуімізде жадының түрлері үлген мәнге ие, музыкалық ес 
тектес  (англ.  musicmemory)  –  музыкалық  материалдарды  қабылдау  мен  тану 
қабілеті. Ұлттық музыкадағы шығарманы тану оның қабылдауды меңгеру үшін 
қажет.  Зерттеушілер  музыкалық  естегі  есту  және  эмоциялық  жадының  түрін 
анықтаған. Сонымен қатар, музыканы қабылдауда жылжымалы жады маңызды 
рөл  ойнайды  (бірізділік  қозғалысты  есте  сақтау),  көру  (ноталық  мәтінде  есте 
сақтау) және сөздік-логикалық ес, ұлттық музыка шығармасындағы логикалық 
құрылымды есте сақтауға көмектеседі.  
Біздің 
зерттеуімізде 
музыкалық 
жадының 
мазмұны 
жекелеген 
шығармашылық  бөлімдердің  арасындағы  ішкі  байланысты  анықтайтын 
логикалық  және  ұлттық  музыкалық  материалдарды  меңгеруді  қарастырады. 
Мұндай  жадының  түрі  ритмикалық,  гармониялық  (тембро-динамикалық 
келеңсіздіктер мен динамикалық даму саласы), динамикалық,  фактуралық, оның 
формасының  ерекшелігі,  ұлттық  музыка  шығармасындағы  жанрлар,  бейнелі 
құрылымды ұсынатын орындаушылық қабылдауға мүмкіндік жасайды.  
Кейбір  танымдық  үдерісті  қарастыра  келе  ұлттық  музыканың  құралдары 
арқылы шығармашылықты дамыту үшін әдіснамалық негізі маңыздылыққа ие.   
М.А.Холоднаяның    зерттеуінде  отандық  және  шет  елдік  ғылымдағы 
интеллект дамуының  белгілі бір тәсілдерін анықтады: 
–  әлеуметтік-мәдени  тәсілде  интеллект  әлеуметтену  үдерісінің  нәтижесі, 
тұтас мәдениеттің әсері ретінде қарастырылады;  
– генетикалық тәсілде интеллект сыртқы әлемдегі адамдардың өзара табиғи 
байланысу жағдайындағы қоршаған ортаның талабына бейімделуі;   
–  кезеңдік-іс-әрекеттік  тәсілде  интеллект  адамның  іс-әрекетінің  ерекше 
формасы;  
– ақпараттық тәсілде интеллект ақпараттық өңдеу үдерісінің қарапайым түрі;  
– білім беру тәсілінде интеллект оқытудың мақсатты бағытталған өнімі;  
–  феноменологиялық  тәсілде  интеллект  әртүрлі  деңгейдегі  танымдық 
үдерістің жүйесі;  
–  реттеушілік  тәсілде  интеллект  өзін-өзі  реттеу  психикасының  белсенді 
факторы [93] .  
Тұлғаның    интеллектуалды  дамуының  мәселесіне  мән  беруде  алдымен, 
Зеердің сөзіне сүйенетін болсақ әрбір даму мен шығармашылық қызметіне қарай 
тұлғаның  дамуы  үшін  оның  әлеуметтік  ортасына  және  қоршаған  ортасындағы 
әлеуметтік жағдайлардағы даму құрылымына негізделеді.  
Г.М.Бреслав, И.А.Васильев әрбір іс-әрекет, соның ішінде шығармашылық 
өзінің  ішкі,  эмоциялық  реттеуші  күрделі  механизмін,    оның  қажеттілігін, 
мақсатын,  өнімнің  іс-әрекетін  жүзеге  асыруды  анықтайды.  Нәтижесінде 
объектіні  түрлендірудегі  өнімге  қол  жеткізіледі.  Әрбір  кешеннің  қызметі 
құрылымдық мазмұнда  белгілі бір функционалдық және басыңқы рөл ойнайды 

43 
 
[94-95].  Бұл  жөнінде  O.K.Тихомиров  «қажеттілік,  ынта,  ойлау  қызметіндегі 
құрылымның  эмоциясын  сараптау  мен  өзіндік-психологиялық  деңгейдегі  ішкі 
қызметін басқару қажеттігін» көрсеткен [96]. 
Шығармашылық  кешеннің  қызметін  сараптаудың  әртүрлі  бағыттары 
A.M.Матюшкин    (қажеттілік  пен  ынта),    А.Г.Асмолов,  Д.Б.Богоявленская  
(мақсаттылық) еңбектерінде ұсынылған [97-99].  
Шығармашылық  қызметті  құрылымдауды  зерттеуде  С.Л.Рубинштейн 
«адамның ішкі білімін қолдану мен меңгеру мүмкіндігі  – оларды меңгеру мен 
қолдануындағы  ішкі  шарттарды  құруға  байланысты  өзіндік  ойлау  үдерісінің 
түсінікті  жалпылауы  мен  іс-әрекеттік  тәсілі,  немесе  сыртқа  әсер  ішкі  әсердің 
жағдайына  бағынышты  болуынан  болады»  деп  түсіндіреді.  С.Л.Рубинштейн 
жеке  интеллект  бойынша  біріншіден,  ойлау  операциясының  негізін 
құрылымдау  -  талдау,  синтез,  жалпылау  болса,  екіншіден,  өңделген 
операциялар  көп  немесе  аз  мөлшерде  ұйымдастырылады  (тиісті  қызметті 
жүзеге асыруға мүмкіндік жасауға көмектесетін ақыл-ой қызметі) деп көрсетеді 
[100].  
«Адамның  шығармашылық  белсенділігі  оның  тәжірибелік  қызметінен 
алынады»  деген    А.Р.Ерментаева  оның  қабылдауға  ғана  емес    «сезімдік-
тәжірибелік іс-әрекетке» тәуелділігін көрсетеді [101]. Дегенмен, шынайы сыни 
кеңістікте  өтетін  ұлттық  музыка  көптеген  жағдайларда  студенттердің  ертелі 
немесе  кеш  өзінің  шығармашылық-айқындық  ерекшелігіндегі  тұтас 
шығармашылықты дамытады.    
Тек  қана  осындай  іс-әрекет  ұлттық  музыканың  құндылығын  меңгерудегі 
студенттің  интеллектуалды  дамуына  бағытталады.  Студенттің  оқыту 
үдерісіндегі  ойлау  іс-әрекетінің    тәжірибесі  ұлттық  музыканың  әсерінен 
тұлғалық  іс-әрекетке  ауысады.  М.С.Каганның  пікірінше  музыкалық 
шығарманың тұлғаның эмоционалдық, интеллектуалдық және еріктік саласына 
ықпалы  өнердің  музыкалық  қоғамдағы  үдерісті  өзгерту  мүмкіндігінің 
басымдығын  көрсетеді.  Олардың  ішінде  ғалымдар  ерік  пен  белсенділіктің 
арасындағы  байланысты  айта  кеткен.  Олардың  дәлелдеуінше,  ерік  пен 
белсенділіктің  арасындағы  байланысты  құруда  айналмалы  бағыныштылық 
формуласы  құрылады:  біреуі  басқаға  талпыныс  берсе,  екіншісі  өзінің 
синергетикалық  әсерін  күшейтеді  [102].  Музыкалық  іс-әрекеттің  үдерісіндегі 
адамның  еріктік  сипатына  ғалымдар  мақсаттылық,  табандылық,  ұстамдылық, 
өзін-өзі ұстай білу, бастамашылдық, дербестікті жатқызады. Ғалымдарды толық 
қолдай  отырып  мақсаттық,  табандылық,  дербестік  пен  шығармашылықтың 
бастамашылдығындағы  әртүрлі  іс-әрекеттің  ұлттық  музыканы  меңгерудегі 
эмоционалдық күйін басқару, атап айтқанда орындаушылық ерік өзін-өзі ұстай 
білу мен тұлғаның музыкалық-орындаушылық сападағы сахнада өзін-өзі ұстай 
алуын  айтады.  Болашақ  мұғалімдерді  ұлттық  музыка  арқылы  интеллектуалды 
дамытудың  ерікті  даярлығы  бастамашылдық  пен  еріктілік,  оның  бейнесін 
ұғынуда  жинақталатын  еріктік  қызметтің  табандылығы,  ұлттық  музыкалық  
шығармадағы орындаушылық аспаптармен  жұмыс істеу барасындағы қозғалыс 
даярлығы  (вокалдық  аспаптармен  жұмыс  істеу,  музыкалық  аспатарда  ойнау),