1. Алхимият дейінгі кезең (ежелгі химия) - цивилизация
өркеңдеуден бастап біздің эрамыздың IV ғасырына дейін. Бұл
кезенде тәжірибе негізінде жинақгалган білімдер әлі де жалиы
тусініктерге ие болған жоқ. Олар әдетте тек қана бір үрпақтан
екінші үрпақкд абыздар арқылы беріліп отырған.
2. Алхимия кезеңі - біздің дәуірдің IV— XVI ғасырларын
қамтиды. Бұл кезең кдрапайым металларды асыл металларға
айналдыру
("металл
трансмутациясы"),
осындай
трансмутацияны
қоздьгратьш
"философиялык
тастың
магиялық күшін түсіну және ұзақ өмір сүргізетін эликсир мен
универсалды
еріткіш
(алкагест)
іздеумен
сипатталады.
Алхимиктер химиялык, эксперимент жасау кезеңін бастаған.
Алхимия кезеңі өзі бірнеше мезгілге бөлінеді. Ол мезгілдер
қарапайым металддарды алтын мен күміске айналдыруға
талаптанған халықтардың атымен аталган (мысыр, грек, араб
алхимиялары, ерте- және кеш орта ғасырлық алхимия,
натуралды магиялық алхимия).
3. Химияның бірігу
кезеңі
(химияның
гылым
ретінде
кдлыптасуы). Бұл кезең XVI-XVIII ғасырларды кдмтңцы және
ол төрт мезгілден түрады: иатрохимия (медициналық химия),
пневматикалық химия (газдар химиясы), флогистон теориясы
және антифлогистондық жүйесі мезгілдері.
Иатрохимия мезгілі Парацелъстің еңбектерімен және химияны
"ұлы материя" — медицинаға қосу идеясымен сипатталады.
Пневматикалық химия мезгілі газдарды зерттеу және газ
тәріздес жәй денелермен қосылыстарды ашумен сипатталады.
Бұл кезеңнің атақты ғалымы Роберт Бойль газ көлемінің
қысымга тәуелдшігінің заңын ашты.
Флогистон теориясы мезгілі XVII-XVIII ғасырларда Ш таль
ұсьшған флогистон теориясының таралуымен суреттеледі. Бүл
теория жану және
металдарды
күйдіру күбылыстарын
түсіндіру
үшін
қолданылған.
Флогистон
теориясының
негізінде жататын денелердің қүрамынан жану мен күйдіру
процесінде бөлініп шығатъш жалпы күрама бөлік—флогистон
— бар деген ой болтан. Флогистон теориясы химиялық
процесс туралы алгашқы теория болып саналады.
Антифлогистон жүйесінін; мезгілі Лавуазьенің еңбектеріне
байланысты. Ол жану және күйдіру күбылыстарын зерттеу
барысында оттегінің ролін аныктап дәлелдеді ж әне сол
арқылы флогистон теориясының кдте екендігін көрсетті.
107
Сонымен
қатар,
Лавуазье
химиялық элемент түсінігш
анықтагі, эксперимент жүзінде зат сақгалу заңын ашты.
4. Мөлшерлік заңдар кезеңі
XIX ғасырдың алғашқы алпыс
жылын кдмтиды. Сол кезеңце Дальтоннын, атом теориясы
кдлыптасып
дами
бастады;
Авогадроның
атомдық-
молекулярлық теориясы пайда болды; атомдық салмақгар
эксперимент жүзінде анықгалып, реттедці; Канницароның
атомдық реформасы қалыптасьш, атом, молекула, эквивалент
түсініктері тиянақгалды. Бүл зандар атомдық-молекулярлық
гипотезаның
эксперименталдық
негізін
қүрып,оны
метафизикалық
ажарынан
арылтты.
Сандық
зандар
хронологиялық ретінде былай жазылады:
1. Рихтердің эквиваленттер заңы (1792-1802 жж.).
2. Прусттың
құрам тұрақтылық заңы
(немесе, тұрақгы
кдтынастар заңы) (1799-1806 жж.).
3. Дальтонның еселі кдтынастар заңы (1802 —1808 жж.).
4. Гей-Люссактьщ газдардың өзара қосылу заңы (1805-1808
жж.).
5. Авогадроның
газдар немесе булар тығыздығы мен
молекулалық салмақтарының пропорционадцығы туралы заң (
1811 ж.).
6. Митчерлихттің изоморфизм заңы ( 1818-1819 жж.)-
7 Дюлонг пен Птидың меншікті жылу сыиымдылықтар заңы
(1819 ж.)
8. Фарадейдің электролиз зандары ( 1834 ж.).
9. Гесстің жылу мөлшері тұрақтылық заңы ( 1840 ж.).
10. Канницароньщ атомдар заңы ( 1858 ж.).
5. Крзіргі кезең. XIX ғасырдың алпысыншы жыдцарынан осы
кезге дейін созылады. Бүл химияның алтын дәуірі болып
саналады, себебі бір ғасырдың ішінде элементтер периодтық
жүйесі
(периодтық
заң),
валенттілік
туралы
түсінік;
стереохимиямен
ароматикалық
қосылыстар
теориялары
ашылып
дамыды;
заттар
қүрылысын
зерттеу
әдістері
тәжірибенің молаюы аркдсында терендей түсті; синтетикалық
химия керемет жетістіктерге жетті. Бұл кезенде атомдардың
химиялық
ынтықтығын
зертгеулер
дамьщы
(Нернст
теоремасы),
Аррениустың
электролиттік
диссоциация
теориясы; химиялық процестерді термодинамика арқылы
талдау нақгыланьш, тұрақгы сипаткд ие болды; радиоактивтік
қүбылыс
ашылып
,материяның
электрондық
теориясы
108
құрыдцы және көптеген басқа мәселелер білімді жетщщре
түсті.
Кдзіргі кезеңце химиялық зерттеулердің өрісі кеңеие
түсіп, дербес салалар пайда болды: бейорганикалық химия,
органикалық химия, аналитикалық химия, фармацевтикалық
химия,
физикалық химия,
техникалық химия,
жоғары
молекулалы қосылыстар химиясы, агрохимия, геохимия,
биохимия, ядролық химия т.б.
3.2. Химияның негізгі зандары
Заң дегеніміз-қүбылыстардың
арасындағы
жалпы,
қажетті, тұрақгы, маңызды, қайталаньш отыратын байланыс.
Завдар
ойдың
туындылары
емес,
олар
заттар
мен
күбылыстардьщ өздерінде объективті түрде орын алады.
Ғылыми заңдар дегеніміз— материалдық дүниенің объективті
заңдарының идеализацияланған формасы. Зандылықгардың
динамикалық және статистикалық
түрлерін ажыратуға
болады.
Химиялық
заңдар
негізінен
бөлшектердің
қосындысына
(заткд) немесе элементарлы
химиялық
актілердің
жинағьша
(реакцияға) жататьшдықтан
олар
статистикалық тұрғьща сипатгалады.
3.2.1. Стехиометрия заңцары
Химия ғылымының
қалыгггасуы бірінші кезекте
стехиометрия
зандарымен
байланысты.
Химиялық
құбылыстардың зандылық характері туралы идея бірінші рет
Ломоносов пен Лавуазьенің зат массасы сақталу заңьшда
жүзеге асырылды.
XIX гасырдың басында дербес заттардың қүрамы мен
олардьщ өзгерістері туралы көп мәліметтер жинақгалды. Сол
себептен
осы
экспериментальды
материалға
бір
түтас
теориялық база түрғызу мақсаты туды, жаңадан ашылған
құбылыстармен зандылықгардьщ ішкі мәнін алгу керек болды.
Химияньщ
бұл маңызды
мәселесін
шешуге
мүмкіндік
туғызған заттардың бір-бірімен өзара қосылатын сандық
қатьшастар ережелері. Кейін олар стехиометрия зандары деп
атапды (эквивалент, қүрам түрақгылығы, еселі қатынастар).
109
Достарыңызбен бөлісу: |
