Іsbn 9965-412-71-5 Иманғазинов М., 2009 кiрiспе а нтика

2. Алпамыс батырдың грек мифіндегі аналогі кім?

3. Герместің бойындағы қамқорлық кімге арналады?

4. Эдиптің мифтік персонажбен күресі, ондағы қазақы сарын.

5. Тесей қандай кейіпкер?

6.Одиссейдің сапары қанша жылға созылған?

7. Полифем аңызы қазақ мифінде кездесе ме?

8. Феакилер кімдер?

9. Харибда деген құбыжық қай шығармада кездеседі?

10. Прокруст деген кім?

Грекиялық фольклордағы поэзияның бiр ерекшелiгi – қазiргi заманға жеткен деректерде таза ертегi өлең түрiндегi әдеби мұралар жиі кездеседі және сол ертегiлiк өлең мотивтерде Гомердiң, Геродоттың, Аристофанның еңбектерiнде ұшырауы – қазақ фольклорындағыдай, ертегiдегі поэзия гректердiң ауызекi шығармашылығында да сондай орын алатындығын көрсетедi.

Бұл жайды Ахмет Байтұрсынов былай деп бейнелейді: “Атам заманнан бері адам баласының сөзі, асылында, екі түрлі орынға жұмсалған:

1) Күн көріс ісіне. 2) Көңіл көтеріс ісіне. Бастапқысына қара сөз деп, соңғысына өлең деп қазақ ат қойған.

Өлеңнің өзі де қазақта екі түрлі болған: бірі әнді болған, екіншісі мәнді болған, әнді өлеңнің сөзінен де әніне көбірек құлақ салған. Сондықтан әнді өлеңді айтушы әннің ажарлы болу жағына тырысып, сөздің ажарлы болу жағына онша ыждаһат қылмаған. Ал мәнді өлеңде жұрттың құлақ салатыны ән емес, сөз болған соң, айтушы сөздің ажарлы және мағыналы болу жағына көп тырысқан. Сол себепті әнді өлеңнің сөзінен мәнді өлеңнің сөзі ажарлылақ, мағыналырақ болған. Әні басым, мәні кем, ажары аз өлеңге қара өлең деп ат қойып, әні кем, мәні мол өлеңге жыр деп ат қойған”- дейді, өзінің “Әдебиет танытқыш” деген теориялық еңбегінде.

“Одиссейдiң” мазмұны ертегiлiк мотивтерден тұрады. Бұл поэмада көптеген европалық және азиялық халықтардың ауыз әдебиетiнде кездесетiн “көшпелi мотивтердiң” әралуан параллелiн табуға қиындық тудырмайды. Мәселен, үстiне қайыршының киiмiн киiп, өз үйiне келген Одиссей секiлдi, қазақтың “Алпамыс” эпосындағы сюжет дәл келсе, алыпты тас үңгiрге кiргiзiп, көзiн ағызып жiберген эпизод финдiк (“Калевала” эпосы) фольклорда кездеседi. Қорқыт атаның “Оғыздардың батырлық эпосындағы” Төбекөз туралы аңызы “Одиссей” поэмасындағы Посейдонның ұлы киклоп Полифем араларындағы айырмашылықтар аз.

Ең алғашқы қауымдық құрылыстарда адамдар өмiрiндегi негiзгi аспектiлердiң бiрi - табиғатқа магиялық, сиқырлық күштер арқылы әсер ету немесе тәңiрлер мен құдайлар өздерiне мейiрiн төгер деген оймен оларға айтылатын синкреттiк түрдегi салт-дәстүрлiк әндер көптеп кездеседi.

Алғашқы адамның өзiн қоршаған табиғат сырларының байыбына жете түсiнбеген кезеңдегi түсiнiк-ұғымдары магия түрiнде (грекше- magia-дуалау, билеп әкету, сиқырлау деген мағынада) болды. Адам өзiн-өзi толық танымады, тағдырым табиғат құбылысына байланысты деп ұғынды. Сырт күштердiң сырын түсiнгенше, өзiн оған жалынышты санады, жалбарынды, сөйтiп, өз тағдырын жеңiлдету жолында әр түрлi қимыл-әрекеттер (әдет-ғұрыптар жиынтығы), ырымдар жасады. Өзiн қоршаған жаратылыс құбылыстары туралы алғаш ұғымдарды, сенiм-нанымдарды қалыптастырып әр түрлi аңыздар айтыла бастады.

“Грекияда,- деп жазды профессор А.Г. Бокщанин: “Басқа да ежелгi заман халықтарының аңыздары мен хикаялары сияқты, ежелгi грек мифтерi де уақыт өткен сайын өздерi пайда болған табиғи және қоғамдық ортаның құбылыстарын өзiнше бейнелей отырып, эпикалық поэмалар (“Илиада”, “Одиссея”, “Теогония”, “Аргонавтика” т.б.) фабуласына арқау етiп алынған нақты тарихи оқиғалар туралы хиқаялармен толықтырылды.

Қоғамдық қатынастар дамып, тайпалық бiрлестiктер пайда болған сайын-әр түрлi әндер мен гимндер шығарылды: далада егiншiлiк жұмыстары кезiнде және жиын-терiн аяқталғаннан кейiнгi мейрамдарда орындалатын диқандар әнi, шайқас басталар алдында шырқалатын әскерлердiң жауынгерлiк гимндерi-пэндар, үйлену тойындағы гимндердi-гименейлер, өлiктi арулау кезiндегi жылап-сықтаулар-ореандар т.б. Мұнымен бiр мезгiлде құдайлар мен әйел тәңiрлер туралы, олардың жеке адамдар ғана емес, тұтас тайпалар iстерiне де араласуы туралы хиқаялар туған. Нақты тарихи деректер аңыздық әсiрелеумен толықтырыла берген. Бiр тайпа iшiнде туған хиқаялар мен аңыздар басқа да тайпалар арасына таралып, бiр ұрпақтан екiншi ұрпаққа ауысып отырған.

Гименей (үйлену салтына орай айтылады) күйеу жiгiт пен қалыңдықты шығарып салу рәсiмi Ахиллдiң қалқанындағы үйлену той үстiндегi шеру бейнеленген.

Еңбек әндерi – алғашқы қауымдық құрылыс кезiндегi ең алғаш адамдардың творчестволық ой-саналарының жетiлген тұстағы шығарған әндерi. Гомердiң поэмасында бұл әндердiң нұсқасы ешбiр жерiнде кездеспейдi. Бiрақ кейiнгi әдебиеттерде бұл өлең нұсқалары көптеп ұшырасады”.

Нақты грек фольклористикасында Гомерге дейiнгi поэзияны А.Ф. Лосев “Лирикалық өлеңдер” деп атап, оны төмендегiдей түрлерге бөледi:

Пеан – Аполлонның құрметiне орай айтылатын гимн. Гомердiң құдайларға арнап айтылатын гимндердiң iшiнде пайдаланғаны осы пеан. Ол “Илиадада” ахейлiктердiң оба ауруының тоқтатылуына орай құрбандық шалып, Хрисейда оралғанда айтқан. Ахил пеанды, Гекторды жеңгенде айтармын дегенi поэмада көрiнiс тапқан.

Френос (гректiң thrеnos – жылау), жерлеу немесе тыныштандыру кезiнде айтылады. Гектордың мүрдесiнiң жанында және Ахиллдi салтанатты жерлеу тұсында 9 муза қатысып онда френос айтылады. Жерлеу тұсында құдайлар мен адамдар 17 күн Ахиллдiң мүрдесiнiң жанында тұрып, қайғыға батып қайғылы әуендi тыңдаған.

Гипохерма – биге арналған ән. Ахиллдiң қалқанын бейнелеп, суреттегенде бозбаланың форминге музыкалық аспабында ойнап, ән айтуында көңiлдi топ жүзiм алқабында биге бой ұрған.

Софроникалық – (гректiң sophronisma-елiту) өсиет айту әнi. Бұл да Гомердiң поэмасында аталады. Оның мәнiн қызғылықты жайтпен көрсетуге болады. Агамемнон Троя түбiне сапар шегер алдында әйелi Клитемнестраға көз қырын салып, әрдайым өсиет, нақыл айтып отыру үшiн бiр әншiнi қалдырады. Арам пиғылды Эгисф әншiнi шөл-құмдауыт аралға қуып жібереді, ол сол жерде азаптанып өледi.

Энкомий – даңқты ер адамдардың құрметiне мадақ түрiндегi әнмен айтылады. Өз әскер қосына кеткен Ахиллге айтылады.

“Бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi ХI ғасырдан бастап, бiздiң дәуiрiмiздiң ХVІІІ ғасырына дейiн евразиялық далада бiр ғана өндiрiс тәсiлi болды. Ол – көшпелi мал бағушылық едi. Мұндай өмiр салтпен қазақ халқы ХХ ғасырдың табалдырығын аттады. Яғни, адамзат тарихында ең ұзақ базистiк өмiр салтты, ең ұзақ формацияны Евразия көшпелiлерi бастан кештi. Осы уақыт аралығында “Көшпелiлер мәдениетi өзiнiң 3 мың жылдық ғұмырында Жерорта теңiзi мен қиыр Шығыс елдерiне қарағанда творчестволық эволюцияны бастан өткердi”.

Творчестволық эволюция тек жазу-сызуда ғана емес, ол сонымен қатар, қазақтың кең сайын даласында жүрiп-ақ, Шоқанның айтуынша “көшпелiлердiң тұрмысымен тiкелей байланысты” туған бақташылық өмiрiндегi тiрлiгi мен ұғымы, әдет-ғұрыптары, анимистiк магиялық және тотемдiк белгiлердiң көрiнiс табуы, сонымен бiрге, ислам дiнiне дейiнгi шамандық наным-сенiмдерге байланысты ұстанған жекелеген қасиет тұтар қағидалары.

Қазақ ауыз әдебиетiндегi халықтың салт-дәстүрлерiне орай тұрмыс-салт жырлары айтылатыны белгiлi. Сол тұрмыс-салт жырларындағы кейбiреулерiнде ғана болмаса, көбiне тотемдiк, мифтiк ойлау, бақсылық ұғымдары мен дiни әдет-ғұрыптар тұрғысында айтылатын өлең-жырлар мол. Бұлар халық арасында анонимдiк түрде туып, ел ауызында сақталып келген.

“Бұл жырлар олардың мазмұны мен тақырыбына орай бiрнеше түрге бөлуге болады,- дейдi, Ә. Қоңыратбаев. Олар: а) бақташылық жырлары (төрт түлiк мал туралы); ә) дiни әдет-ғұрыптар тудырған жырлар (жарапазан, бәдiк); б) үйлену жырлары (той бастар, жар-жар, сыңсу, жұбату, беташар); в) ұлыс жырлары; г) бөбек жырлары; д) жаназалау жырлары (естiрту, қоштасу, жоқтау) т.б”.

Классификацияда көрсетiлгендей қазақтың тұрмыс-салт жырларындағы халықтардың негiзгi кәсiбiне орай айтылатын өлең-жырлар байқағанымыздай грек елiндегi өлең-жырлармен өте ұқсас. Ертедегi халықтардың өздерiнiң кәсiптерiне орай өлең – жыр айтулары тегiн болмаса керек-тi. Гректердің негізгі кәсіптері – егін шаруашылығы, жүзім егу, бағалы тастарды өңдеу, металлургия т.б. болса, осы шаруашылыққа орай шығарылған өлең-жырлар халық арасында ара-тұра кездеседі. Өлең-жырларды айтудағы мақсат-iстеп жатқан жұмыстарының ауырлығын жеңiлдету, қажымау, мезi етер шаруларының оңтайлы әдiстерiн табу үшiн көңiлдену үшiн айтқан. Мәселен, грек әйелiнiң бидайды ұнтақтау үшiн күн ұзақ еңкейiп, үлкен тастарды ырғап отырып айтатын әнi былайша келедi:

Митилленнiң ұлы патшасы Питтак та,

Өз тұсында диiрменде ұн тартқан…”
Өлеңдегi Питтак б.д. VI ғасырында Лесбос аралында халықтың қолдауымен революциялық қозғалыс жасап, өкiметтi өз қолына алған.

Осы тұрғыда жазылған әндерге Аристофанның “Бейбiтшiлiк” комедиясында орыс халқының “Ал,соқ!” өлеңіне ұқсас айтылатын әнi немесе Плутархтың еңбегіндегі “Жетi данышпанның тойы” бөлімінде Лесбостағы диірменшінің әні, “Құмырашының арандатуы” және т.б. әндер еңбекке, кәсiпке арналған халықтық мұра.

Ежелгi гректердiң аңыздары мен хиқаяларлын ел кезбе әншiлер – аэдтер шығарып, таратып отырған. Гомер оларды демиургтар (кәсiпшiлер) деп атаған. Өйткенi, олардың қызметтерiне адамдар емшi-дәрiгер немесе әр шаруаның жайын жақсы бiлетiн шебер есебiнде қарап, қажетсiнген. Аэдтар бiр тайпаның қызметiнде тұрып, еңбегi үшiн арнайы еңбекақы алып, бай-дәулеттi адамдардың үйiнде немесе арнайы мерекелерде халық алдына шығып, ән-жыр да айтқан. Әдеби дәстүрде оларды су қараңғы соқыр адамдар есебiнде, өздерiне аяқ-қолы сау ел-жұрт сияқты жер жыртып, еңбек ете алмайтын мүгедектер санатында бейнелейдi. Кейде аэдтар қатарында ел аралап жүрген, басқа полистер мен алыс елден келген жатжерлiктер де кездеседi. Олар өз елінің ән-жырын айтып қана қоймай, жекелей салт-дәстүрлерді де таратып, өзге өнерлерді де көрсеткен. Осы арқылы гректің өлең-жырларының, өнерінің, әдебиеттегі көркемдіктің поэтикалық сыр-сипатының түрленуіне жол салып берді. Грекия жоғарыда айтқанымыздай, көп полисті мемлекет (яғни, жекелей заңы мен салт-дәстүрі бар қала-мемлекет). “Халықтың ең көп негізгі орналасқан жері Балқан түбегі болса да, Эгей теңізінің аралдарында да көп халық орын тепкен және сонда тұратын ел көршілес жатқан Кіші Азияның батыс жағалауы, оңтүстік Италиядағы Сицилия аралдары мен Францияның оңтүстік жағалауы, Испанияның кей жерлері, Африканың солтүстігі мен Қара теңіздің жағасындағы елдермен бірге тұрып, қоян-қолтық араласқан. Мұндай мемлекет шамамен екі мыңдай саналады”.

Қазақтың ежелгі тарихына көңіл қойсақ, Қара теңіз жағалауларында өмір кешкен сақ тайпалары мен ежелгі түркі халықтары болса, сол тұстағы аэдтардың, жыршы-жырауларының араласулары арқылы кей әдеби туындының бір-бірлеріне ауыс-түйіс болып ауысуы да ғажап емес. Қазақ жырларындағы немесе ауызекі сөзде “Барар жерің Балқан тау, ол да біздің барған тау” деген сөздің шығуы тегін болмаса керек. Бұл пікірді қуаттау үшін Тұрсын Жұртбаевтың “Дулыға” атты еңбегіндегі Б.Н. Граковтың “Скифтер” деген еңбегіндегі үзіндіге сүйенеміз:

“Біздің жоғарыда көз жеткізгеніміздей, скифтер мұнда өте ертеде, жыл санауымыздан ілгері ІІ мыңыншы жылдары қоныстана бастаған. Олар бұл араға б.д.д. ІХ-ғасырда тұрақтаған. Алайда б.д.д. І-ғасырдағы жасалған көптеген заттай айғақтарға қарап отырып, бұдан екі түрлі мәдениетттің үлгісін аңғару қиын. Демек, өзінің мәдени айғақ заттары тұрғысынан алғанда, сол арадағы тайпалардан скифтік қоныстанушылардың онша айырмашылығы болмаған. Ал VІІ-ғасырдан бастап дала мәдениеті мүлдем басқаша көрінеді. Содан бастап мұқым сайын даланы ішінара жергілікті ғана мәні бар айырмашылықтары байқалатын біртектес және өзінің уақытымен табылған жеріне байланысты тек қана “скиф мәдениеті” деп аталуға тиіс мәдени ескерткіштер алып жатыр. Бұл мұрағаттың түбегейлі орнығып қалуына Қара теңіз жағалауына көшпелі скифтердің 616-жылдан кейін бүтіндей тұрақты қоныстануы тікелей әсер етті. Кемерліктер мен VІІ-ғасырдың аяғында Аракс – Волга (Еділ – Т.Ж.) өзенінің арғы бетінен ауып келіп, қоныстанған көшпелі және отырықшы скифтердің біртектес мәдениетке ие болуының нәтижесінде, қазба мұрағаттары тұрғысынан алғанда, ешқандай елеулі өзгеріссіз-ақ, бір-бірімен сіңісіп кеткен. Тек VІІ-ғасырдың аяқ шенінен бері қарай Қара теңіз бен Кавказ бойындағы жазықтарда салт атты жауынгерлердің қабірлері жаппай кезігеді. Жыл қайыруымыздан бұрынғы VІІ-ғасырдың соңынан бері қарай Қара теңіздің жағалауына мықтап тұрып қоныс тепкен көшпелі скифтер бірте-бірте аса қуатты мемлекет құрып, жағалаудағы грек қалаларынан сауда бұйымдарын елдің түкпіріне қарай жөнелтіп отыратын дәнекерге айналды. Олардың мәдени, тұрмыстық ықпалы батыста Фракияға, Дунайдың төменгі ағысына, солтүстігінде Молдавия мен Батыс Украинаға - агафрис пен невр тайпаларының бір бөлігі тұратын аймақтарға дейін жетті. ІІІ-ғасырдағы сарматтардың баса-көктеп кіруімен скиф мәдениеті де өмір сүруін тоқтатты”.

Асан Бахти “Шумерлер, скифтер, қазақтар” деген еңбегінде скифтердің Қара теңіз жағалауында тұрған дәуірінде ежелгі гректермен сауда-саттық, мәдени байланыстары жөнінде дерек келтіреді. Онда былай делінген: “Қара теңіз жағалауының далалы аумақтарында сарматтар билеп тұрған, кейінгі кезеңдерде ұқсас аумақты аудандарда қыш жасау кәсібі пайда болды. Оның пайда болуы шамамен б.з ІІ ғасырына байланысты.

Солтүстік Қара теңіз жағалауындағы скифтердің қалалары б.з.V ғасырында бар болатын деп айтуға болады. Олар тарихи дамудың қызу кезінде кәсіптік және сауда - саттық ретінде пайда болды.

Кайенск қаласы тек металлург қаласы ғана болып қойған жоқ, сауда орталығы да болатын. Археологтар көптеген көне амфораларды, қарамен және қызылмен боялған грек ыдыстарының сынықтарын тапты. Импортты грек ыдыстары б.з.б. ІV – ІІ ғасырға қатысты және саудаға байланысты екенін жақсы әрі толық мінездейді.

Скифтердің мәдениеті мен сауда байланыстарына келетін болсақ, Солтүстік Қара теңіз жағалауында тұратындары Қара теңіз жағалауындағылармен және Жерорта елдерімен айтарлықтай ерте, мүмкін б.з.б. ІІ ғасырда-ақ белгілі болатын. Б.з.б. VІІ ғасырда көне антикалық және кішіазиялық өркениетімен скифтер байланыста болған. Урарту мен Ассириядан әкелінген шығыстың заттары Алдыңғы Кавказға және Солтүстік Қара теңіз жағалауына апарылып, скифтер өнеріне әсер етті. Ертедегі скиф қорғанының заттары Алдыңғы Шығыстардың талғамы бойынша жасалған. Әсіресе скифтердің тарихында гректермен сауда байланысы қызу болған. Скифтердің өздері сауда мақсаттарымен гректерге өздері барған. Геродоттың мәлімдемесі бойынша, гректер скифтердің жерінің түбіне сол мақсатпен сапар шегетін болған. Геродот өзінің “Тарихында”, скифтер алыстағы солтүстік-шығысқа шеккен сапарларында, өздерінің іс барыстарында жеті аудармашылар мен жеті тілді қолданады. Барлық грек орталығындағы байланыстар Қара теңіздің грек колониясы арқылы жүзеге асырылды. Бұрынғы кезеңге тән әкелінген заттар, ионикалық қыш ыдыстар оңтүстік Буга сағасына жақын орналасқан сауда бөлімі арқылы Березень аралы арқылы өткен болса керек. Бұл гректердің ертедегі көркем суреттеліп жасалған ыдыстардың үлгісі Шығыс Еуропада кең таралған: орта Днепрдің оңтүстік жағалауы (Болтышка қорғаны) мен сол жақ жағалауында (Бельск қалашығы) Дон мен басқа жерлерде кейіннен әкелінген грек заттарының ассортименттері кеңейеді. Археологтар сурет салынған әртүрлі ыдыстардың құрамын, асханалық және косметикалық заттар тапқан. Солардың ішінде скифтер қолданатын шарап таситын амфоралар көп кездеседі”.

Аэдтардың кәсiби iсiнiң кейбiр құпиялары ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырған. Аяқ-қолдары сау, ел қатарлы еңбек етіп жүрген адамдар да, осы кәсіппен айналысып, өз напақаларын табатын. Айталық, аэд секілді өмір кешкен, гректердің ішінде аса танымал болған, аузын ашса көмекейі бүлкілдей жөнеліп, өлең-жыр айтатын адамның бірі – құл Эсоп та сол адамдардың қатарына жатады. Көбіне мысал айтып, оны өлеңге айналдырған Эсоп өзінің осы қасиеті арқасында қожайынынан азаттық алған. Рим әдебиетінің мысал жанрының негізін қалаған Федр де осы қатардан орын алады. Спартандық Тиртей, иондықтар Архилох пен Мимнерм, мегарлық Феогнид, эфестік Гиппонакт, лесбостықтар Алкей мен Сапфо және т.б. осы әдеби дәстүрді жалғастырып, өзіндік поэзиялық жол тапқан ақындар.

Өлең өлшемдерi, дауыс ырғағы, эпикалық тiлдiң белгiлi бiр формасын таңдап алған аэд өзінің өнерін кейінгі ұрпағына аманаттаған. Осы дәстүр атадан балаға ауысып, үнемi даму үстiнде, тiптi кемелдену, жаңашыл процестердi басынан өткерген.

Гректер аэдтарды ерекше қадiрлеген. Солар арқылы Аполлоның музалары сөйледi-мiс, әншi - аэдтар тек сол муза тәңiрлерi ойнайтын құрал деп қабылдаған. Осы себептен, “Илиада” мен “Одиссея” поэмасының алғашқы жолдарында музалардан Ахиллдың қаһарын немесе көп азап шегiп, ұзақ сапарда жүрген Одиссейдiң оқиғасын жырлап бер деп жалбарынып, өтiнiш айтады. Содан кейін ғана жырдың басқа сюжеттері айтыла бастайды.

Қазақтың жыршы-жырауларының бойындағы асыл қасиеттері мен туындылары гректің атақты аэд - жыршылары секілді ел алдында үлкен құрметке бөленгенін аңғару қиын емес. Қадым замандардан бастап, қазақ қазақ аталмай тұрып-ақ халық жыраулар мен жыршыларды аса қадар тұтқан. Академик Әлкей Марғұлан: “Жырау ру басы ақсақал, халықтың көкейтесті арманының мұңшысы, жыршысы ретінде өте қажетті тұстарда ғана болмаса, суырып салып жыр тудыра бермеген. Ел құрметіне бөленген жырауларға жұрт болашағына қауіп төніп, қалың бұқара жол таба алмай тығырыққа тығылған екіталай ауыр сағаттарда ғана ақыл салып, кеңес сұрайтын болған. Сонда ғана жыраулар халыққа күш-жігер беріп, осы оқиғаның немен тынарын болжап, тебірене жыр толғайтын болған. Болашақты барлап болжам айту – көреген де білгір жыраулардың поэтикалық өнерінің басыт тәсілі болып саналған, - дейді, өзінің “Қазақ халқының көне поэтикалық мұрсын жасаушылар туралы” деген мақаласында.

“Жырау – ақпа-төкпе импровизатор, өлең сөзді қару еткен өнер адамы, халықтың қамын ойлайтын парасатты мол ел ағасы, қысылғанда жол табар ақылшысы, уақыт, оқиға сырын, замана бағыт-бағдарын ақыл таразысына салып сынай, салмақтай білетін, болжағаны болып, айтқаны келетін тапқыр да көреген дана абызы, қисық кеткенді қылышпен емес, сөзбен сілейтіп бұйрық берер әміршісі, бетің бар, жүзің бар демей тура айтар өткір де әділ биі, жөні келгенде жыр мен қаруды бірдей жұмсап, жауға аттанар жауынгер жырауы болған. Жырау ел тағдырын шешер ірі оқиғалар, аса мәнді көкейкесті мәселелер тұсында толғанған. Халық өзгелерден гөрі қайғырғанда деп, қуанғанда қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз иесі жырауларды қатты қадірлеген. ХV – ХVІІІ ғасырларда өмір сүрген жыраулар мен ақындардың көпшілігі сарай маңында көрінеді. Мұндай сипатты Шығыс, Орта Азия елдері ақындары өмірінен де байқаймыз. “Ресейде ХVІІ ғасырда патша сарайында ертекші, әңгімешілер (сказочниктер) ұстаған. Сөзі өтімді, халыққа беделді мұндай адамдарды ел билеушілердің тірек етпеуі өз маңында ұстамауы мүмкін емес еді” - дейді, академик Д.С. Лихачев.

Аэдтерді бойындағы табиғат берген қасиеттерiмен қоса, жыршы-жырауға тән шығармашылық талантына орай, әр туындысына мол әдеби эпитеттер мен бейнелеулерді пайдалана отыра, жыр формаларына өз ойларынан түрлі оқиғаларды iрiктейді. Осыдан кейін көкiрегiне түйген сюжеттерді өз тарапынан өзгеріске ұшыратып, әр әдеби мұраны өзіндік тұрғыдан жаңаша айтады. Аэд дайын жырды айтқаннан гөрi, импровизатор ретінде, яғни қазақ айтысындағы табан асты сөз таба қойып, шебер жеткiзушi ролiн де ойнайды. Алдын-ала жазылған текстiнi жеткiзу барысында да, оны мейiлiнше түрлендiрiп, көркемдетiп, жаңалап, өң берiп айтуға да еркi бар.

Гомерлiк поэмалардың айтылу мәнерi басқаша болуы мүмкiн, бiрақ зерттеушiлердiң пiкiрiнше, эпостың жекелеген өлеңдерi, халық аузында жүрiп, аэдтарды шамамен б.д.д. VІІғ. ауыстырған рапсодтар оның бiркелкi жинақталған формасымен айтып жүрген. Рапсодтар көбiне, ақын емес жеткiзушi, айтушы ретiнде көрiнедi. Мәселен, грек тiлiнде аэд “жырау” деп аударылса, рапсод “өлеңдi тiгушi, құрастырушы” мағынасын бередi.

Ал қазақтың жыраулық поэзиясына келсек, гректің “аэд” пен “рапсодтары” секілді “жырау” мен “жыршы” деп екіге бөлінеді және олардың өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары тек заманының, қоғамның, ел өмірінің әрқилылығы ғана.

“Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті” атты Қазақстан Ғылым академиясынан шыққан ұжымдық зерттеу еңбектегі “Жыраулық поэзияның даму ерекшеліктері” деген мақалада: “Қазақтағы жыр мен өлеңнің түр, мазмұн құрылысындағы айырмашылық белгілерін алғаш танып, әңгімелеген кісінің бірі – Құрбанғали Халитұлы. Ол ақын мен жыршының өлеңшілердей емес, өз жанынан шығарып айтатын дарын қасиеті бар деп санап: “Ақындардың бір бөлімін “жыршы” дейді. Бұлар да ақынға тең түседі. Шығармаларында айырмашылық бар. Ақын шығармасын “өлең” дейді, оларының бір жолы төрт немесе одан да көп сөзден тұрады. Ал, жыр болса одан гөрі қисынға құрылған (қиыннан қиысқан) үш сөзден тұрады. Мысалы, Бұхар жыршының жыры, шығыры (поэзиясы), тез жазылып алынатын Асан атаның мақал сөздері және Абылай хан қайтыс болғандағы Бұхардың көңіл айтуы да жырға жатады. Осы күнге Құдабай ақынның айтып жүргені “өлең” делінеді. Екінші айырмасы: ақындардың өлеңі жай мағыналы болып, ал, жыршылардың сөзі мадақ, насихат мағыналы болып келеді және мысал сипаттас әсерлі болады. Сонымен бірге өлеңнің алғашқы екі жолы түпкі мағынасына сай келе бермей, қисын үшін де алынады. Ал, жырдың барлық жолы арналған тақырыптан ауытқымайды”,- деп жазады.

“Рас, “жыр”, “жыршы” деген ұғымдар әдебиетімізде ерте кезеңдерде-ақ туып қалыптасқан. Бұған өз жанынан шығарып айтуға мүмкіндігі бар әр алуан суырып салма ақындар жатқызылып келген. “Жырау” сөзі де осы ұғыммен терең астасып жатыр. Алайда ХІХ-ғасыр мен ХХ-ғасыр басында шығыс сюжетіне байланысты туған қисса, хикая, дастандарды ел ішінде айтып таратушы жаңа бір топ орындаушы – жыршылар пайда болды. Бұлардың көпшілігі суырып салма ақындар емес, тек бұрынғы ақындар жырлаған өз репертуарындағы әр алуан жырларды (хикая, дастандарды) ел ішінде орындап, айтып таратуды дәстүр етті, сондықтан осы топтағы кейінгі орындаушы жыршыларды төкпе ақын-жыршылармен, дарынды ақын-жыраулармен бір қатарға қойып атаудың реті келе бермейді. Әрине, бұл топтың ішінде де некен-саяқ ақындық өнері бар, көне сюжетті өзінше үйлестіріп қайта жырлайтын табиғи дарындылары да болды, алайда біз бұлардың өзінде жіктеп ажырата білуге тиістіміз” делінген “Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті (ХV – ХVІІІ ғғ.)” деген зерттеу еңбекте.

Ал Шоқан Уәлиханов “Қазақ халық поэзиясының түрлерi жөнiнде” деген еңбегiнде рапсод жөнінде мынадай пікірде:“Жыр дегенiмiз рапсодия. Ал жырламақ деген етiстiк тақпақтап айту дегендi бiлдiредi. Барлық далалық жырлар қобыздың сүйемелдеуiнде тақпақтап айтылады. Негiзiнен, жырлардың мазмұны бұрында өткен белгiлi халық батырларының өмiрi мен қаһармандық iс-әрекеттерi болып келедi. Бұл тұста бiр назар аударатын жай, шығармадағы батырдың өмiрi мен ерлiктерiне байланысты оқиға қара сөзбен әңгiмеленiп келедi де, ал өлең-жыр жолдары шығарма кейiпкерлерi немесе негiзгi қаһарман сөйлегенде ғана басталады” – дейдi.

Гректің аэд, рапсод қатарындағы, жалпы ежелгі грек поэзиясының дамуындағы із салған жырау, жыршылар өкілдері көптеп саналады. Гомерден басқа да ақындар “Илиада” мен “Одиссей” жырларының кейбір үзінділерін орындап, сол жырлардың авторы есебінде көрінгенін айту қажет. Олардың шығарған туындыларын ежелгі грек поэзиясында эпикалық “кикл” (“кикл”, яғни “цикл” “айналым” деген мағынада) түріндегі шығармалар қатарына жатқызады. Кикликалық поэмалар деп аталуы, бір поэманың айналасындағы бірнеше сюжеттің әртүрлі айтылып, жекелей шығарма болып бөлініп, таралуында. Яғни, әр аэд пен рапсод поэмалардың әр сюжетін жекелей айтып, соның авторы болып көрінеді. Мысалы, “Ахиллдың қаһары”, “Илиаданың қирауы”, “Одиссейдің оралуы” және тағы басқа да эпизодтары осы “кикл” түрінде болып, әр айтушының аузында жүрген. Кейін осы мол материалдар жинақтала келе, жеке бір аэд – жырау Гомердің поэмасы болып таралған. Европаның әлемдік әдебиеттану ғылымында бұл шығарма төңірегінде дау-дамай туып, “Гомерлік мәселенің” туындағаны жөнінде жоғарыда атап өттік. “Грекияның киклдік поэзиясының негізгі өкілдерінің бірі Кипр аралынан шыққан Стасин деген автор “Киприя” деген поэмада “Илиада” поэмасының ішіндегі Троя соғысының басталуы мен оның негізгі себептерін, он жылға тарта ахейліктердің троялықтар арасында болған шайқастың негізгі барысын баяндайтын жайды жырлайды.

Милеттік Арктин “Илиаданың” аздап өзгерген формасын “Эфиопида” деп атап, Ахиллдің амазонка Пенфеселей, эфиоптық патша, Эос құдайдың баласы Мемнонмен арасындағы соғыстары мен Парис жебесінен жарақат алып, мерт болуы, оның сауыт-сайманы мен қару-жарағы үшін Одиссей мен Аякстың араздығы, соңында Аякстың өз-өзіне қол салуы жөніндегі эпизодтары жырланады.

Ал, “Кіші Илиаданың” авторы лесбостық Лесх Трояның құлауын бейнелейді. Поэмада Троян қаласының тұрғындарының басына түскен ауыр халі, трагедиялық өмірі кеңінен бейнеленген.

Грек көсемдерінің Троядан қайту жолындағы сюжет “Оралу” деп аталады. Мұнда аса үлкен мән берілген кейіпкерлер Агамемнон мен Менелайдың ауыр тағдырлары суреттеледі. Агамемнон үйіне келген бойда өз әйелі Клитемнестра мен оның көңілдесі Эгисфтің қолынан мерт болады. Оқиғаның басы-қасында болған Агамемнонның ұлы Орест, кейін әкесінің кегін қайтарады. Осы тұста ұзақ жылдар бойы жолда болған Менелай отанына оралады. Сюжет Одиссей жөніндегі оқиғаға дейін жалғасады. Бұдан кейінгі оқиға “Телегония” поэмасы деп аталады. Себебі, Одиссейдің Киркадан туған ұлы Телегон өз әкесін іздеп жүріп Итакаға келіп, өз әкесін танымағандықтан шайқасқа түсіп, оны өлтіріп тынады. “Оралу” поэмасын Трезендік Гаги жазса, “Телегон” поэмасын Кирен қаласынан Эвгаммон жазған.

Хронологиялық жүйе бойынша киклдік поэмалардың мифтік сюжеттердің ең соңғы бөлшегі ретінде Троядан қайтқан кейіпкерлермен аяқталады. Бұдан кейінгі киклдік поэмалардың қатарына “фивандық цикл” да кіреді. Мұның қатарында үш поэма бар. Олар – “Эдиподия”, “Фиваида” және “Эпигондар”. “Эдиподияда” өзінің шығу тегін білмеген Эдип, жол бойында кезіккен жолаушылармен кикілжіңге түсіп, олардың қатарында болған өзінің туған әкесі Лайды өлтіріп, жол бойында Фива тұрғындарына қырғидай тиген қанаты бар, денесі әйел, Сфинкс атты құбыжықты құрдымға жіберіп, Фива патшалығы жұртының ризалығы ретінде патшайымды сыйға тартқанда, бұл жайдан бейхабар Эдип өзінің шешесіне үйленеді. “Фиваида” поэмасы Эдип өзінің жасаған сорақылығы үшін, көзіне біз тығып, елден безгенде, ұлдары Этеокл мен Полиник патшалыққа таласып, бір біріне ұмтылып, пышақ салады. “Эпигондар” поэмасы жоғарыдағы Фива қаласына соғысқа аттанып, сол қаланың түбінде қайтыс болған жеті көсемнің ұлдары кек қайтаруға барып, Фиваның күл-талқанын шығарып, жеңіспен елдеріне оралады.

Киклдік поэмалар қатарында Геракл (Геркулес) туралы да оқиға орын алған. Оны Самос аралынан шыққан Креофил жазған деген дерек кездеседі. Данайдың (Данаида) қыздары туралы, Колхида жеріне алтын жабағыға аттанған аргонавтылар туралы поэма жазған родостық Писандр да бар. Афродитаға, Гермеске, Дионис пен Аполлонға арналған киклдік поэмалар гимн түрінде айтылады. Фольклорлық сюжетке құрылған комикалық поэма “Маргит” (деліқұл, жынды деген мағына береді) деген поэманы Аристотель Гомердің жазған пародиялық шығармасына жатқызады.

Гомердің поэмасына пародия түрінде жазылған үлкен батырлық –эпостық шығарманың бірі “Тышқан мен бақалардың соғысы” (“Батрахомиомахия”) поэмасы VІ ғасырдың аяғы мен V ғасырдың басында жазылуы мүмкін. Мұнда тышқандар мен бақалардың арасындағы соғысы тікелей Гомердің екі поэмасының сюжетіне құрылып, пародиялық сыңай танытқан шығарма ішінде комедиялық элементтер мен эпизодтарға толы туынды халық ішіне кең тарайды”.

Аристейдің “Аримаспия” поэмасында қазақ халқының арғы ата-бабалары скифтер туралы дерек келтіріледі. Аримаспалар ертедегі сақтар тайпасына кіретіндігін тарих жоққа шығармайды. “Түркі халықтарының тарихы” деген тарихи еңбекте: “Қазіргі Алматы тұрған жерді сақтар мекендеген. Оларды грек шежіресінде массагеттер деп атайды. Тарихтың атасы деп танылған Геродот айбарлы массагеттер туралы былай деп жазады: “Бұл халық өзінің көптігімен және жаугершілігімен көзге түседі. Массагеттер киген киімі, тұрмыс-салты жағынан скифтерге жақын. Сақ тайпаларының одағына мыналар кіреді: массагеттер, дайлар (дахилар), каспилер, исседондар, аримаспалар, аландар, кейініректе савроматтар мен сарматтар. Олардың арасында көнедегі аңыздарда айтылатын “алтын қорыған құмайлар” деп аталатын тайпалар мәдени жағынан жоғары сатыда болды”-делінген. Яғни, Аримаспия тайпасы тек тарихта ғана емес, гректердің ежелгі әдеби-көркем шығармасында да орын алып, ондағы өмір сүрген адамдардың тұрмыс-тіршілігі мен заман ағымын аңғаруға мүмкіндік аламыз. Тағы бір аса көңіл қоятын жайт – Аполлонның “гиперборей” еліндегі осы аримаспа тайпасына етене жақын құдірет иесі екендігін жазбай танимыз. Өйткені, Аристейдің “Аримаспия” шығармасында “Оқиғалы-дидактикалық жанрда жазылған шығармада Аполлонның алыс солтүстік-шығыс жақта жатқан “гиперборейлер” еліне сапарға аттанып, скифтер еліндегі Аполлонның тек “рухы” жайлаған жерлердегі болған оқиға аңыздық - фантастикалық сарында баяндалатын” эпизодтарға жиі ұшырасамыз.

Жоғарыдағы шығармалардың халық арасына кең етек жаюына аэдтар мен рапсодтардың атқарған ролі айтарлықтай. Аталған шығармалардың қазіргі күнге жетуінің басты себебі, логографтар мен тарихшы, филологтардың атқарған қызметі десек те, сол тұстағы халықтардың ән мен жырға, әдеби туындыға аса үлкен мән беріп, қадірлеп-қастерлеуінен іздеу керек. Қай халықтың болмасын өзіндік ерекшелігі бар десек, өзінің рухани байлығына ыждахаттылық, іңкәр сезіммен қарайтын грек жұртының мол мұрасы уақыт өлшеміне қарамастан қай жерде болмасын дараланып көрініп, бүгінгі күнге жетіп отыр.

Афиндiк патша Писистрат VI ғасырда, қанша қанқұйлы тиран болса да, бүкiл гректiк мерекеде рапсодтардың бәсеке-жарыстарын өткiзу жөнiнде үкiм қабылдайды. Бұл кейiнiрек бүкiл Грекияда өткiзiлетiн мерекелiк шара болып белгiленедi. Рапсодтар бiрте-бiрте эпикалық жырларды ән ретiнде айтудан бас тартып, жыр оқиғасын айта келе, қимыл-қозғалыс, емеурiн қосып жеткiзудi, арасында әуен араластырып айтқан. Бұл үшін асқан артистік қабілет-қарым қажет болды. Сондықтан, ән-жырды айтудағы алғашқы формалары қолдарына лираның орнына әншiнiң таңғажайып билiгiнiң символы есебiнде, жасыл шөп немесе жүзім бұтағы оралған таяқша (жезл) ұстап шығуды әдетке айналдырған. Бір ерекшелігі - қазақтың халық ауыз әдебиеті мұраларындағы “Тұрмыс-салт жырларында” бақсылардың қолына аса таяқ ұстап, дұғалы жырларын айтып, ем-дом жасайтын әдеті, аэдтар мен рапсодтардың қолына жүзім бұтағы оралған таяқша (жезл) ұстауында ортақ ұқсастық бар.

Мәселен, аэдтар мен рапсодтардан басқа құдайлар мен тәңіриелер қолдарына асатаяқ (скипетр) ұстап бейнеленуі, олардың қандай билікке ие екендіктерін айғақтайды. Айталық, Зевс көбіне, шексіз биліктің символы есебінде оң қолына ұзын таяқ, екінші қолына жеңіс құдайы Ника бейнеленген шар ұстап тұрса, Дионис жасыл шөп немесе жүзім бұтағы оралған таяқша (жезл) ұстайды, Гермес екі жылан бейнеленген таяқша (жолдың символы) ұстап суреттеледі, ал Посейдон қолына үш тісті аша ұстап, жан-жағындағы теңіз толқындарын ойнатады. Көне гректерде аса үлкен беделге ие Дельфы аралындағы Аполлон ғибадатханасындағы оракулдар да (бақсылар) қолдарына асатяқ ұстаған. Олардың қолындағы асатаяғы қасиетті таяқ ретінде, Аполлонның атынан айтылатын болжау секілді көзге түсетін.

Көне гректердің діні жөніндегі “Ежелгі дүние тарихы” атты еңбекте оракулдар (бақсылар) турасында мынадай дерек келтірілген: “Жалпы гректерге оракулдар да тән еді. Оракулдардың арқасында грек абыздары өте көп пайда тапты, өйткені өзіне қажетті сұрауға жауап алғысы келетіндер ақшалай сыйлық немесе қымбатты заттар беретін. Оракул дегенді жеке адам емес, келешекті сәуегейлікпен болжайтын бүтін храмдар деп түсіну керек. Фокида Дельфы оракулының даңқы ерекше болатын. Бұл тау арасындағы шатқал жер болатын да, одан сасық бу келетін. Сол шатқалдың аузына үш аяқты орындық қойылып, оған Пифия – абыз әйел отыратын. Сасық будан басы айналған ол есінен талып қалатын. Осындай жағдайда Пифия түсініксіз сөздер айтып, сандырақтайтын. Абыздар бұл сандырақтарға түсінік беріп, оракулға сұрақ бергендерге жауап қайтаратын.

Дельфы оракулының даңқы кейіннен Грекияда ғана емес, басқа мемлекттерде де белгілі болды. Оракулдар үлкен саяси роль атқаратын және сатқындыққа жақын болатын.

Оракулдардың жауаптары әр түрлі түсінуге болатындай етіп құрылатын. Өйткені іс жүзінде оракул, еш нәрсені болжап айта алмайтын. Ал абыздарға өз абыройын төкпеу керек”-делінген.

Қазақ мифологиясындағы әдеби туындыларда асатаяқ көбіне бақсылардың, пірлер мен Қыдыр (Қызыр) атаның, Дихан бабаның, Дәуіттің, Мұсаның, періштелер – Жебірейіл, Мекайыл, Әзірейіл, Исрафил, Ғайып ерен қырық Шілтен және тағы басқа да пірлердің қолындағы қасиетті ағаш орнында жүретін құралдары. Олардың асатаятары да әртүрлі және олардың атқартын қызметі де әрқилы. Мәселен, Жаратушының әмірін жеткізу үшін, немесе ем-дом жасау үшін, асатаяқта белгілі бір пірдің немесе құдайдың символикалық бір заты, бет-бейнесі болуы шарт еді. Яғни, жердегі адамзат пен аспандағы Жартушының ортасындағы дәнекер, жалғастыратын құдіретті зат осы асатаяқ, скипетр екені баршаға аян. Ендігі тұста, қазақ арасындағы осы асатаяқтың атқарар қандай қызметі барын, оның қажеттілігін атап өтсек:

“Асатаяқ ағаштан жонылып, жоғарғы жағына үкінің қауырсындары тағылатын, төменгі ұштығы үшкір темірмен қапталатын, сонымен бірге оның бас жағына темірлер ілінетін болған. Асатаяқ функционалдық тұрғыдан шоқаны (Шоқа - шоқа қобыз ысқысына ұқсамайды. Олардың сабы әдетте бұланның мүйізінен, еменнің тамырынан немесе ырғайдан (қазақ дабылының шоқасы да ырғайдан дайындалатынын еске түсірейік - Б.Абылқасымов ескертпесі) жасалатын. Шоқаның ұруға бейімделген жағы аюдың немесе тау ешкінің терісімен қапталып, сыртына сылдырмақ сақина, шығыршықтар тағылатын. Міне, осы шоқа негізінде қазақ бақсыларының қолдан тастамайтын тағы бір аспабы дүниеге келген деп жорамал жасауға болады. Ол – асатаяқ) ғана ауыстырып қоймайды, шаман киімдеріндегі сылдырмақтар міндетін де өзіне алады”.

Рабғузидің “Қисса-сул Әнбиясында” Мұса пайғамбардың асатаяғы турасында аңыздық сюжет бар. “Мұсаның “киелі” асатаяғы бар екен. Оны жерге шаншып қалса, ғайыптан жайқалған бау-бақша пайда болады немесе әскер өте алмай тұрған асау дарияға өзінен-өзі көпір салынып қалады яки қуып келе жатқан жауға қарсы тұратын аждаһар жылан шыға келеді”-делінген.

Филология ғылымдарының кандидаты, ғалым Б.Қ. Ақбердиеваның “Қазақ тіліндегі мифтік жүйе” атты еңбегінде асатаяқ турасында тұжырымды пікірі бар. Онда былай делінген: “Аса, асатаяқ – мифологияда (шаман мифінде) ғаламдық ағаштың бір модельдік варианты болып табылады. Қазақ бақсыларының да қолына ұстап жүретін асатаяғы, асай-мүсей сібір шамандарының үш әлемді шарлауға мүмкіндік беретін космостық ағашының бір түрі.

Ақ сәлдесі басында,

Сырлы аса қолында.

Өзі ақтың жолында,

Бір диуана келді де,

Асамен түртіп оятты…”.