Іsbn 9965-412-71-5 Иманғазинов М., 2009 кiрiспе а нтика

Гера ерлi – зайыптылардың некесін қорғап, олардың бiрiне – бiрi адал болуын қадағалайтын құдай. Әдебиетте оны адам бойындағы iзгiлiктi қасиеттi қорғаушы, оны бұзғандарды қатiгездiкпен қудалайтын, әсiресе өзiнiң бәсекелес әйелдер мен балаларына дейiн қырғидай тиетiн құдай ретiнде бейнеленедi. Мәселен, өзінің ері Зевстiң сүйiктiсi Ио Гераның кәрiне ұшырап, сиырға айналады (Басқа мифте Герадан тығып ұстау үшiн Зевс Ионы сиырға айналдырып жiберген). Каллистоны – аңға айналдырса, Зевс пен Алкменаның ұлы, алпауыт Гераклдi бала кезiнен өмiрiнiң соңына дейiн iзiне түсiп, талай жайсыздыққа ұшыратады. Тіпті, Гераклды қудалағаны үшін, батырдың есімін “Геракл” деп қояды. Геракл мифтік бейне болғандықтан, ол туралы аңыз көптеп саналады. Соның бірі төмендегі аңыз. Нәрестесiнiң дүниеге келетiнiн сезген Зевс, өзi белгiлеген уақытта қай баласы туса, айналадағы өңiрдi билейтiн де сол болады ант етедi. Гера Зевстiң Алкменамен байланысын бiлгендiктен, Алкменаның толғағын кешiктiрiп, Сфенелдiң ұлы Еврисфейдi ертерек дүниеге келтiредi. Зевс болса өз ұлына мәңгiлiк өмiр сыйламақ болғандықтан, оның әмiрi бойынша, Гермес (Герместің айлакерлік қасиетіне байланысты, оны Гераны алдап, баланы емізу жүктеледі) Гераға кiшкентай Гераклды әкелiп, емiзбек болады. Баланың сүйкiмдiлiгiне қарап, атын сұрамастан омырауына әкелiп емiрене бергенi сол-ақ едi, Гераклды танып қойып, ыршып түседi. Омырауынан шыққан сүт аспанда “сүт жолы” iспеттi сызат болып, соның өзінде болашақ қаһарманның ернiне тиген сүттің бiр-екi тамшысы оған мәңгiлiк өмiр сыйлайды.

Аңыздағы эпизод еш талассыз қазақ мифіндегі Тәңірдің - Зевспен, Гераның - Құдай-әйел Ұмайдың араларындағы ұқсастық арқылы, төрт тәңіриелерінің бір екендігіне шүбә келтіруге болмайды. Аспан әлеміндегі “сүт жолы” (“Млечный путь”) грек мифологиясында Гераның омырауынан атқыған ана сүті болса, қазақ мифінде де Құдай-әйел Ұмайдың сүті екендігі аңызда айқын айтылған: “Көк пен Жерді жаратып, оларды бір-бірінен ажыратқан соң, Тәңір өмірге ұрпақ келтіру үшін өзі еркек пен әйелге бөлінді. Құдай әйелді Ұмай Тәңір деп атап, оны Сумер тауының ұшар басына, сүтті көлі (Сүткөл) бар аспан тауының қия шыңына қондырды.

Көк жүзінде жол қалдыра сарқырай ағып, Сүткөлге құятын жұлдыздар жолы, Құс жолы – осы Ұмай Тәңір - Ананың сүті” делінген, О.Жанайдаровтың “Ежелгі Қазақстан мифтері” деген еңбекте.

Заңды некеде тұрғандардың бiрiне – бiрi адал болғанын қадағалайтын Гера тек Зевстiң сүйiктiлерiн ғана жазалап қоймай, ақ некеге “адал еместерге” де да қатаң қарайды. Зевстiң ұйғаруынша, Олимпке Иксионды алдыртқанда, Иксион Олимпте әдемі, мүсінді денесімен жайқала басып жүрген сұлу Гераға көңiлiн бiлдiрткенде, бейшараны қара түнек Тартарға тастауы аздай, ғұмыр бойы айналып тұрған отты дөңгелекке таңып тастап, азап шектiредi.

Гера – Балкан түбегiндегi гректерге дейiн ерекше қадiр тұтатын ежелгi құдайлардың санатында.

Гераның культтiк отаны – Пелапоннес. Гераның образы арқылы өз отанында бiрте – бiрте басқа да әйел құдайлар пайда бола бастайды. Халық арасында оны кейде Кронос пен Реяның қызы деп те атайды. Гесиодтың “Теогония” деген поэмасында ол Зевстiң жетiншi әйелi. Поэма ішіндегі бiр мифологияда баласы Гераклге жасаған зұлым-дықтары үшiн ашуға мiнген Зевс өз құдіреттілігін пайдаланып, Гераны әуеге қолын қадап, аяғына зiлмауыр темiр төс байлап, дүре соқтыратын эпизод та бар.

Жалпы, Зевс Гераға аса қадiр тұтып қарағандықтан, басқа да құдайлар Зевсте болған үлкен кеңес пен мерекелiк жиын – кештерде жұбайына сый – құрмет көрсетудi естен шығармаған.

Гераға билiкқұмарлық, мақтансүйгiштiк қасиет жақын. Өзiнiң көркi мен сұлулығына күмән тудырушы пендеге әрдайым жазасы дайын. Бойындағы осы қасиетi оның талай құдайлар мен адамдарды жазалауға итермешi болады. Оған мысал үшiн, ахейліктерге деген пейілінің бұрылуы - троян соғысының басты себепкері, Илион ханзадасы – Паристiң “күнәсі” болады.

Парис сұлулық иесiн таңдауда “талас алма” (“өштік, зымиян алма” (“Яблоко раздора”) үш құдiреттi әйел – Гера, Афина, Афродитаның ортасына түскенде, “ең сұлу әйел” есебінде алманы Афродитаға ұсынғанда, Паристің өзін де, елін де жек көріп, қатты ашуға мініп, кектенеді. Дегенімен, Гера дегенiне жетеді, Илионның күл – талқаны шығып, троялықтар жеңілiске ұшырап, қайғы – қасiретке ұрынғанда, қуанышы қойнына симай шаттанып, көңілі жай табады.

Зевспен некелескеннен кейін, Гера жастықтың белгiсi – Гебаны, соғыс тәңірісі – Аресті, ұсталықтың тәңірісі - Гефестi дүниеге әкеледi. Бiрақ, кейбiр аңыздарда Гефестi Зевстiң қатысуынсыз – ақ гүлдердiң хош иiсiнен жаратыпты (әдебиеттегі партеногенезис), оған Зевстiң басынан жарып шыққан Афинаның жаралуына кектенiп жасаған iс екен - мiс.

Гефесттің дүниеге келуінің өзі партеногенезис немесе өсімдік, жеміс-жидек және т.б табиғаттың құбылысы, кез-келген бөлшегінің қатысуы арқылы бойына бала біту жайы айтылады. Яғни ақ гүлдердің хош иісінен Гефест пайда болады. Гераның осы жолмен дүниеге әкелген нәрестесінің түс-тұрпаты сүйкімсіздеу болса керек (Құдай-лардың қатысуымен дүниеге келген балалар сымбатты, сұлу, алып күш иесі болатын болса, Гефесттің сүйкімсіз болуы партено-генезиспен келгендігінен болса керек).

Гераның бойы биiк, құдiреттi диадема тасын оң жақ төсіне таққан, ұзын көйлек киген әйел болып бейнеленедi. Қолына жоғары билiкке иелiк символын әйгiлейтiн скипетр (таяқша) ұстайды.

Посейдон – (римдіктерде – Нептун) су атаулының иесi. Қазақ мифінде Посейдонға ұқсас су тәңірісі Сүлеймен саналады. Көне дәуірдегі адамдардың санасындағы су иелерінің мүмкіндігі шексіз саналған. Адамдардың ең басты тіршілігінің бірі су болғандықтан Посейдон мен Сүлеймен тәңіриелеріне құрметпен, сонымен бірге қорқыныш-үреймен қараған.

Мифологиядағы мұраларға ден қойсақ, су, теңіз атаулылардың көнеден бері үлкен орын алғандығының күәсі боламыз. Тіпті “тарихтың атасы” Геродоттың “Тарихында” скифтердің пайда болуы да суға байланысты. “Скифтердің айтуы бойынша, оның әкесі Зевс, шешесі Борисфен өзенінен жаралған қыз екен. Мен бұған, әрине, олардың нандырып баққанына қармастан, сенбеймін”,- дейді. Яғни, скифтердің Зевстен тарамағанына, су перісінен тумағанына дұрыс күдіктеніп отыр. Өйткені, Элладаның аңызын Гередот бір кісідей білетін және гректердің ұғымындағы Зевстен скифтердің ұғымындағы Зевстің аты басқа болғанымен, затының бір екенін түсінген. Зевс те Көк Тәңірі, ал Көк Тәңірі, гректердің түйсінуінше, Зевс. Айырмасы атында ғана. Иісі грек тарихшыларының ғадетінше, жат жұртық ел, жер, адам аттарын өз тіліне түпкі мағынасы бойынша аударып не балама ұғымын қолданып жазған. Бұған В.В. Струвенің зерттеулері тиянақты жауап береді. Сонымен, Зевсіміз Көк Тәңірі болып шықты, ал су перісі қайдан келді?

Егерде су перісіне қатысты түркі елінің аңыздарын рет-ретімен хаттасақ, мұның өзі дербес жинақ құрайды. Арысы Оғыз қағаннан, Көкбөріден, берісі Қорқыт атадан бастау алатын аңыздар көзі қарақты адамға мәлім. Сол әфсаналарға ортақ бір жайт: барлығында да Су Ана кейіпінде көрінеді. Тіпті, Әмудария, Сырдария да қырық қыздың суға шомылған жағажайы ретінде суреттеледі. Су перілері жайлаған көл туралы қиял-ғажайып ертегілері қаншама. Мұның барлығы ертегі болғанымен, халықтың ақыл-ойының балаң кезінде Табиғат Анаға табынатын кезіндегі сенім-нанымның жаңғырықтары. Сәбидің бала күндерден еміс-еміс есінде қалған елесі сияқты. Өзен-көлді ана орнында бейнелеу Көк Тәңірінің үмбетінің ежелгі салты. Ене-сай, Қатын-су, Іле-ана-Лена, тағысын тағы толып жатыр. Соның бірі – Ертіс. Ертістің Ертіс атауының өзі әйелдің іс-қаракетіне тікелей байланысты. Ертегі де емес, қолдан шығарылды деуге заманы тым әрі өмір сүрген және тегі парсы Гардизидің сонау ХІ ғасырда жазып қалдырған “Зайн әл-ахбар” кітабына сүйенсек, Тарғытайдың Борисфен өзеніндегі су перісінен жаралуының бір ұшығын табамыз”, – дейді, профессор Т.Жұртбаев, су иелерінің скиф халқының шығу тегіндегі орны жөніндегі мәселеге орай.

Су иелерінің аңыздарда кездесуі – ел өміріндегі алар орны, олардың күнделікті тіршілігіне байланысты болса, гректің су тәңірісі Посейдонның айналасындағы миф қазақ халқының әдеби мұраларында да жиі көрініс береді. Мәселен, “Қазақтың балық аулауға байланысты әдет-ғұрып, жора-жосындары әлі күнге зерттеуді айтпағанда, қағаз бетіне түспеген емес. Балық аулау процесіне, терминдеріне қатысты әдебиеттер баршылық. “Балықшы әулие” деп аталатын жер Шымкент облысының Созақ ауданындағы Теріскейден Түркістанға асатын жолда, Суындық деген жерде, басында үлкен бұлағы бар, ішінде толған шүпірлеген балық, суы суық, шипалық қасиеті мәлім. Бұлақ басы тоғай-тал. Балығына ешкім тиіспейді. Әулиеге түнеп, сыйынушылар жем тастап, ырым қылады. Балығын ұстаған адам жаманшылыққа кезігеді. Кәсіпшілік негізінен қусақ, Балықшы әулие Арал-Каспий, Балқаш, Ертіс, Алакөл, т.б. өзен-көлдердің маңында болуға тиіс еді. 1959 жылы халқымыздың ұлы жазушысы М.Әуезов әулиеге арнайы келіп, Созақ совхозының басшыларына жөндеткен екен (Е.Жақсымбетов Әзіретті Қаратау – әулиенің кені еді. Шымкент, 2000.).

Кіші жүз Адай-Келімбердінің үшінші баласы – Балықшы. Шын аты Шыбынтай екен, жарлы болғандықтан теңізден балық аулап күнелткен, сондықтан Балықшы атанып кеткен. Су көрсе, балық аулаймын деп отыра қалады екен (А. Меңдалыұлы. Адай шежіресі. Алматы, 2002.).

Қазақ ұғымында – “Су иесі Сүлеймен”, Сүлеймен он сегіз мың ғаламның тілін (аң-құс, ағаш-өсімдік, шыбын-шіркей т.с.с. – А.Тоқтабай) біледі екен. Біздің ойымызша, қазақтың Сүлейменді су иесі, су құдайы дегені (көне гректердегі теңіз құдайы Посейдон сияқты – А.Тоқтабай) – көне көшпенділер үнемі құрлықта өмір сүргендіктен, судан қорыққан. Түнде өзенге, бұлаққа, теңізге, тіпті құдыққа барғанда су иесі Сүлеймен – тәңірге сыйынған. Егер оған құлшылық етіп тұрмаса, су иесі Сүлеймен су түбіне тартып кетеді. Мысалы: қараңғы түнде де, айлы түнде де жалғыз суға барған адамды су иесі Сүлеймен сиқырлап, су астына алып кетеді. Суға түсерде (өзен-көлге – А.Т.) “Су иесі Сүлеймен қолдай көр” деп сыйынады. Суға түкірмеген, зәр сындырмаған. Шыңғысханның заңдарында (ясак-жосық) суға зәр сындырған адамды өлім жазасына кескен. Тәуке ханның “Жеті жарғысында” суға зәр сындырған адамды қатаң жазалаған. Көшпенділер аңызындағы су иесі Сүлеймен – діни кітаптардағы Дәуіт пайғамбардың ұлы Сүлеймен пайғамбардан өзге, қазақ пантеонында өзіндік кейіпкер.

Зайсан – Ертіс балықшылары балық аулар алдында Сүлейменге тәу етеді:
Су ішінде Сүлеймен,

Судан балық тілеймін.

Алабұға, майбас,

Қармағыма жармас.

Қабандай қап балық,

Қармағымды тарт балық.
Судан балықты алып шыққанда “Үйіріңмен үш тоғыз” деп, балықтың желкесінен тоқпақпен ұрады. “Үйіріңмен үш тоғыз” – таза малшылық лексикасы екені көрініп тұр. Тіпті біреулер балық аулағанда, арам өліп қалады деп бауыздаған көрінеді, қолын шортан тістеп алып, содан балық бауыздауды қойыпты (ІІ). Бұл фактілерден бұрын мал баққан халықтың, балық аулауға келгенде, төрт түлік ырымдарын қолданғаны байқалады. Зайсан балықшыларында ауға ерекше үлкен балық түссе, “киесі тиеді” деп суға қоя берген” – дейді А.Тоқтабай “Қазақтардың аңшылыққа, құсбегілікке, балық аулауға байланысты жора-жосындары” деген зерттеу мақаласында.

Қазақтың көне заманнан бері су иесі Сүлейменге зор құрметпен қараса, көне гректер де Посейдонның қаһарынан қорқып, оған тәу етуді, жалынып-жалбарынуды еш естен шығармаған. Су, теңіз, мұхит басқа да өзен-көлдердің барлығы өзінің қол астына болғандықтан, жоғарыда аталған қазақтағы ырымдарды гректер де бұлжытпай орындаған. Мифтік аңыздарда Посейдон бұл иелiктi Зевс секiлдi таңдау түскенде жеңiп алған. Ол өзiнiң құдіретті Зевс бауырына көп ұқсайды. Қалың бұйра сақал – мұрт жiберген, иығына дейiн түскен толқынды шаштары бейне бiр Зевс деп қалғаныңмен, одан айырмашылығы қолындағы сұсты үш тармақты ашасы ғана. Қолындағы үш тiстi ашасы оның басты атрибуты. Ашасымен теңiз үстiндегi толқындарды қозғалтып, тербесе, бiрде баяулатып бiр қалыпқа да сол ашасымен түсiредi. Соққан жел де Посейдонның иелiгiнде. Гректер жер сiлкiнiсiн теңiзбен байланыстыратындықтан, Гомер поэмасында Посейдонға “Жердi тербеткiш” деген эпитеттi қолданады.

Сонымен, Посейдонның үш тiстi ашасының құдiреттiлiгi орасан. Ашамен жер де сiлкiнедi, тауды екi айрып, су шапшытады, ашасы биiк тау жартасқа тисе сол мезетте тiс жарар мұздай таза су да ағады т.с.с.

Посейдон жерге иелiк ету үшiн басқа да құдайлармен таласқа түседi. Мәселен, Арголиданың суға тапшы болуы Гера мен Посей-донның жерге таласы себепшi. Өйткенi, белгiленген сот Инах жердi Гераның үлесiне тигiзедi. Ал Аттиканың су тасқынына ұшырауына, құдайлар таласын Афинаның пайдасына шешiп бергендіктен болғаны айдан-анық.

Посейдонның әйелi - Океанның құдіретті қызы Амфитрита. Бірақ соған қарамастан, Посейдон Зевс секiлдi бөтен әйелдерге көңiлi тартып тұрады. Мәселен, жалғыз көздi киклоп ұлы Полифемнiң шешесi нимфа (үр қызы) Фоос болса, қанатты ат Пегас есімді ұлының шешесi Горгона медузасы т.с.с.

Посейдонның мекендейтін ерекше сарайы, гректердiң түсiнiгiнше, терең теңiз түбiнде жатыр. Теңiз иесiнен басқа да көптеген екiншi қатардағы құдайлар мен тiршiлiк иелерi сол жерде мекен етедi. Ежелгi теңiз құдайы – қарт Нерей, нереидалар (Нерейдiң қыздары) теңiз нимфалары, белгiлiсi Посейдонның әйелi Амфитрита және Ахиллдың шешесi Фетида да сонда.

Посейдон өз иелiгiндегi теңiз тереңдiгiмен бiрге, аралдар мен жақын жерлердегi шығанақтарды аралап қайту үшiн екi дөңгелектi жеңiл арбаға жегiлген, аяқтарының орнында балықтың құйрығы бар аттармен заулатып отырып серуендейдi.

Посейдонның иелігіне өзендер мен үлкен көлдер, сай-салалардағы тұмалар, кішірек бастау бұлақтар да жатады. Оған иелік ететін Посейдонның қарамағындағы нереидалар мен океанидалар. Олардың барлығы дерлік әйел заты. Жоғарыдағы аталған Амфитрита мен Фетида да нереидалар. Фетида Ахиллдың шешесі. Кәдімгі су перісі болғандықтан, мойралардың (тағдыр тәңіриелері) аяны бойынша, өз баласы Ахиллды өлместей етіп, Аид патшалығындағы Стикс өзеніне салып, түн уақтысында нәрестесін отқа қақтап жатқанда, ұйқыдан оянып кеткен күйеуі Пелей көре сала, қанжарын алып, Фетиданы өлтірмек болып ұмтылғанда, баланы тастай салып, қаша жөнеледі. Сол кеткеннен мол кетіп, теңіз түбінен шықпай, су астында өмір кешеді. От жалын Фетиданың ұстаған қолының астындағы Ахиллдың өкшесіне тимегендіктен, өлмес баланың ең әлсіз жері өкшесі болып қалады. “Илиада” поэмасында Троя жерінде соғыста Ахиллге жетер батыр болмайды. Гректер ішінде ең құдіреттісі осы Ахилл. Оның шайқасқа шыққан кезінде, тек бір айқайлаған дауысынан-ақ жау іргесі сөгіле бастайды.

“Қорқыт ата жырында” Төбекөз де су перісінің ұлы. Ол да Ахилл секілді өлмейтін жан. Оны бүкіл оғыз ұлысының ішінде бірде-бірі жеңе де, өлтіре де алмайды. Тек тәңірдің қолдауы мен айтқан айла-тәсілі арқылы Бисат батыр қапысын тауып, Төбекөздің жанын жаһаннамға аттандырады. Ал Ахиллдың әлсіз жері өкшесі екенін құдіретті құдай Аполлон Париске құпияны ашқан соң, оның жебе оғы өлмес батырдың дәл өкшесіне тиіп, Фетиданың ұлы жан тапсырады. Өлген Ахиллдың құдіретті әруағын тәңіриелер бірден Елисей алаңына (Елисей алаңы немесе Елисей алқабы (Элизиум немесе Элисиос леймон) көне гректердің түсінігінше, даңқты батырларға арналған жұмақ. Гомердің айтуынша, бұл алқапта халық арасында даңқы шыққан ең құдіретті деген батырлар қайтыс болған соң баратын орыны. Олардың ішінде Геракл, Менелай, аталмыш Ахилл да сол Елисей алқабында. Оның орналасқан жері, яғни элизиум Аид патшалығында. Элизиум “рахаттанғандар аралы” (“острова блаженных”) Пиндар мен Гесиодтың шығармаларында Ахилл қайтыс болғаннан кейін Левка (“рахат-аралдың” аналогі, Дунайдың сағасында деп түсінілген) аралына кетіп, сонда Еленаға қосылады. Гесиод өз шығармаларында гректің даңқты батырларының бәрі де қайтыс болғаннан соң “рахат-аралдарға” барады деп есептеген) әкетеді.

Бұл сюжеттердегі аса көңіл қоятын ұқсас мотив былай тұрсын, су перілерінің құдіретті құдайлар мен тәңіриелерінің желеп-жебейтіндігі арқасында өз перзенттерінің өлмес қасиетке ие болатындығы айқын көрінеді.

Баба түкті Шашты Әзіз аңызында да су перісі алдыдан шығады. Онда да су перісі адамдардың тіршілігінен өзге бейнелерімен ерекшеленеді. Баба түкті Шашты Әзіз де жиырма бес жасқа келгенде әулиелік жолға түседі. Бір күні Ағұн (бұл кейде Ніл дариясы деп те айтылады. Әсілі, Ағынды өзені болса керек) дариясының жағасынан алтын шашын алдына алып тарап отырған аруды көреді ол. Баба түкті Шашты Әзізді байқап қалған қыз дереу терең суға шомып кетеді. Оның артынан әулие де суға сүңгиді.

Дарияның түбінде (Посейдонның ерекше сарайы секілді Су иесі Сүлейменнің мекені болса керек) қаз-қатар тігілген алпыс отау бар екен. Баба түкті Шашты Әзіз алпыс ақ отауды аралап жүріп, әлгі ару қызды тауып алады. Ол ай десе аузы, күн десе көзі бар, үстінен жұпар аңқыған, бұлықсып бойжеткен пері қызы екен. Баба түкті Шашты Әзіз қызды көріп көңілі тояды. Оны өзіне де қимай, келген жерінен кері қайтып кеткісі келеді. Бірақ перінің қызы әулиенің етегінен тартып жібермейді. Ол: “Егер мені алып кетсең, он бестегі күнәмді мойныңа жүктеймін!” – дейді. Баба түкті Шашты Әзіз: “Олай болса мен сені алайын”, дейді келісіп.

Екеуі үйленіп, некесін қидырады. Некелескен күні періштенің қызы Баба түкті Шашты Әзізге: “Мен етігімді шешкенде, аяғыма қарамайсың; көйлегімді шешкенде, қолтығыма қарамайсың; басымды жуғанда, шашыма қарамайсың”, деп шарт қояды.

Күндердің күнінде Баба түкті Шашты Әзіз әйелінің етігін шешкенде, аяғын көреді – ол ешкі тұяқты екен; көйлегін шешкенде, қолтығына қарайды – қолтығының астында өкпе тәрізденіп қанат көрініп тұрады; шашын жуғанда, бас терісін сыпырып алдына алып жуады екен. Мұны сезіп қойған әйелі: “Әулие, шарт бұзылды, мен енді сенің қасыңнан кетемін. Ішімде алты айлық ұлың бар. Мені енді іздегенмен таппайсың. Балаңды Ағұн дариясының жағасындағы Құмкент шаһарының маңына тастап кетемін. Өзің іздеп тауып аларсың”, - дейді. Осыны айтады да, перінің қызы аспанға ұшып кете барады.

Баба түкті Шашты Әзіз пері қызынан туған перзентін іздеп, Ағұн дариясының жағасындағы Құмкент шаһарына келеді. Шаһар маңынан жібек жөргөкке ораулы баласын тауып алады. Баласына Едіге деп ат қойып, оны бағып-қағып өсіреді. Әкелік парызынан құтылған Баба түкті Шашты Әзіз баласы Едігені ер жеткен соң Ноғайлы жұртының ханы Тоқтамысқа әкеп табыстайды да, ел-жұрттың алдында көзден ғайып болады…” – деген аңызды Байбота Серікбайұлы Қошым-Ноғай өзінің Тіл ұшындағы тарих (“Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы”) еңбегінде атап өтеді.

Қазақ мифологиясында осы нереидаларға ұқсас мифтік образдар су перілері мен Күлдіргіштер жақын келеді. Бір қарағанда олар адамдарға таза су беретін, ыстықта шөлді қандыратын періштелер саналғанымен, кейде қауіп төндіретін, жайсыз мінездері де бар. Қазақ мифологиясындағы мұраларда су перілері мен сұлу ару Күлдіргіштер далалы жерлердің өзендерінде, көлдер мен қамысты сай-салалардағы тұмаларда, бұлақтар мен кішірек бастауларда өмір сүреді-міс. Су жағасына келіп, шөлін қандырмақ болған адамдарды, шомылып жүрген жас жігіттерді жалаңаш келген су перілері қызықтырып, еліктіріп, қастарына шақырады. Алаңсыз жүрген жас жігіттер су пері-леріне қызығып, жақындаған сәтте, ұзын қолдарымен желкелерінен өзіне қарай тартып, ішегі қатқанша қытықтап, күлдіріп (Күлдіргіш аталуы осыдан болса керек), терең су түбіне тартып әкетеді екен.

Грекияда теңiз құдiретi мен жылқы атаулының қорғаушысына теңiздегi Коринф бұғазындағы Истмада Посейдонның құрметiне ойын өткiзiледi. Сонда оның қасиеттi орнын белгiлеп, теңiзде парсы флотын жеңгенде Посейдонға темiрден ескерткiш орнатады.

Посейдонның қазақтағы варианты - су перісі, су патшасы, он сегіз мың ғаламның тілін білетін Сүлеймен екені талассыз. Қазақтың тағы бір ұғымындағы суға байланысты мифтік бейне – Қыдыр су құюшы, аяқшы, яғни аңыздардың бірінде Қыдыр жер астына барып, сол жақтағы тірі судың қайнар көзін тауып алғандығы, сол көздің суынан ішіп мәңгілік өмірге ие болғандығы туралы айтылады. “Қобыланды батыр” жырында Қыдыр шөлдің аптап ыстығында әбден қаталап өлуге таянғанда жолаушыларды шөлден аман сақтап қалушы ретінде көрінеді.

Аид патшалығы “Аңғар, үңгiр, яғни “о дүние, төменгi дүние иесi” (о дүниедегi ата-баба елiнiң иесi) деген де, “о дүние” ( о дүниедегi ата-баба елi) деген де мағыналарға ие”. Тiптi, қазақтың “ана жақта”, “сонда”, “сол жақта”, “анда”, “алда”, “арт жақта” деген сөздерiнiң этимологиясының iс жүзiнде “Анг-та – Ай-та” содан шығуы ықтимал деген жорамал бар.

Ал әлем халықтары мифологиясында “Айта (аita, eita) немесе Энту – этруск мифологиясындағы өлiлер патшалығының иесi. Басына қасқыр бас терiсiн киген пенде түрiнде суреттелген”.

“Аид немесе Гадес–грек мифологиясындағы өлiлер патшалы-ғының әмiршiсi, сондай-ақ “өлiлер патшалығының” өзi де “аид” деп те аталады. Этруск мифiндегi Айта есiмi де осы Аидтың параллелi болып табылады. Бүгiнде “Аид” сөзiнiң этимологиясы ретiнде “тұрпаты жоқ”, “көрiнбейтiн”, “үрейлi” деген мағына (гректiң “ойд” сөзiнiң алдында қойылған жоққа шығарушы “а” префиксi), бiрақ оның кейiнгi этимологизациялаудан шыққан қате түсiндiрме екендiгi анық.

Гомер Аидты “ жомарт” және “қонақжай” деп атайды, сондай-ақ Аидтың бiр эпитетi “бай” (плутос) делiнедi. Бұлардың барлығы да бастапқы мифтегi “байлық берушi Рудың түп анасы-қамқоршысы - өлiлер елiнiң әмiршiсi” образына сәйкес келедi. Аидтың есiмi де “Анг-та” – “Ай-та – Аид өзгерiсiнен шыққан”, - дейді С.Қондыбай.

Ежелгi гректер жер асты құдайларының есiмдерiнен кiмнiң кiм екенiн аңғартып отырған. Аид – “көрiнбес” деген мағына берсе, Плутон – байлық, дәулет деген мағынаны аңғартады. Өйткенi, бүкiл байлықтың көзi жер қабатында минералдық және т.б. қазба байлықтар өнiм мен өсiмдiк жер қойнауынан алынады. Аид - өлгендердiң көлеңкесiне иелiк етушi, кейде оны Зевс Катахтонос, яғни жер астының Зевсы деп те атайды. Жер қойнауының байлығына иелiк етушi Аид, өсiп, өнiм құдайы Деметраның қызы Персефонаға үйленуiнде үлкен мән бар. Нәресте сүю бақытына ие болмаған отбасы есебiнде, гректердiң ойынша, олар жер бетiндегi тiршiлiк иелерiне қатегез мiнез танытып, адамдарға үнемi шығынды өлiмдi еш қиналмастан жiберiп, масайрап отырады. Деметра қызының жер асты Аид патшалығында өмiр сүруiне қарсы жердiң құнарлығына байланысты адамға жемiс – жидек, өсiмдiк атаулыны жомарттықпен ұсынып, күш – қуат, өмiр сыйлайтын Деметра қара түнек Аид патшалығында өмiр сүрiп жатқан қызы Персефонаның жер астындағы тұрмысына наразы. Қызына жер үстiне оралуын өтiнгенде, Персефона күйеуiнiң қолынан “махаббат алмасы” анар жемiсiнiң дәмiн татып, ендi қайта оралуы мүмкiн еместiгiн жария етедi. Дегенiмен, жылдың екi мезгiл уақытында Зевстiң әмiрiмен Персефона шешесiнiң жанында өткiзедi, себебi қызын сағынып, зарыққандықтан Деметра жемiс атаулының өсiп - өнiп, пiсiп – жетiлуiн қадағалауды қояды. Осыдан–ақ, Персефонаның бiрде жерге жан бiтiрiп, өсiм - өнiм берушi ретiнде көрiнсе, бiрде сол тiршiлiк атаулыны өлiмге қиып, жер астына әкетушiнiң арасындағы дәнекер жан есебiнде көрiнедi.

Аид патшалығы әр қилы атауға ие, бiрде - Аид, Гадес, Эреб болса, бiрде Оркус, Тартар деп те аталады. Гректердiң түсiнiгiнше, Аид патшалығына кiрер жер - не оңтүстiк Италияның, не Афинаның жанындағы Колонада болуы мүмкiн, немесе жер айырықтары мен жарлауыт – жарқабақтар арасындағы орындар болуы ықтимал деген ой қалыптасқан.

Гомердiң айтуынша, өмiрден қайтқан адамдардың бәрi де жер астына түседi, тiрi кезiндегi тiршiлiгi ұмыт болып, Аид патшалығында көңiлсiз, сұрықсыз, бейшара күй кешедi. Жер асты құдайларының шарапатымен, есiнен адастырмай, өмiрiне нұқсан келтiрмей, Аид патшалығына кiргiзiп, қайта оралған жекелеген тiрi адамдар тек Орфей, Геракл, Персей, Одиссей және Эней ғана. Бұлар біртабан құдайларға жақын жүріп, қамқорлығын көргендер.

Аид патшалығына кiрер есiкте үш басты, мойнында ысылдаған сұсты жыландары бар, бір басы арыстан, бойға қорқыныш билетер Кербер (Цербер) (Тифон мен Эхиднадан жаралған) итi күзетiп, ешкiмдi де iшке кiргiзбейдi. Жер үстіндегі иттің күзет қызметі жер астында да өзгермейді. (Бір өзгешілік қазақ мифологиясы мен ұғымында ит киелі саналады. Итті жеті қазынаның бірі есебінде қадір тұтады. Оның шығу тегі жөніндегі мифологияда Жаратушының құдіретімен жер, күн, ай, аспан, от, суды жаратып, “оны кім күзетеді” дегенде, періштелердің бірі: “адамзаттың қасында жүріп, оның дүниесін қорғап жүрген иттің болғаны дұрыс” дейді. Сол уақыттан бастап, ит жеті қазынаға еніп, періштелермен бірге жұмаққа кірген деседі)

Ал Шумер мифологиясында “жер асты патшалығының”, яғни “өлілер дүниесінің” қақпасын, кіре берісін күзететін кейіпкер – Нети. Бұл турасында С. Қондыбай осы Нетиді ежелгі түркі жұртымен байланыстрады.

“Оның есімінің де дей-түркілік “ңеңт /нгенгт” праформасынан шыққандығы көрініп тұр: “ңеңт – “нет” – “нети”. Оның есімінің қазақтағы “жет” сөзімен бір текті екендігін ескерсек, “нети” сөзінің мағынасының “жету”, “жеткізу “ немесе “өткізу, ішке енгізу” болатындығына көз жеткізуге болады. Бұл да – шумер-түркі тілдік байланысының ақиқаттығымен қатар, термин жасаудағы шумерлік тілдік емес, дей-түркі тілдің үстемдігін, жетекшілігін дәлелдейтін айғақтардың бірі.

Нети – жер асты патшалығының жеті қақпасын күзетеді, ол өлген жанды жеті қақпадан алып өтіп (жетектеп, жетегіне алып), о дүниеге өткізеді (Грек мифологиясында - жер астына түскен әруақтардың жанын ескегі бар қайықпен Харон о дүниеге жеткізеді). Жетпектік (инициациялық) мағынада Нети – жетекші, жетектеуші, жетегіне алушы, ол жеті түрлі инициациялық сынақ сатыларынан жетпекшіні жетектеп, оған жол көрсетуші, ақыл-кеңес беруші болып шығады”.

Аидте бiрнеше жер асты өзендер ағады. Соның бiрi Стикс. Бұл құдіретті өзен, оның атын атап, құдайлардың құдайы Зевстің өзі ант береді. Антты бұзу өліммен тең деп есептелінеді. Осы Стикс өзенi арқылы қайтыс болған адамдардың жанын қайықты қарт Харон белгiленген мөлшерде ақы алып, Аид патшалығына өткiзедi. (Харонмен есеп айырсын деген оймен, о дүниелiк адамның аузына бақыр тиын тiстетiп жiберетiн әдет содан бастау алады).

Қайтыс болған кiсiнi жерлемеу, ежелгi адамдар түсiнiгiнше үлкен бақытсыздық саналады. Себебi, жерге көмілмеген марқұмның әруақты көлеңкесiн Харон қайығына отырғызбайды.

Жас жазушы Лира Қоныс Харон секілді қайықшы шалды еске түсіретін, қазақ ауылындағы шағын отбасының басындағы қайғылы оқиғаны “Тиын” атты әңгімесінде өте көркем, қаламгерлік шынайы шеберлікті пайдаланып, қайталанбас, жаңа туынды жазған. Әңгіменің қысқаша фабуласы - әкесі қайтыс болып, тасбауыр, мейірімсіз шешесі атасының үйінде қалдырып кеткенде, жалғызсыраған бала о дүниедегі әкесін сағынады. Әкесіне бармақ ниетін білдіргенде, атасының айтуы бойынша, “жер астындағы о дүниеге бару үшін көп тиын жинау керек, ондай ақша бізде қайдан болсын” деп баланы алдарқатады. Сол тиынды жер астындағы қайықшы шалға берсе, қайығына отырғызып, үлкен теңізден өткізіп, әкесіне жеткізбек. Ажалдың не екенін білмейтін бала, кездейсоқ, қапыда шымыр етіп тірсегінен шаққан жыланның уынан о дүниеге аттанады. Өлер алдында атасынан тиын беруін өтінеді, ондағы ойы жер астындағы теңізден бұ дүниеден о дүниеге бару үшін шалға тиын беріп, әкесіне тезірек жету. Атасы баланың айтқанын орындайды. Бала “…бұл кезде қалың кірпіктері көзін жапқан, қаба сақалды, жүндес білектері ескекті берік ұстаған ажал-ақсақалдың (Харонды мегзесе керек) қайығына отырып, бұ дүние мен о дүниенің арасын жалғап тұрған теңіздің айдынында жүзіп бара жатыр еді …” – деп, әңгімесін аяқтайды.

Аңыздық сарынмен аяқталған әңгіме оқиғасы ара-тұра халық арасында айтылып жүрген фольклорлық миф болса, сол сюжеттің бір ұшы гректік мифтің туындылардың ішінде Харонға сәйкес келеді, әрине, жазушының өз қиял-фантазиясының жемісі болуы да ықтимал.

Жерленген адамның бейiтiне келiп, туған – туысы қадiр тұтып, есiне алып, дәм бұйыртпаса, әруақты шөл қысып, ашығады, күйзелiске батқан сұлбасы ғұмыр бойы жер кезiп, тiрiлердiң жанына жайсыздық тудырады.

Қазақ халқындағы “Әруақ риза болмай, тiрi байымайды” деген мәтелiнен екi халықтың салтындағы әруаққа деген құрметтiң ортақтығын айқын аңғарамыз.

Жер асты әлемiнде Ахерон, Пирифлегетон, Коцит және Лета өзендерi бар. Лета өзенiнiң суын iшкен әруақ бәрiн ұмытқан, тек өлiктiң құрметiне арнап құрбандық шалған кезде ғана қызыл қанға тоятыны, бәрiн қайта есiне түсiрiп, тiрiлермен сөйлесуге мүмкiндiк алады-мiс. Аңыздағы төрт өзен аналогы түрлі халықтардың аңызында жиі орын алады. Мәселен, “герман – скандинавтық “Кіші Эддада” да төрт өзен аталады, олар - “Кермт”, “Эрмт”, және екі “Керлауг” өзендері.

Ал, түркілер мен моңғолдарда ше? Осылардың бір нұсқасы ретінде “ғаламның қақ ортасында бір көл бар, сол көлден үлкен өзендер ағып шығады” деген моңғолдық келтірімді атап өтуге болады; қалмақ мифологиясында “Марво көлінің ортасында “Замбу” деген өмір ағашы өсіп тұрады, көлден төрт тарапқа төрт үлкен өзен ағып шығады” делінеді. Бұл жердегі “көл” дегенді “көз”, яғни “ қайнар” деп түсінуге болады.

Түркі халықтарының фольклоры мұндай мифтік түсініктерді сол күйінде сақтай алмаған (дәлірек айтқанда –осындай мәлімет бере алатын материалдар қолымызда жоқ), тек олардың сарқынды нышандарын ғана табуға болады. Қашаған Күржімұлының дастанына үңіліп қаралық:

“Анау Әзіреттің Алатауында,

Жекелеген әруақтардың көлеңкесi Элисияда (Элисей даласы) басқалардан бөлек өмiр кешедi. Гомердiң “Одиссей” жыры мен Гесиодтың “Теогониясында” айтылғандай, Кроностың қамқорлығын-дағы “Алтын ғасырында” өмiр кешкен пенделер ғұмыр бойы жандары жәннат пен ләззатқа батып, рахатқа бөленiп жүредi, ал басқалары Элевсин құпиясын бiлiп - қаныққандардың бәрi де сонда түседi деп есептелген.

Құдайларға тiл тигiзiп, мазақ еткен қылмыскерлер жер астында ғұмыр бойы азап шегедi. Мәселен, фригийлiк патша Тантал өз ұлын сойып, етiн құдайларға ұсынғаны үшiн, пiскен жемiстер мен мойын тұсына дейiн iшер судың iшiнде тұрып – ақ, аштық пен шөлге зар болып, төбесiндегi құлағалы тұрған жартастан қауiптенiп, зәре – құты қашып, азаптануда. Коринф патшасы Сисиф жеке басының қамын күйттеп, қулық пен сұмдыққа барғаны үшiн жазаға тартылған. Соған белгiленген жаза – орасан үлкен тасты шыңның төбесiне итермелеп апару қажет. Тасты ақ тер көк тер болып, шыңның басына апаруы мұң еді, тас қолынан сусып кетіп, домалап тау етегiне қайта түседi. Сисиф етекке түсiп, тасты өрге қайта домалатуы керек. Халық арасында, әдеби мұраларда жиі айтылатын “бостан – бос Сисиф еңбегi” деген эпитет содан қалған.

Аргос патшасы Данайдың 50 қызының 49-ы өз күйеулерiн өлтiргенi үшiн ғұмыр бойы түбi жоқ ыдысқа су құю жазасына ұшырайды. Эвбей алыбы Титий Латона құдайды мойындамай, тiл тигiзгені үшін күнәға батады. Сол үшін Титийдi Тартарда аяқ – қолын керiп байлап тастайды. Күнде ұшып келген екi құзғын Титийдiң бауырын шоқып, азапқа салады.

Бұл ежелгі гректердің түсінігінше, тозақ болса керек. Ал қазақ ұғымында ислам дінінің әсерінен пайда болған тозақ немесе тозақ оты деген түсінік ертеден келе жатқан аңыздар арқылы тараған. Мұны қазақтар “Жеті тозақ” деп атаған, яғни – “Иети дузах тақат қилмас бир аһига”. Жалған дүниеден озған соң адамдар ол дүниеде “Сират” атты қияметтің қыл көпірінен өтеді. Күнәкәрлер тозаққа, бейкүнәлар бейішке бармақ.

Тозақ жетеу: біріншісі “Хауна”деп аталады. Ол оттан жаратылған. Бұған намаз оқымағандар, ораза тұтпағандар, шариғат үкіміне мойын ұсынбағандар кірмекші.

Екіншісі “Лаза” деп деп аталады. Бұл құдай тағаланың ғазабына жаратылыпты, мұнда кісінің қанын соратын алып бақа – шаяндар бар. Осы тозаққа парақор, әділетсіз, тәкаппар әкімдер мен жетім-жесірлерді, жарлы-жақыбайларды жәбірлеп, қорлап-зорлағандар кіреді.

Үшіншісі “Сақар” деп аталады. Бұл тозақ кіл сасық нәжістерден жаратылған. Бұған, байлығы мол бола тұра, кем-кетіктерге қайырым-дылық жасамаған, зекет-ғұмырын бермеген, тапқан-таянғанын беталды ысырап қылып, парақорлыққа, әйелқұмарлыққа, жезөкше-лікке сарып қылған кісілер кірмек.

Төртіншісі “Сауыр” деп аталады. Бұл тозақ мұздан жаратылған. Осыған мұсылмандардың мал-мүлкін күштеп тартып алғандар, біреудің ақысын жеген, қиянатты көп жасаған әкімдер кіреді.

Бесіншісі “Жаһаннам” деп аталады. Бұл желден жаратылған. Бұған зинақорлар, шарапқор адамдар, ата-анасының, көршілерінің көңілін қалдырғандар кіреді.

Алтыншысы “Ситджын” деп аталады. Ол көрдей қараңғы, онда жыландар мекендейді. Оған намаз оқыса да, ораза тұтпайтын, құмар ойнап, шариғат әмірін шала-шарпы өтейтіндер кірмекші.

Жетінші “Хатма” деп аталады. Ол тас қайнайтын ыстық, азап – тозағы басқа тозақтардан жүз мың есе көп. Оған аманатқа қиянат қылушылар, бірін-бірі сыйламай, ұрыс-керіспен өмірін өткізген ерлі-зайыптылар және әйелдердің “нифас” күндерін олармен жыныстық қатынаста болғандар, тапқан малын арам жолға сарып қылғандар кіреді.

Бұл тозақтардың жетеуі де жеті қат жер астында деп есептелінеді.

Ал ежелгі гректердің түсінігінше, жер басып жүрген адамдардың о дүниеге аттанғанда олардың құдай алдындағы күнәсін, адамдарға жасаған зұлымдықтары немесе жақсылықтарын айқындайтын, еш ымыраға келмейтін, әр нәрсенің байыбына барып, асқан әділдікпен шешетін әділ қазылар бар деп есептеген. Бұлар - Аид патшалығындағы төрешілер болғандықтан, арғы дүниеге аттанғандардың өтер жазасын немесе мәңгілік, шұрайлы о дүниелік ғұмырларын даналықпен екшеп, шешетін төрешілер - қара қылды қақ жарып, ақты ақтай, қараны қарадай дәл айтатын атымен атағы шыққан үш қаһарман – Эак, Минос және Радмант (кейде араларында Триптолем де қосарланып жүреді (Триптолем – Элевсин патшасы Келейдің ұлы, құнар-лылық тәңіриесі-Деметра қызы Персефонадан айырылып, қайғы құшып жүргенде, көңіліне жақын тартып, бауырына басқан ұлы іспеттес. Деметра Триптолем арқылы елге диқаншылық, бидай өсіру өнерін үйреткен) арқылы iске асады. Осы үш қаһарман өздерінің жер басып, тірі жүрген кездерінде адал, әділ мінез-қасиеттерімен ерекшеленген.

Адамдардың арғы дүниеге аттандырар пенде ретінде қазақ хал-қында қорқынышты “ажал”, немесе “ажал құрығы”, жан алғыш Әзірейіл болса, грек мифологиясында ажал құдайы қара түнек Танат қара қанаттарымен ұшып келіп, адам жанын бойынан суырып алады. Сонымен бірге, Танаттың жан алғыштық қасиеті Аидте де бар. Жоғарыда көрсетiлгендей, киклоптар Аидке көзге көрiнбейтiн дулыға жасап бергендiктен, өз құрбанына өлiм әкелiп, бiлдiртпей жақындап келiп, жанын алып кетедi. Танаттың қызметін Гермес те атқара береді. Оның қолындағы кадуцей адам жанын алатын қасиетке ие.

Қара түнек жамылған Аид патшалығында түрлi қорқыныш ұялатар құбыжықтар мен жан – жәндiктер мекендейдi. Солардың iшiнде үрей туғызар есек аяқты қанiшер (вампир) Эмпуса, дүрмек құдайлары Эриния мен Гарпия, жарты жылан, жарты әйел Ехидна, арыстанның басы мен мойыны бар, ешкi денелi, айдаһар құйрықты Ехиднаның қызы Химера мен түрлi түс көру құдайлар да осында. Осы құбыжықтар мен қорқыныш иелерiн басқаратын Түн мен Тартардың үш басты, үш денелi қызы Геката. Гекатаның үш түрлi кейiпте бейнелеуiнiң себебi – ол Олимпте, жерде, Тартарда көрiне бередi. Бiрақ көбiне Тартарға, жер асты әлемiне тиесiлi болғандықтан, түн қараңғылығының белгiсiн иемденген. Осы белгiсiне орай ол адамдарға ауыр түс жiбередi. Әр түрлi сиқырлық, дуалау қараңғылықта жасалатындықтан, сиқыршылар Гекатаның атын атап шақырып, түн құдайына сыйынып, тәу еткеннен кейiн ғана iске тек түнде ғана кiрiсетiн болған.

Аид тақ басында қолына екi тiстi аша немесе таяқша (жезл) ұстап отырып бейнеленедi. Аяқ жағында Кербер итi, кейде қасында қолына анар ұстап отырған Персефонамен бiрге суреттеледi.

Аидтiң Олимпте пайда болуы сирек құбылыс, сондықтан олимпiлiк пантеон қатарына оның атын қоспайды. Көне гректер Аидты қадір тұтпайды.