ғана тәуелді емес, олардың құрылымымен де байланыстылығы
аныкталған.
Бірақ қосылыстардың құрылымы жөніндегі мәліметтердің
өмірге келуі
қасиеттер түсінігіне өзгерістер енгізеді. Осы
түсінікте
дифференциация болды,
сөйтіп реагадиялық
кдбілеттілік деген жаңа түсінік бөлініп шықгы, немесе ол
құрылым мен қасиеттің туындысы болып табылады. Заттар
кдсиеттерін детерминдеудің үшінші әдісі бойынша заттьщ
кдсиеттері оның құрылымының функциясы ретінде қаралады.
Осы үшінші әдіс мьша схемамен суреттеледі:
құрылым -------------->
функция ( реакциялық қабілеті)
Т
а
і
құрам
--------------- >
қасиет
Заттар кдсиеттерін детерминдеудің осы үшінші әдісіне
химияның екінші концептуалды жүйесі сәйкес келеді.
Оған
құрылым
химиясы мен құрылым теориясы
ілімі кіреді.
Құрылым
химиясы
органикалық
химия
зерттеулерінің
негізінде пайда болды.
Қазіргі заманда химия заттьщ
әр түрлі
үш құрылым
деңгейлерін қарастырады:
1. макроскопиялық
денелердің
(газдардың,
сұйық
заттардың, кристалдардың) молекулалық қүрылымдарын;
2. молекулалардың атомдық құрылымын;
3. атомдардьщ электрон — ядролық құрылымын.
Бірінш і деңгейді физика ғылымы зерттейді.
Заттың екінші қүрылым деңгейі химия ғылымьшьщ зерттеу
объектісі болып табылады. Бүл деңгейде негізіі объективті
түгас
жүйе
ретінде
молекула
саналады.
Құрылым
теорияларында молекуланы тұгас (унитарлы) жүйе ретінде
кдрау идеясы ең нәтижелі бодцы .Осы теориялардың арасында
Бутлеровтъщ
органикалық заттардың құрылыс теориясы
негізгі орын алады.
Заттың үшінші құрьілым деңгейі
электрон—ядролық
құрылым XIX ғасырдыц аяғында — XX ғасырдың басында
электр құбылыстарый зерттеу
барысында ашылған. Бұл
деңгейді зерттеу физика саласьша жатады.
Заттардың кдсиеттерін детерминдеудің төртінші әдісі
XVIII
ғасырдың екінші жартысында туды,
осы
кезде
химиялық процестер жөнінде ілім шықты.
116
Б ұл ә д іс м ы н а д а й сх ем ам ен к ө р сетіл ед і:
ұйымдастыру-----------
>қасиет тәртібі
(процесс,
релаксациялық
жүйе)
Т
^
4,
қүрылым
------------
> функция (реакцияға түсу
қабілеттілігі)
Т
қүрам
---------------- > қасиет
Бұл қасиеттерді детермиңдеу әдісі химия ның үшінші
концептуалды жүйесіне сүйенеді; оньщ негізін кинетикалъгқ
теориялар құрады. Сонымен қатар, кинетикалық теориялар
құрылым теориялары мен қүрам теорияларының орнъш баса
алмайды. Олар білім алудьщ жаңа түрлері мен формаларына
бүрынғыдан да жаңа адекватгы түсініктерге өтуіне себепкер
болады.
Үйымдастыру деген түсінік кдзір ғана химияға кіріп келе
жатыр. Ол бірінші кезекге социология мен биологияда пайда
болған, содан кейін ол пән аралық ғалымдармен кдбылданған.
Реакция ға түскен заттардың жүйесін
сипаттау үшін
кинетикалық
теориялар
жоғарьща
көрсетілген
түсінік
схемасьш әлдеқашан қолданған, бірақ олар функцияны
реакциялық қабілеттілігі деп, ал үйы мдастыруды — реакция
жүйесі бағьшатын заңдылықтардьщ жиьштығы деп атаған.
Классикалық
химияның
деңгейі
тек
кейбір
термодинамикалық шек қойылмаған реакцияларды жүргізе
алады. Бірақ, көптеген реакциялар жоғары кинетикалық және
термодинамикалық тоскдуылдардан өту арқылы жүреді.
Үіпінші концептуалды жүйе деңгейіндегі химияньщ жеткен
жетістіктері, бірінші мен екінші концептуалды жүйелерді
ғылыми білім негізінде білгендіктен ғана келген жоқ, онъщ
дамуы социалды кажеттіліктен болды. Химияньщ алдына
бүрын-соңғы
өндіріс
көлемінде
шешілмеген
мәселелер
қойылған. Көп тонналы өнім шығаратын өндірістер құру
қажет
болды.
Мысалы,
азот
қышқылы
мен
ауылш аруашылы ғы н а
керекті,
құрамында
азот
бар
117
тыңа йтқыштарды алу үшін керекті өнім — аммиакты —
элементгерден алу қажет бонды.
Ал, 1940-1950 жылдары химияның алдына одан да қиъгн әрі
күрделі
мәселелер
қойылды.
Этиленнің,
пропилен нің,
ацетиленнің,
химиялық
талшыкгардың
әр
түрлі
пластмассалардың көп тонналы өндірістерін кұру кджеттігі
туды. Мұнай химиясы мен негізгі химияның ең керекті
өнімдерін алу өндірістерін
құруда химиялық кинетика
аймағындағы зертгеулер өте үлкен маңыз атқарды.
Химиялық процестердің ағымын меңгеретін принциптер өр
түрлі
кинетикалық
теориялармен
кдлыптастырылады:
классикалық соғылысу теориясымен;
тізбекті процестер
теориясымен; активті комплекс теориясымен және бір кдтар
каталитикалық
теориялармен.
Бірақ,
бүл
теориялар
реакциялық жүйенің құрамы мен оньщ бөлек элементгерінің
ролін бірдей дәрежеде ескере алмайды. Реакіщялық жағдайын
анықгайтын бүкіл параметрді ескеру - қазіргі химияның
бірінші кезекті мақсаты.
3.4. Химиялық жүйелер, шын мен абстрактты
реакция жүргізу мүмкіншілігі
Ж алпы жағдайда жүйе деген түсінік—реттелген, ішкі
түтастығы бар, салыстырмалы тұрақты, көптеген бір-бірімен
байланысқан элементтердің (бөлшектер, құрамдар) жиынтығы
болып анықгалынады.
Химияда,
дәлірек
айтқанда
химиялық
әрекеттесу
саласында,
жүйелер
дегеніміз—молекулалар,
олардьщ
димерлері
мен
тримерлері,
молекулалық
комплекстері,
мицеллалар, өр түрлі күрделі қүрылымдар— монокристалдар,
сорбциялық құбылыстар мен т.б.
Бүлар
бір
түтас,
салыстырмалы түрақгы және автономдық жүйелер. Олар бір—
бірінен тек реттелу формасымен, күрделілік дәрежесімен және
химиялық үйымдастырылуымен айырмашылықгары бар. Осы
жүйелер
химияның
негізгі
зерттеу
объектілері
болып
табылады.
Оларды
зерттеу
химияның
мақсатгарын
анықтайды, олар:
1 — бастапқы заттардың химиялық қабілетін анықгау;
2 — белгіленген қасиеттері бар заттарды алу үшін реакциялық
жолдарды анықтау;
118
Достарыңызбен бөлісу: |
