Классикалық кезеңдегi антика әдебиетi

5.3 Классикалық кезеңдегi антика әдебиетi

Антика әдебиетiнiң шарықтау шегi классикалық кезеңге дәл келедi. Бұл б.д.д. V-IV ғасырлар. Бұл кезең гректердiң парсы соғысында түбегейлi жеңiске жетiп, Афина қаласы экономикалық – саяси, мәдени жағынан гүлденген уақытпен сәйкес. Бұл кезең сонымен бiрге құлиеленушiлiк қарым-қатынастың аяқталу мезгiлiмен тұспа-тұс.Тарихшылардың мәлiмдеуiнше, бұл кезең құлиеленушiлiк демократия. Яғни, әлеуметтiк таптардың әрқайсысы қоғамның дамуына өзiндiк пайда келтiретiн орта болуы шарт едi. Б.д.д. V ғасырдың 50-30 жылдардың уақтысында Периклдың даналықпен басқарған басшылығымен байланысты болған кезеңде, афиналық демократияның дамуына жол салынған.

Периклдың тұсында Афина қаласы грек мәдениетiнiң орталығына айналды. Қалада жедел түрде құрылыс қарқыны дамып, аз жылда Афина гүлденген шаһарға айналды. Осы кезеңде аса көркем архитектуралық ғимарат Парфенон мiнажатханасы (Парфенон әлемдегi ең көрнекi архитектуралық ескерткiш) мен Афина Акропльiндегi Эрехтейон (мифтiк патша Эрехтейон) сол тұстағы аса дарынды мүсiншi Фидий мен оның мектебiндегi шәкiрттерi Калликрат пен Иктиннiң шебер қолдарынан шыққан мүсiндер қаланың көркiн аспандатып жiбердi. Осы тұста әдебиеттің драма жанры жедел қарқынмен дамыды.

Мәдениет пен өнерде, әдебиетте аса көркем дүниелер туындап, адам мүмкiндiгiнiң шексiз екендiгiн паш еттi.Әдебиеттегi даму кезеңдi грек әдебиетiнде аттикалық деп атаған. Аттикалық деп аталатын себебi – аттика бұл Афина қаласының орталығының атауы. Бұл тұста әдебиеттiң жаңа түрi драмалық жанр пайда болады.

Б.д.д. V ғасырдың басында эпос пен лириканың синтезi есебiнде драматургияның өрiс алуы - трагедияның, драмалық сатираның және комедияның бастау алуына жол ашылады. Осы жанрлардың тууына негiз болған сюжеттер - гомерлiк поэмалардағы құдайлар мен қаһармандардың, қарапайым адамдардың арасындағы даулар мен қарым-қатынастар көрсетiлген. Кейде драмалық шығармалардың сахналық көрсетiлiмiнде халықтың салты мен дәстүрiндегi ырымдар мен ойындардың элементтерi де орын алған. Бұл кез-келген саналы деңгейге жеткен халықтың өнер тарихындағы басынан өткерген жайт болса, гректiң сонау көне дәуiрiндегi драманың бастауындағы негiз халықтың тұрмысындағы қажеттiлiктен туындаса керек-тi.

Ерте дәуiрдегi өмiр сүрген адамдар табиғат күшiне әсер ету, оны өздерiне бейiмдеу, шаруашылығына қолайлы ауа-райын тудыру мақсатында түрлi ойындар өткiзу, мимикалық бет-әлпетерiн өзгертiп, сахналық қойылымдар қою үрдiсi де драманың туып, қалыптасуына өз әсерiн тигiзуi де ғажап емес. Айталық, бетiне текенiң маскасын киiп, би билеп, ойын көрсетсе-бұл Дионисий күндерiне сәйкес келетiн мейрамды аңғартады. Яғни, көктемде жемiс мол болсын деген тiлектен құдайларға құлшылық ету (бұл шамамен наурыз бен сәуiр айларында) және күз уақтысында жүзiм пiскен кезде Дионисий (шарап құдайы–Дионис) күндерiн өткiзетiн болған. Бұл қарапайым халықтың салтына енген дәстүр болғандықтан, тиран Писистраттың тұсында оны ресми түрде “Ұлы Дионисий” күндерi ретiнде бекiткен. Бұл күндерi мейрам 6 тәулікке жалғасып, соңғы үш күн драмалық ойындар өткiзiлген.

Трагедиялық қойылымдардың құрылымы Афинада б.д.д. V ғасырдың 534 жылы Ұлы Дионисий күнi бекiтiлiп, одан көп кейiн 488 жылдары көне мейрамдардың бiрi – Ленейде (шамамен қаңтар мен ақпан айларында) комедиялар қойыла бастады.

Бiр ескерер жай, трагедияның алғашқы қадамы Афина қаласында емес, Коринф қаласында басталған. Қаланың тираны Периандр Лесбос аралынан атақты әншi Арионды арнайы шақыртып, оның өтiнiшi бойынша, негiзi дифирамбадан тұратын (Диониске арналған гимн) жаңа көркем сахналық көрiнiс дайындатып, халық алдына шығарады. Сахнада Дионистiң қасында жүретiн, табиғат күшiне әсер ететiн мифтiк сенiмдi серiктерi, беттерiне текенiң маскасын киген екi аяқы сатирлар, менадтар түрлi ойындар көрсетiп, хорды орындайды. Өнер көрсеткен сатирлардың түр әлпеттерi теке тектес болғандықтан, хор құрамын “трагедия” (текелер әнi) деп атайды (гректiң tragikos-текелер әнi).

“Ежелгі грек мәдениетінің тамаша құбылыстарының бірі грек театры болып табылады”- дейді, грек театры жөнінде көненің көзін зерттеген ғалымдар. “Ол ауыл шаруашылығы мен шаруалардың қамқоры – Дионис құдайдың құрметіне арналған мереке кездеріндегі халық әндері мен билерінің негізінде туды. Дионис құдай табиғаттың өндіргіш күштерінің құдайы еді. Оған табынушылық – ежелгі Грекияның табиғи жағдайларына байланысты негізінен жүзім өсіру болған ауыл шаруашылығы жұмыстарының қиындығы мен қуаныштарын бейнелейтін еді. Жүзім сабақтары гүлдеген көктем айында көктемгі Дионис мерекесі, күзде жүзім жинау басталғанда – күзгі Дионис мерекесі тойланады. Бұл мереке өте-мөте көңілді өтетін. Адамдар жаңадан дайындалған шарап ішіп, ән салатын, би билейтін.

Дионистiң құрметіне діни әндерді – дифирамбаларды орындаушылар теке терісін киетін, “Трагедия”, яғни “текелер әні” осыдан шыққан. Дифирамбалардан гректердің трагедиясы шықты.

Дионистiң құрметіне айтылатын бірқатар әндер күлкілі, көңілді болды. Бұлардан комедия туды.

Бұл әндер корифей деп аталатын бастаушысы бар хормен орындалатын, Дионис туралы хормен әңгімелесетін. Тыңдаушылар шағын төбешіктің айналасына орналасатын, ортада корифей хормен бірге ән салатын. Жиналған жұрт бәрін естіп, көре алуы үшін корифей мен бірінші артист арнайы жасалған ағаш сәкіде тұратын да, тыңдаушылар амфитеатр түрінде орналастырылған ұзынша орындықтарға жайғасатын. Театр ойындары осылай туды.

Театр құрылысы алғаш ағаштан тұрғызылады. Актерлар ойын көрсететін орын “скена”, сцена, яғни “шатырша” деген сөз негізінде сцена (сахна) деп аталады. Алғашқыда ол шынында да артистердің киім ауыстыруына арналған шатырша болып келетін. Сахнада Дионис құдайдың құрметіне арналып садақа салынатын ыдыс тұрды. Сахна алдында, төменде хор орналасатын, бұл орын орхестрлар деп аталды. Одан әрі көрушілерге арналған орындарды – “театр”, яғни “бақылау”, “көру” деп аталатын. Грек театры әрдайым ашық аспан астында болды.

Грек театрлары 20-25 мың адамға арналатын. Осыған орай театр ойындары кезінде ерекше техника қолданылатын. Актерлардың барлығы ер адамнан тұратын. Әйел ролдерін де еркектер ойнайтын. Әрбір артисті жұрттың бәрі көріп, ести алу үшін олар өздерін биік етіп көрсететін арнайы етік – котурн киетін. Әрбір актер маска киетін, әр рольге арналған жеке ерекше маскалар болатын. Масканың аузына дыбыс күшейткіш рупор бекітілетін. Ежелгі грек театрларының акустикасы тамаша да ғажап болды. Сахнада абайсызда жерге тиын түсіп кетсе де, оның дыбысы өте үлкен театрдың ең артқы орнында отырғандарға анық естілетін.

Ежелгі Грекияда театр ойындары жай ғана көңіл көтеретін нәрсе емес, әр азамат міндетті түрде қатысуға тиісті қасиетті нәрсе саналды.Перикл кезінен бастап Афины азаматтарына театрға баруы үшін қазынадан арнайы ақша берілетін. Театр тәрбие мектебі болды, онда қойылатын пьесаларда моральдық саясат пен идеологияның ең көкейтесті мәселелері талданатын.

Театр ойындары жыл сайын үлкен мерекелерде бірнеше рет қойылып, қатарынан бірнеше күндерге созылатын. Әр жолы үш трагедия мен екі комедия қойылатын, сөйтіп, гректер ойынды таңертеңнен кеш батқанға дейін тамашалайтын”.

Қазақ драмасын зерттеген Әбдiлда Тәжiбаев бұл турасында: “Грек драмасы халықтың салтанатты салт-ғұрып ойынынан шыққанын, оның негiзi көп адам бiрлесiп айтатын хор өлеңiнен туғанын Аристотельден бастап, барлық батыс ғалымдары құптаған” – дей келе, қазақтың драмасы мен трагедиясының негiзiн қалаған ұлы Мұхтар Әуезовтiң 1926 жылы жазған мақаласына тоқталады: “Дионистiң тойында теке жайындағы өлең екi түрлi айтылатын, өлеңiнде Дионистiң өмiрiн баяндайтын әңгiмесiн жалғыз өлеңшi айтып келгенде, айналада тұрған көп халықтың “хоры” (көптiң әнi) аяғына қосылып көп дауыспен көтерiп әкететiн. Мiне, осы әдеттiң өзi жалпы драма түрiне тиiстi болатын. Берiрек келген заманда хорды бастайтын жалғыз өлеңшi өзiнiң өнерiне түр қоса бастаған. Айтылып тұрған оқиға елге қызығырақ болып, жандырақ көрiнуi үшiн өлеңшi денесiнiң қозғалысымен, пiшiн құбылысымен басына үлкен маска, дiн тұлғасын киiп, сол құдайлардың өздерiнiң халiне түсiп, суретiн толығырақ келтiрiп ойнайтын болған.

Осы хал және дiн мен салттан туған қалың елдiң мейрамы гректiң атақты ақыны Эсхилдың заманына келгенде бұрынғы қалпына жаңа түр қоса бастады. Дионис мейрамының құрбан шалардағы өлеңiнде бұрын оқиғаға хормен жалғыз өлеңшi екi-ақ кiсi сияқты болып араласатын болса, Эсхил бұл мейрамды бұрынғыдан көрнектi қылып көрсету үшiн жаңа оқиғаның iшiне тағы ойнаушы қосқан, ол құр ғана ойнаушы емес, бұрынғы Дионистiң әңгiмесiне араласатын құдайлардың бiреуiн кiргiзген, сонымен Эсхил заманындағы драмаға араласқан ойнаушылар үшiншi кiсi болған…Эсхилдан соң Софокл, одан кейiн Эврипид заманында бұрынғы Дионистiң тойында айтылатын теке жайындағы өлеңнен әдебиеттiң ең сұлу, ең зор түрiнiң бiрi болған трагедия туған.

Бiрақ, грек трагедиясы өзiнiң ең жоғарғы биiгiне жеткенге шейiн елдiң әуелгi салтынан, әуелгi ұғымынан бөлiнiп-жырылып келген жат нәрсе сияқты болған жоқ”.

Қазақ әдебиетiнiң ерте кезеңiндегi мұраларға көңiл қойсақ, драманың кей қойылымдарының элементтерiн аңғару қиын емес. Ертедегi ойын-сауық пен ел арасындағы мейрамдарда ежелгi гректердiң салт-дәстүрiндегi көктем және күз мезгiлiндегi мерекелердiң көп ретте түркi мен оғыз, қыпшақ дәуiрiндегi халықтардың iшiнде өтетiнiн, одан кейiнгi кезеңдегi қазаққа мұра болып қалған көп мейрамдардың iшiнде “Наурызды” атау орынды сияқты. Көктем туа халық арқа-жарқа болып қуанып, түрлi ойын-сауық өткiзген уақытта сол мейрамда драманың, театрдың, комедияның ұшқынын байқау қиын емес.

“Қазақ тiлiнде ертеде “драма”, “театр” деген сөздер болған жоқ, - дейдi, өзiнiң “Өмiр және драматургия” деген еңбегiнде Әбдiлда Тәжiбаев. Бiрақ ұлт поэзиясының түрлерi, оның көпшiлiк ойын-сауығы үшiн репертуарға айналған ғажайып үлгiлерi, көшпелi жұртттың өзiнiң ұлттық салтына, өмiр өзгешiлiгiне лайық дәстүрлi театры болғанын дәлелдейдi”.

“Шынында, - дейдi, Мұхтар Әуезов өзiнiң 1926 жылы “Жалпы театр өнерi мен қазақ театры” деген мақаласында, - ерте күнде ас пен тойда, ұлы жиында iзденiп келiп өлеңмен, әнмен айтысатын көп ақындар өз заманында театр жасамай не жасады? Солар жасаған сауық елдiң құр қуанып, құр көңiлiн көтергеннен басқа кәрi, жастың сай сүйегiн босатып, аруағын шақыртып, барынша қыздырып желiктiрген жоқ па едi? Одан соң ұзататын қыздардың тойында еркек пен әйел қақ жарылып алып айтысатын “Жар-жар” салт ойыны туғызған театрдың өзi емес пе? “Жар-жар” мен “Беташар” бүгiнгi заманның сахнасына қою үшiн ешбiр қосымшаны керек қылмайды, солар сияқты, толып жатқан айтыс өлеңдерiнен қай-қайсы болса да, қалай болса да қоюға болады.

Бұл ескiлiктердiң тағы бiр қасиетi барлығы да арнаулы әнмен айтылатын; сондықтан жалғыз ғана драмалық театр емес, әнмен ойналатын операға емiн-еркiн жарайды. Одан соңғы көзге түсетiн бiр жерi: дәл осы күнге шейiн не айтыс өлеңдерi, не жар-жар, беташар болсын барлығы да қалың елдiң ортасында ұмытылған жоқ. Әлi де бұрынғы шарықты, жанды өлеңдер болып келедi. Осы күнге шейiн ойын-тойда кездескен құда мен құдағи бiрiне-бiрi “Арияйдай, бойды-ай, талды-айды” айтса, айтыстың ырымын iстеп, жол алып, жол берiседi. Осыларға бiр азғантай ғана кесте қосылып, сахнаға қойылса, театр қалың қазақтың қанын қыздыруға жарайтын қадiрлi өнер болып кетуiнде дау жоқ. Себебi, жаңағы айтылған өлеңдерiн ел осы күнге шейiн сағынып, көксеп отырады. Егер бүгiнгi театр жалғыз мұнымен қанағаттанбай, ел ескiлiгiнен күлдiргi, қызық бұйымдар аламын десе, яки халыққа ой түсiрiп, ақыл, сезiмге татымдырақ дән беремiн десе, ондайлар да табылады.

Қазақтың көп күлдiргi әңгiмесi белгiлi қулардың айналасына жиналады. Мәселен, Семей аймағындағы атақты күлдiргiлер Шаншардың қулары, онан соң тапқыштық, шешендiкпен аты шыққан Жиренше, Алдар көсе бар. Бұлардың барлық өмiрi комедия”-дейдi.

Мұхтар Әуезовтiң ертеректе айтқан пiкiрiнiң әлi де болса актуальды болса, соңғы жолдарындағы драманың күлдiргi жағына арнайы тоқталса, бұл сөз жоқ, грек драмасының комедиялық жанрының оң қапталынан шығатынын оң пiкiр екенiн айта кеткен жөн. Қазақтың Алдар көсесi мен Жиреншесi, Шаншары, Қожанасырлары елдiң iшiндегi комикалық образдардың жиынтығы болса, гректiң драмасындағы комизм де халық арасындағы күлдiргi образдардың, таңдайынан қылжақтан басқа сөз шықпайтын, өткiр тiлдi қалжыңқой адамдардың ойлары мен сөздерi арқылы комедия жанрының пайда болуына әсерiн тигiзгенiн айту парыз.

Мәселен, Мидастың ақымақтығын әжуалайтын аңыз, Силеннiң аңқаулығын, маскүнем қасиетiн мазақ ететiн, Панның өркөкiректiгi күлкi тудырып, кейiн сол үшiн жапа шегуi және т.б. күлкiлi сюжеттер комедия жанрына әкелiп тiрейдi.

Драмадағы комедия (Komos – гректiң “iс-қимылдың басы”) іс-қимыл деген мағынада, немесе комостың әндерi, шарап iшкен топтың бiр-бiрiн мазақ етiп, айтатын қалжың әндерi. Аристотель комедияны “Фалликалық әндердiң эксархонты” деп атаған (“Фалликалық әндердiң эксархонты”- фаллика, фаллос ер адам мүшесiн, көне гректер “ұрпақ жалғастырушы” деген түсiнiк ретiнде қадiр тұтқан, мүсiнiне бас иген дәстүр де болған. Эксархонт – Афина мемлекетiнде он маңызды лауазым иелерiнiң iшiнен сайлауға түсiп, жеңiп шыққан адам болғандықтан мерекенiң өтуiн қадағалайды және оның есiмiн жылдың атауына таңады).

Ал сатиралық драманың шығу тегi Грекияның оңтүстiк жерiндегi Сикион қаласындағы тиран Клисфеннiң есiмiмен байланыстыру жөн. Ол аристократ Адрастың культының орнына Дионистiң есiмiн ауыстырады. Бiр ерекшелiгi – бұл мерекеде Дионисий мейрамы деп аталса да, оның есiмiн атамай Адраст пен жергiлiктi аристократтарды мазақ етумен шектеледi, өйткенi қаланың билеушiлерi өз уақтысында Дионисийдiң мерекесiн халық iшiнен зорлықпен алып тастаған едi.

Сикиондағы тирания билiгi тоқтаған соң, сатиралық қойылымдарға тиым салынды. Оның ұйымдастырушы ақын Пратин Афина қаласына кетуге мәжбүр болды да, онда демократиялық тәртiп орнаған соң, қалада “сатиралық драманың” қойылымдарын жандандырды. Афиналық театрда трагедиядан кейiн мiндеттi түрде еркiн, жүгенсiз түрде көрсетiлетiн, көңiлдi сатиралық драма қойылып, халықтың көңiлiн көтеруi қажет едi. Өйткенi, ауыр сюжеттен, қайғы-мұңға толы трагедиялық драманың соңында, елдi желпiндiретiн, күлкiге батыратын сатиралық драманың қажеттiлiгi туындады. Қойылымда шарап iшкен актерлар түрлi сезiмге толы махаббат хиқаялары мен ойындарын көрсетiп, би билеп, ойына келген күлкiлi қимыл-қозғалысты жасап, жиналған топты күлкiге батыратын. Сондықтан сатиралық драманы кейде көне элладалықтар “қалжың трагедия” деп те атайды.

Сатиралық драма трагедия секiлдi мифтiк сюжетке сүйенiп, ертегiлiк мотивтер мен персонаждардан тұратын мұраларға көп көңiл қойылды. Сонымен бiрге сол заманның өзектi деген мәселесiне көңiл аударуы талап етiлдi. Бұл қойылымдар бiрiншiден, Дионисий құдайдың құрметiне қойылса, екiншiден, елдiң көңiлiн көтерудiң жолы едi.

Антика дәуiрiндегi театрлар бiр тектес етiп салынған. Алғашқы театрлар биiк жоталы беткейлердiң қабырғаларына баспалдақ орнатып, ағаш тақтайларды отыратын орындық етiп, көрерменге де ойын ойнайтын актерларға жайлы жағдай жасайды. Қойылымдар ашық аспан астында өтiзiледi. Бiрақ ұзақ уақытқа шыдамаған, шiрген ағаш орындықтар мен сахнадағы декорациялар морт сынып, талай адамдардың өмiрiн жалмаған соң, шамамен б.д.д 500 жылдары Афинада тастан театр салынады. Бұл үлгi басқа қалалардағы театр салуға мұрындық болады.

Афина театры салынып болған соң, онда 17 мыңға жуық адам сиятын болған (басқа деректерде 30 000 адам).

Аристофанның “Фесмосфорий мейрамындағы әйелдер” комедиясында Еврипидтің әкесі Мнесарх (Мнесархид) жай дүкенші де, ал шешесі Клито жеміс-жидек сатушы болған делінген. Кейбір деректерге жүгінсек, Еврипид атақты рудан шыққан адам және Аполлонның Зостерия шіркеуінде қызмет еткен. Бұл мәліметтер шындыққа жақын, себебі Еврипид өз заманына сай жақсы, сапалы білім алған және атақты философ Анаксагор мен софист Протогормен дос болып, солардан білім нәрімен сусындаған. Бұл туралы рим жазушысы Авл Геллийдің “Аттика түндері” еңбегінде аталып өтіледі.

Біздің эрамызға дейінгі 408 жылы Еврипид Архелай патшаның шақыруымен Македонияға көшіп барады да, 406 жылдың басында сол жерде көз жұмады. Ақын өмірі сияқты оның өлімі де қарама-қайшылыққа толы. Бір жерде оны иттер талап өлтірген десе, енді бір жерде оның әйелдер қолынан қаза тапқандығы туралы айтылады. Соңғысы, Аристофан комедиясының әсерінен тууы әбден мүмкін.

Еврипидтің шығармашылық жолы Афина полисінің гүлденген кезінде басталады да, көп бөлігі осы құлиеленушілік қоғамда өмір сүріп отырған мемлекеттің құлдырау кезеңінде өтеді. Ол 431 жылдан 404 жылға дейін созылған Пелопоннес соғысының куәгері еді. Бұл жаулап алу соғысы еді. Бір жағында Афина болса, екінші жақта Спарта тұрды. Бірақ бұл екі полистің саяси позициясы екі түрлі: Афина-демократиялық құлиеленушілік мемлекет, соғыс кезінде жаулап алынған облыстарға құлиеленушілік принциптерді енгізсе, Спарта болса, бар жерде олигархияны енгізуге тырысты.

Еврипид өз замандастары Эсхил мен Софоклға қарағанда ешқандай мемлекеттік лауазымды қызмет атқармаған. Ол өзінің шығармашылығымен еліне, Отанына қызмет еткен. Ол 90 астам трагедия жазған. Өкінішке орай олардың бізге 17 ғана жеткен. Бұлардан басқа оның “Киклоп” атты сатиралық драмасы да қолымызға жеткен.

Оның трагедияларының нақты қойылған уақыттарын біз тек шамалай ғана аламыз. Олардың хроникалық тізімі келесідей: “Алкеста”- б.д.д. 438 жыл, “Медея”- б.д.д. 431 жыл, “Ипполит”- б.д.д. 428 жыл, “Гераклиттер”-шамамен б.д.д. 427 жыл, “Геракл”, “Гекуба”, “Андромаха”- б.д.д. 423-421 жыл, “Ион”, “Елена”- б.д.д. 412 жыл, “Орест”- б.д.д. 408 жыл.

“Вакханкалар” және “Авлидтағы Ифигения” қойылымдары Еврипид қайтыс болғаннан кейін қойылған.

Еврипид өзінің көзқарастары жағынан грек натурфилософтары мен софистерінің мифологияға айтқан сын көзқарастарына жақын. Ол бірінші ортақ бөлінбеген масса болған, одан кейін ол аспан мен жерге бөлінгенін және сол кезде өсімдіктер, жануарлар, адамдар пайда болған деп есептейді.

Еврипид құдайларды жағымсыз, ұнамсыз етіп бейнелеген. Мысалы, “Геракл” трагедиясында Зевсті қатігез жан ретінде сипаттаса, әйелі Гераны кекшіл әйел өтіп бейнелейді. Құдайларды бейнелей келіп, Еврипид бұл құдайлар бейнесі көптеген ақындардың қиялынан туған образдар деген ойын білдіреді.

Еврипид өз полисінің патриоты болған. Көптеген шығармаларында ол өз халқын жәбір көрушілердің және кішкене, әлсіз мемлекеттердің қорғаушысы деп көрсетеді. Мысалы, ол мифке сүйене отырып, осы идеясын “Гераклидтер” трагедиясына арқау өткен. Онда Микен патшасы Эврисфей туған қалаларынан қуып жіберген Геракл балаларына Микен полисінің әскери күшінен қорыққан ешбір мемлекет жәрдемдеспейді, ешқайсысы оларға араша түспейді. Тек қана Афина патшасы Демофонт Эврисфей әскерін жеңіп, Гераклидтерге олардың туған қалаларын өздеріне қайтып береді. Трагедия соңында хор Афина полисінің даңқына мақтау айтады. Афина жері әрқашан бақытсыз жандар мен шындық үшін күреседі деп хор корифейі трагедияның негізгі айтайын деген ойын бір сөзбен қорытып шығарады. Ол демократиялық Афинаның олигархиялық Спартадан басымдырақ екенін көрсетіп отырған. Оның антиспартандық тенденциялы трагедияларына өзінің жаулап алу соғыстарына деген көзқарастарын білдіретін трагедиялары жақын. Бұндай шығармаларына шамамен б.д.д. 423 жылы қойылған “Гекуба” мен б.д.д. 415 жылы қойылған “Троянкалар” трагедияларын жатқызуға болады.

“Гекуба” трагедиясында Троя қаласын алғанда тұтқынға түскен Приам отбасының қайғы-қасіреті суреттеледі. Гекубаның қызы Поликсенаны соғыста мерт болған Ахиллдің құрметіне құрбандыққа шалып, ал жалғыз ұлы Полидор фракия патшасының қолынан қаза табады. Гекуба Одиссейден қызын аман алып қалу үшін көмек сұрайды. Бірақ Одиссей ешқандай көмек көрсетпейді. Еврипид Поликсенаны өте тәкаппар, өжет қыз ғып бейнелейді. Ол жеңімпаз гректер алдында басын имей, өлімге бел байлайды.

Адам жанын жетік білген Еврипид өлімге бара жатқан тәкаппар Поликсена өмірінің соңғы сағаттарын, оның аянышты халін көз алдымызға елестете көрсетеді. Енді ғана гүлденіп келе жатқан өмірді қию қиын, Поликсена шешесінің құшағында жатып, Агамемнон қолына түскен сіңілісі Кассандраға, бауыры Полидорға сәлем жолдайды. Поликсена қаһарман батырлар сияқты өледі.

“Гекуба” трагедиясы өзінің көңіл-күйі жағынан пессимисттік трагедия. Ақын адам өмірінің қиын екендігіне және барлық жерде әділетсіздік пен зорлық-зомбылық билік етеді дей келе, бұл өмір заңы деген қорытындыға келеді.

Көптеген трагедияларында Еврипид отансүйгіштік, патриоттық идеяны алға қойып, туған елі мен жері үшін өмірін қиюға бар қаһармандарды мадақтайды.

Еврипид трагедияларын екі топқа бөліп қарастыруға болады: оның бірі-трагедия да, екіншісі-әлеуметтік-тұрмыстық драмалар. Бұл драмаларда ерлік пен ойлары арқылы аттары шыққан қаһармандар емес, күнделікті өмірімізде кездесетін қарапайым адамдар суреттеледі. Бұл шығармаларға классикалық антика трагедиялары рұқсат етпейтін комедиялық элементтер және аяғы өте жақсы аяқталатын сәтті қорытынды енгізілген. Бұндай шығармаларға мысалы “Алкеста”, “Ион”, “Елена” пьесаларын жатқызуға болады.

А) “Алкеста”. “Алкеста” б.д.д. 438 жылы қойылған бізге жеткен Еврипид шығармаларының ең көнесі. Шығарманың өн-бойында Қорқыттың 12 жырының бесінші жыры “Доқа – қожаұлы ер Домрул туралы” аңызбен ұқсастығын атау орынды. Біріншіден, “Алкеста” драмасының сюжетіне тоқталсақ, драманың негізгі кейіпкері - фессаллий патшасы Адмет жөнінде айтылады. Оған Аполлонның зор құрметіне бөленгені үшін құдайлар оның орнына біреу өз еркімен өлетін болса, Адметтің өмірін ұзартуға уәде берген еді. Адмет ауруға шалдығып, өлім аузында жатқанда оның туыстары, кәрі ата-анасы оның орнына өлгілері келмейді. Тек бұған оның жас, сұлу әйелі Алкеста ғана келіседі. Еврипид Алкестаның соңғы минуттарындағы балаларымен, күйеуімен қоштасу сәтіндегі көңіл тебіренісі мен ой толқынысын үлкен шеберлікпен бейнелеп көрсетеді. Алкеста өмірді сүйеді, оған о дүниеге аттану да қиын, бірақ ол сүйікті күйеуі мен балаларының тағдырын ойлайды да, өлімге бел буады.

Алкестаның күйеуі Адмет-қаһарман емес, кәдімгі жай адам. Ол әйелі мен балаларын сүйетін үйлі-күйлі, қонақжай адам. Адметтің бір кемшілігі: бәрінен де өзін жақсы көретін өзімшілдігі. Адмет әйелінің құрбандығын алғаны үшін өзін қарғыстайды, бірақ Алкестаның орнына өліп ерлік жасау қолынан келмейді. Трагедиядан комедияға бір қадам деген ойды дәлелдейтін бір сцена бар. Ол Адметтің әкесі Ферет өлген Алкестаның бетін жапқышпен жабуға келгенде, Адметтің әкесін кінәлап айтқан сөздері күлкі тудырады. Себебі, Адмет әкесінің өзімшілдігін бетіне басуына құқы жоқ еді, өйткені ол өзі де әйелінің арқасында өмір сүріп қалды.

Гераклды драматург достықты бағалай білетін мейірімді, жақсы адам етіп көрсетеді. Фракияға сапар шегіп бара жатқан досын қапаландырмау үшін Адмет қонаққа келген Гераклды жеке бөлмеге апарып, сый-құрмет көрсетеді. Алкестаның өлімі туралы естіген Геракл досының бақыты үшін Аид патшалығына түсіп, Алкестаны өлім аузынан аман сақтап қалады.

Мұндағы Адметтің образы Доқа – қожаұлы ер Домрул. Немат Келімбетовтың “Ежелгі дәуір әдебиеті” атты еңбегінде оны былай деп бейнелейді: “Бұл жырдың сан ғасырлар бойы халық арасында аңыз болып, ауызша тарап кеткен түрі мен “Қорқыт ата кітабына” енген жазбаша нұсқасының бір-бірінен принциптік айырмасы бар.

Домрул жөніндегі халық аңызы – түгелдей дерлік ислам дініне қарсы айтылған жыр. Бұл жырдың исламға дейінгі дәуірде айтылған мотиві шығарманың сюжетінен-ақ айқын көрінеді.

Домрул деген алып батыр аң аулап, өзен жағасында жүреді екен. Бір күні сол маңайға бір ауыл келіп қонады. Көп ұзамай солардан бір сұлу жігіт қайтыс болады. Бүкіл ел азан-қазан болып жылайды. Жас жігіттің қыршын кеткеніне Домрул қатты ашуланады. Ол ызаланып елден сұрайды: - оны өлтірген кім? – дейді.

Ел айтады: - Тәңірінің бұйрығымен өлді, оның жанын алған қызыл қанатты әзірейіл – дейді.

Қаһарына мінген ер Домрул бостан-бос кісінің жанын алатын әзірейілмен соғысып, жас жігіттің жанын өзіне қайтарып бермек болады. Сонда тәңірі әзірейілге: “ Домрулдың өз жанын алып кел” деп бұйырады. Әзірейіл іздеп үйіне келеді. Домрул қылышын қынабынан шығарады. Сол сәтте әзірейіл көгершінге айналып ұшып кетеді” суреттеледі.

Бұл мотив “Алкестида” да бар. Мұндағы ажалмен күресетін батыр Геракл. Ол Адметтің үйіне қонақ болып келіп жатқан тұста, бір құлдан Адмет үшін Алкеста жанын бергенін біліп, Аид патшалығына барып, жан алғыш әзірейілмен жекпе-жекке шығып, Алкестаны өлімнен алып қалады. Ал “Қорқыттың ажалмен күресудегі басты мотивтерінің бірі осы жырдан көрінеді.

Ал, енді бұл жырдың “Қорқыт ата кітабына” енген жазбаша нұсқасында Домрул әзірейілден қорқып, құдайдан кешірім сұранады. Өзі тірі қалу үшін қартайған әке-шешесінің жанын әзірейілге әперуге келіседі. Бірақ қартайса да әке-шешесі баласы үшін өлгісі келмейді. Сонда Домрул әйелімен қоштасып шықпақ болады. Әйелі күйеуі үшін өз жанын беруге келіседі. Бірақ әзірейіл әйелдің күйеуіне соншалықты адал берілгенін біліп, оның жанын алмайды. Өлгісі келмеген әке-шешесінің жанын алып жазалайды. Домрул сүйікті әйелімен бір жүз қырық жыл ғұмыр кешіпті.

Мұнда ерлі-зайыпты адамдардың бір-біріне деген адалдығы, шын берілгендігі, мөлдір махаббаты туралы жырланған.

Еврипид шығармаларының ішінде “Алкестида” туралы пікір білдірген Н.А. Чистякова мен Н.В. Вулих “История античной литературы” атты еңбегінде: “Первая по времени из сохранившихся драм Еврипида-“Алкестида”, поставленная в 438 г. и вместо сатировской драмы заключавшая драматическую тетралогию…

…В этом древнем мифе соединены два тесно переплетенных между собой фольклорных мотива: первый - о жене, умирающей за мужа, и второй – о поединке богатыря со смертью. Еще до Еврипида этот миф уже был использован драматургами. Так, один из них, современник Эсхила Фриних, изобразил Алкестиду умирающей на свадебном пире. У Еврипида Алкестида – жена и мать. Она счастлива в браке и всем сердцем привязана к мужу, детям и к своему дому. Поэтому столь тягостно для нее расставание с жизнью и мучительно трудна ее добровольная жертва. Обоятельный образ Алкестиды дополнен рассказам служанки о прощаний царицы со слугами:

В адметовом чертоге, каждый плакал,

Царицу провожая. А она

Нам каждому протягивала руку;

Последнего поденщика приветом

Не обошла, прощаясь, и словом

Внимала каждого…
Для Еврипида и его зрителей не существовало вопроса о нравственных качествах Адмета, принявшего такую жертву от жены. Персонажи античной трагедий всегда ограничены сюжетами мифов. В мифе и сказке был мотив самопожертвования. Еврипид перенес его в свою драму и сосредаточил все внимание на человеке и его чувствах. Он показал переживания Алкестиды и страдания Адмета, раскрыв такую полноту человеческих чувств, которая до него была неизвестна в античной драматургии. Мифологический сюжет при всей его условности не помешал поэту изобразить жизненную бытовую драму”делінген.

Яғни, “Алкестида” драмасындағы Адмет қарапайым, жуас, тағдырға мойынұсынған адам ретінде көрінсе, оның досы Геракл бір-біріне шын берілген адамдар үшін Аид патшалығына түсіп, жан алғыш әзірейілмен күресуге даяр. Қорқыттағы Домрул да батыл. Ол еш нәрседен тайынбастан жан алғыш әзірейілмен жекпе-жекке шығады. Бірақ жеңіліске ұшырайды. Тәңірден қорыққандықтан оған өмір сыйға тартылады. Адмет те Аполлонды қадір тұтқандықтан өмір сүруге рұқсат алады. Бірақ екі персонажға ортақ талап - өз өмірлерін сақтап қалу үшін, қартайған әке-шешелерінің ғұмырын қию болып табылады. Жаны тәтті әке-шешелері баласы үшін өмірлерін қимағанына, Домрулдың да Адметтің адал жарлары, өз сүйіктілеріне бола өлуге даяр.

Екі сюжетте де әке-шешелері шейіт болып, екі негізгі кейіпкерлердің сүйіктілері аман-есен қалып, бақытты ғұмыр кешеді.

“Елена” б.д.д. 412 жылы сахнаға қойылған әлеуметтік-тұрмыстық драманың бірі. Онда көпшілікке белгісіз миф желісі алынған. Гомердің “Илиадасы” десек те, онда поэмаға жақын келмейтін сюжеттер мол кездеседі.

Драмның желісі бойынша Парис Трояға Еленаны емес, тек оның елесін алып кеткен де, ал нағыз Елена Гераның бұйрығымен Египет патшасы Протейге көшіріледі. Протей патшаның ұлы Феоклимен Еленаға үйленгісі келеді, бірақ Елена өз күйеуі Менелайға адал болмақ ниетін танытады. Элладалықтар Троя қаласын алғаннан кейін, Менелай бірнеше серіктері және Елена елесімен үйіне қайтады. Бірақ теңізде дауыл тұрады да, кеменің быт-шыты шығып, ал олардың өздерін Египет жағалауына лақтырып тастайды. Мұнда ол күтпеген жерден нағыз Еленаға кезігеді де, енді екеуі бұл жерден қалай да қашып кетудің амал-тәсілдерін ойластырады. Елена Феоклименге: “егер сен грек салты бойынша, менің өлген күйеуім Менелайдың құрметіне теңізде жерлеу рәсімін өткіздірсең, мен сенің әйелің болуға уәде беремін” - деп өтірік уәде береді. Патша оған сеніп, теңізге шығу үшін кеме мен ескекшілер береді. Ескекшілердің арасында мысырлықтардың киімін киген Менелай мен оның серіктері де бар еді. Кеме жағалаудан алыстағанда, Менелай мен қасындағы серіктері мысырлық кеме ескекшілерін өлтіріп, Элладаға бет алады.

Бұл классикалық грек трагедиясы емес, сәтті аяқталатын тұрмыстық драма. Бұнда үйленген екі жастың бір-біріне деген махаббаты мен адалдығы мадақталып, дәріптеледі. Бұл драмадағы Елена образы “Андромаха”, “Орест”, “Троянкалар” трагедияларындағы менімен, өзімшіл, сұлу Елена образынан мүлдем басқа. Сонымен қатар, бұл бейне Гомердің сомдаған Еленасынан да алыс образ.

Еврипид шығармаларының ішінде айрықша көзге түсетіндері - оның адам тұлғасын, ішкі жан-дүниесін, бүкіл болмыс-бітімін тануға талпынған психологиялық драмалары, жұлдызды шығармаларының бірі б.д.д. 434 жылы сахнаға қойылған “Медея” трагедиясы. “Медея” трагедиясы қазақтың М.О.Әуезов атындағы академиялық драма театрында қойылуда. Оның сюжеті қазақ сахнагерлерінің еңбегі арқылы дүйім жұртшылыққа белгілі, дегенімен оның сахнадағы қойлымымен айтарлықтай айырмашылықтары болғанымен, негізгі арқауы сақталған. Еврипидтің трагедиясында алтын жабағыны іздеп, Колхидаға сапар шеккен аргонавтар туралы мифтің негізінде жазылған. Аргонавтар бұл мақсатына жету үшін Колхида патшасының қызы, Гелиостың немересі, құлақ естіп, көз көрмеген сұмдық қылмысқа бел байлаған сиқыршы Медеяның арқасында жетеді. Ясонды құлай сүйген Медея шарасыздан өз ата-анасына опық жегізіп, өз бауырын өлтіруге дейін барады, сүйгенін ажалдан арашалап қалады, алтын жабағыны олжалап береді. Ясон үшін Медея Пелий патшаны да құрбан қылады. Трагедияның оқиғасы Пелий патша опат болғаннан кейін Медея мен Ясон Коринф патшасы Креонтқа келіп паналаған тұстан басталды. Осы елге келгеннен кейін Ясон Коринф патшасының қызына үйленбекші болады. Ясон Медеяға: “Бұл неке балаларымыз үшін қажет, олар есейген соң, кейін патша болады”-деп алдайды. Қорланған Медея күйеуінің оны алдап жүрген күш - оның байлыққа, билікке деген есепқұмарлығы мен пасықтығы екенін түсінеді. Бүкіл өмірін қорлаған, жексұрын күйеуінен өш алу үшін Медея күндесіне уланған киім жіберіп, азаптап өлтіреді. Өзегін қызғаныш оты өртеп, ақкөз ашу мен өшпенділік билеген Медея, қалған ғұмырында енді қуаныш, бақыт бар деген үмітті үзіп, өмірден біржола безініп, балаларын да өлтіруге бел буады.

Терең психолог ретінде Еврипид Медеяның бойын билеген қарама-қайшы сезімдердің арпалысын ашық та айқын көрсетеді. Бірде ол балаларын өлтіріп, күйеуінен өш алмақшы болған қатігез Медеяны көрсетсе, бірде балаларымен бірге Коринфтен қашып кетпекші болған мейірімді ананы бейнелейді. Медеяда қызғаныш, күйеуіне деген өшпенділік пен балаларына деген махаббат арпалысуда еді. Ақыры аналық сезімді ұмытып, өзекті өртеген қызғаныш пен тәкаппарлық басым түседі де, Медея күнәсіз сәбилерін құрбан етеді.

Еврипид аналық махаббат, міндет, парыз бен қызғаныш, құмарлық арасындағы арпалыста жүрген жанның ішкі жан-дүниесін ашып көрсете келе, көп жағдайда адамдар ақылдан гөрі өкініш сезімге берілгіш деген қорытынды шығарады. Идея жағынан “Медея” трагедиясына “Ипполит” трагедиясы жақын.

Афиндік патша Тезейдің әйелі жас Федра өзінің өгей ұлы Ипполитті қатты жақсы көріп қалады. Федра өзінің адал әйел және ана болу керектігін түсінеді, бірақ жүрегіндегі ынтықтықты, үлкен күнәні суырып алып тастай алмайды. Федраның құпия сырын білген Ипполит ашуланып, бүкіл әйелдерді дүниедегі жауыздықтың себепкері деп санап, оларды қарғыстайды. Ипполиттің айыптап айтқан сөздеріне қорланған Федра өз-өзіне қол салады. Бірақ өз атын масқара ұяттан сақтап қалу үшін, күйеуіне хат қалдырады. Ол өз өлімінде Ипполитті кіналап, оның арына қол сұғушы деп айыптайды. Тезей өз ұлына алакөзденеді. Көп уақыт өтпей-ақ Посейдон Ипполит аттарына алып бұқа жібереді. Сол кезде аттар қашады да, Ипполит құзға құлап өледі. Тезейге Федраның құпия сырын құдай Артемида ашады.

“Медея” трагедиясындағы сияқты мұнда да Федра сезімдерінің арпалысы терең де шебер бейнеленген. Федра өзін осы күнәлі ынтықтығы үшін қанша жек көрсе де, ол сол мезеттің өзінде Ипполит туралы ғана ойлап, екеуінің арасындағы жақындықты армандайды.

Бұл трагедияларды оқи отырып, біз Еврипидтің адам жанын жетік білген психолог және шым-шытырық, шатасқан оқиға тудырып, оны біз ойлағаннан басқаша етіп шеше алатын шебер екендігіне көз жеткіземіз.

Өз заманында Еврипид басқа ғылымдармен қатар шешендік өнер (риторика) ғылымын жетік меңгерген. Ол өз трагедияларында риториканың ережелерін шебер қолдана білген. Бұл әсіресе дау-дамайларда, сөз айтыстарында айқын байқалады. Айтысқа түскендердің сөзі 3 бөлімнен тұрады: кіріспе сөз, негізгі бөлім, қорытынды. Бұған Ясон мен Медея арасындағы, Менелай мен Елена арасындағы айтыс, сөз таластары мысал бола алады.

Еврипид өзі баяндап отырған оқиғаларды үлкен шеберлікпен, көркем тілмен өрнектей келіп, біздің көз алдымызға бүтіндей бір үлкен суретті елестетіп, көрсетеді. Драмалық техниканың өзгеруімен Еврипид тілі де өзгерді. Ол енді қарапайымдалып, ауызекі сөйлеу тіліне жақындады. Бірақ бұл трагедия стилінің ерекшелігін сақтап қалды. Еврипидтің тілі терең мағына мен мазмұнға толы болғандықтан, оның көптеген сөздері мақал-мәтелдерге айналған.

Еврипид өз трагедияларында өз заманының өзекті мәселелерін алға қойып, оларды шешуге тырысқан. Ол шығармаларында адамдардың алдындағы міндет пен жеке бастың бақыты, мемлекет пен заңдардың адам, қоғам өміріндегі рөлі т.б. туралы құнды пікірлер айтқан. Ол жаулап алу соғыстарына қарсы шығып, діни салт-дәстүрлерді сынға алған. Оның драмаларында біз жай адамдарды емес, үлкен сезім иелерін көреміз. Бұның бәрін талқылай келе, біз Еврипидтің тек талантты суреткер ақын ғана емес, сонымен қатар адам жан-дүниесін, сезімдерін, жалпы адам табиғатын жетік біліп, терең түсіне білген психолог-ақын деген қорытындыға келеміз. Өз заманында Еврипидті замандастары түсінбеген. Себебі оның қоғамға, қоғам мүшелеріне, табиғатқа, дінге берген батыл көзқарастары сол кездің идеологиясына сәйкес келмейтін еді. Еврипид шығармалары сол кездегі қоғам мен оның мүшелері туралы көптеген мәліметтер береді.

Еврипид драмалары мен трагедиялары дүниежүзілік әдебиетте ерекше орын алып, бағаланатын шоқтығы биік жұлдызды шығармалар болып табылады.