ОЙЫН ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЭКОНОМИКА

5.2 Ойын теориясының негізгі түсінігі

5.3 Математикалық модельде кездесетін ойынның белгілері. Ойынның жіктелуі

5.4 Ойын теориясының қолданылатын аймағы

1) индивидтердің толық ұтымдылығымен;

2) даралықпен және парето - тепе-теңдiктiң оңтайлылығы;

3) жоғары бағалаулардың энзогендігі [15].

Институционалдық экономикадағы өзара әрекеттесу процесстерінің формализациялары үшiн ойындар теориясы қолданылады және Дж.Нейманмен және О.Моргенштернмен тұңғыш рет пайдаланылған. Ойынға екi қайтара қатысатын процесс өзгереді, және тараптардың көбi, өз мүдделерiнiң бастауын iске асыру үшiн күреседi. Тараптардың әрқайсысы кейбiр стратегияны өз мақсатына қолданады, ойыншылардың мiнез-құлығына байланысты ойыншылардың біреуі ұтылады, біреуі ұтады. Ойындар теориясы басқа қатысушыларға жақсы стратегияларды таңдауға көмектеседi, олардың қорлары және олардың болуы мүмкiн әрекеттері.

Iс жүзiнде екi ұштылық шарттардағы шешiм қабылдауға кедергілер есептермен қарама-қайшылыққа жиi әкеледi және т.б. ахуалдар пайда болады, екi тарапта (немесе көп) әр түрлi мақсаттарды қарастырады, тараптардың әрқайсыларының кез келген іс-әрекетеріне әрiптестiң іс-әрекетері тәуелдi болады. Мұндай жағдайларға қақтығыс жатады: ойыншының әрбiр жүрiсiнiң нәтижесi екінші тараптың жүрiсiнен тәуелдi болады, ойын мақсаты - әрiптестердiң бiрлеруiнiң ұтысы.

Даулы жағдайларда экономикада көп жағдайда алуан түрлi сипатта болады. Оларға жататындар, мысалы, жабдықтаушымен және тұтынушының, сатушы мен сатып алушының, банк пен клиенттің арасындағы арақатынастар. Әрiптестердiң мүдделерiнiң айырмашылығы және олардың әрқайсыларының талпынысымен даулы жағдай мына барлық мысалдарда ұтымды шешiм қабылдауға тырысады, ең үлкен дәрежедегi қойылған мақсаттарын жүзеге асырады. Сонымен бiрге әрбiреуі өз мақсаттарына ғана емес, керiсiнше әрiптестiң мақсаттарына да, және әрiптестердiң қабылдайтын белгiсiз шешiмін де алдын ала есепке алады.

5.2 Ойын теориясының негізгі түсінігі

Егер ойынға екі ойыншыдан басқа да, тағы көп ойыншы қатысатын болса, онда ойын жұпты болып саналады.

Егер ұтысы тең болған ойыншылардың екіншісінің ұтысы басқа болса, Ойын нөлдiк сомасы бар ойын деп, немесе антагонистiк деп аталады, өйткенi толық Ойын тапсырмасы үшiн солардың бiрi шамасын көрсетсе жеткiлiктi. Ойынның нөлдік соммасы b= - а, ал бір ойыншының ұтысы - а, екінші ойыншының ұтысы - b болып саналатын болса, онда мысалы а ойыншысының ұтысын қараған жеткілікті. Жүзеге асыру барысында ескерiлген ережелерiнiң бiрiн таңдау және жүзеге асыру ойыншының жүрiсi деп аталады. Жүрiстер дербес және кездейсоқ бола алады. Дербес жүрiс - бұл бiр ойыншымен саналы таңдау жүрiсінiң іс-әрекетті (мысалы, шахматты ойынында болуы мүмкiн). Кездейсоқ жүрiс - бұл кездейсоқ таңдау (мысалы, араластырылған колодадан картаны таңдау). Енді бiз ойыншылардың тек қана дербес жүрiстерiн қараймыз. Ойыншының стратегиясымен оның іс-әрекетінің таңдауы әрбiр дербес жүрiсте пайда болатын қиындықтарға байланысты анықтайтын ережелердiң жиынтығы деп аталады. Ойын процессiнде, әдетте, нақты ахуалға байланысты ойыншы әрбiр дербес жүрiсті саралайды. Алайда, негiзiнен, барлық шешiмдер ойыншымен алдын ала қабылданған болуы мүмкiн (пайда болған әрбір жағдайға жауап беру). Бұл ойыншының ережелердi тiзiм түрiнде немесе бағдарлама барысында алған нақты стратегиясын таңдайтынын бiлдiредi (ЭВМ көмегiмен ойынды iске асыруға болады). Егер әрбiр ойыншыда стратегиялардың ең соңғы саны болса, ойын түпкi деп аталады, және басқа жағдайларда шексiз болады. Ойынды шешiп немесе Ойын шешiмiн табу үшiн, әрбiр ойыншы ұтымдылықтың шартына қанағаттандыратын стратегияны таңдауы керек, яғни ойыншылардың бiреуі, екiншiсі өз стратегиясын ұстап тұрағанда максималды ұтыс алуы керек. Бiрiншi ойыншы өз стратегиясын ұстап тұрғанда, екiншi ойыншы ең төменгi ұтылыс алуы керек. Мұндай стратегиялар ұтымды деп аталады. Сонымен бiрге ұтымды стратегиялар тұрақтылықтың шарттарын қанағаттандыруы керек, өйткенi бұл Ойында өз стратегиясынан ойыншылардың қайсысы болса да бас тартуы керек. Егер Ойын көп рет қайталанатын болса, онда ойыншыларға ұтыс маңызды емес және әрбiр нақты партиядағы ұтылыс емес, барлық партиялардағы (ұтылыс) орташа ұтыс қызықтырады. Ойындар теориясының мақсаты әрбiр ойыншы үшiн ұтымды стратегияның анықталуы болып табылады. Табиғи ұтымды стратегияның таңдауында екi ойыншылар ойлау қабілеттерінің арқасында өз мүдделерiн саналы түрде тұстанады. Ойындар теориясының ең маңызды шектеуi - ұтыстың табиғилығы, бұл тиiмдiлiк көрсеткiшi, осы уақытта нақты басты экономикалық мiндеттер көпшiлiкте бiр көрсеткiштен астам тиiмдiлiкте болады. Бұдан басқа, әрiптестердiң мүдделерiнде антагонистiк сипат мiндеттi емес, сонымен қатар экономикалық есеп пайда болады.
5.3 Математикалық модель жағдайында ойынның белгілері. Ойын классификациясы
Кооперативтiк ойындардың көпшiлiгi мiнездемелiк функциялармен суреттеледi, осы уақытта қалған түрлер үшiн нормалы немесе экстенсивтi формаларды жиiрек қолданады. Модуль жағдайындағы математикалық үлгi қалай сипатталатыны туралы Ойын белгiлерi:

1) бiрнеше қатысушылардың бар болуы;

2) іс-әрекеттердің бiрнеше нұсқалары, олардың әрқайсысы қатысушылар мiнез-құлқының екiұштылығына алып келеді;

3) қатысушылар мүдделерiнiң айырмашылығы (сәйкес келмеуі);

4) олардың әрқайсысы алынатын нәтиже бойынша барлық қатысушылардың мiнез-құлығына тәуелдi болатындығынан, қатысушылардың мiнез-құлығының өзара байланысқандығынан;

5) барлық қатысушыға белгiлi мiнез-құлық ережелерiнiң бар болуы.

Ойыншылардың өзара әрекеттесуi, ұтыстың сипаты, жүрiстердiң саны, мәлiметтiң жағдайы және ойыншылардың саны, стратегиялардың саны, сипат бойынша Ойын классификациясын өткiзуге болады.

Ойыншылардың сандарына байланысты екi ойыншының және басқа ойыншылардың ойындары ажыратылады. Бұлардың ішінен алғашқылары өте жақсы талқыланған. Ойындарда үш ойыншы және одан да көп ойыншылар пайда болатын маңызды қиындықтар және шешiм алуының техникалық мүмкiндiктерi артынан кем зерттеген. Ойыншылар көп болған сайын – мәселелер де көбейеді.

Ойын стратегияларының саны бойынша шекті және шексiз болып жiктеледi. Егер барлық ойыншылардың Ойынында стратегиялардың түпкі саны болса, онда ол түпкi деп аталады.

Ойының өзара әрекеттесулерi сипат бойынша жiктеледi:

-одасыз: ойыншылар келiсiмге келiп, коалицияларды құрастыртуға құқығы болмайды;

-коалициялық (кооперативтi): ойыншылар коалицияға кiре алады.

Кооперативтiк ойындарда коалициялар алдын ала анықталған.

Ойын ұтыстарының сипаты бойынша (барлық ойыншылардың ортақ капиталы өзгертілмейді, ойыншылардың арасында қайта бөлінедi; барлық ойыншылар ұтыстарының сомасы нөлге тең болады) нөлдiк сомамен Ойындары және нөл емес сомасы бар ойын деп жiктеледi. Ойын ұтысының функцияларының түрi бойынша матрицалық, матрицалық емес, үздiксiз, дөңес, бөлгiш, жекпе-жектер және тағы басқа түрлерге жiктеледi: 1 матрица түрiндегi ойыншының ұтысы нөлдiк сомасы бар екi ойыншылардың түпкi матрицалық ойыны (матрицаның жолы 2 болса, 2-шi ойыншының қолданылатын стратегия нөмiрiнің бағанына ойыншы қолданылатын стратегияның нөмiрi сәйкес келедi, матрицалар жол және бағананың қиылысуында 1 болса, тиiстi қолданылатын стратегияларға ойыншының ұтысында болады).

Матрицалық ойындар үшiн және сызықты бағдарламалауды есепке алуда ойынның хабар-ошары оңай жолмен табылады, олардың кез келген шешiмдi таба алатыны дәлелдеген.

Әрбiр ойыншының ұтыстарында тиiстi ойыншы үшiн матрицалармен бөлек нөл емес сомасы бар болса, екi ойыншылардың осы түпкi Ойыны матицалық емес ойын болып табылады (әр жол әрбiр матрицада 1, 2-шi ойыншының стратегиясының бағанасы, бiрiншi матрицада жол және бағананың қиылысуындағы ойыншының стратегиясына сәйкес келедi 1-шi ойыншының ұтысы, 2-шi ойыншының ұтысы екiншi матрицада болады). Сонымен бiрге матрицалық ойын үшiн ойыншылардың ұтымды мiнез-құлығының теориясы жасалған, дегенмен мұндай кәдiмгi матрицалық түріне қарағанда күрделi ойындарды шешу қиын.

Үздiксiз әрбiр ойыншы ұтыстарының функциясында үздiксiз стратегияларға байланысты болған ойын болып есептеледi. Бұл сыныптың Ойыны шешiмдердi табатыны дәлелдеген, дегенмен олардың табылуының iс жүзiнде қолайлы әдiстерi жасалмаған.

Егер ұтыстардың функциясы дөңес болып табылса, онда мұндай ойын дөңес деп аталады. Олар үшiн таза ұтымды стратегияны iздеп табуда бiр ойыншы үшiн және басқа ойыншының таза ұтымды стратегияларының қолдануының ықтималдығынан тұратын шешiмдерге қолайлы әдiстер жасалған. Бұл жерде маңызды баға саясатын өткiзу жөнiнде, тiк интеграция және тағы басқаларды анықтау үшін инновациялар төңiректерiндегi жетекшiлер және орындаушылары, кооперация және бiрлескен кәсiпорындарды жасаушылардың, жаңа нарыққа кіруі бойынша шешiмдерді мысал ретiнде атауға болады

5.4 Ойын теориясының қолданылатын аймағы

Біріншіден, бұл жағдай кәсіпорында ойын туралы әр түрлі көзқарастар пайда болған кезде, және қатысатын ойындарына, немесе әріптестерінің мүмкіндіктері туралы толық ақпарат алмаған кездепайда болады. Мысалы, бәсекелес төлемдер туралы айқын емес мәлiмет болуы мүмкін (шығындардың құрылымында). Егер толық емес, өте күрделi мәлiмет бейнеленсе, онда нақтылы айырмашылықтардың есепке алуымен, осындай жағдайларды салыстырумен операция жасауға болады.

Екiншiден, қиын ойындар теориясында тепе-теңдiк жағдайын қолдану. Бұл мәселелер стратегиялық шешiмдердiң бiр уақыттағы таңдауы бар ойындарында, тiптi жай ойындар барысында да пайда болады.

Үшіншiден, егер стратегиялық шешiмдердiң қабылдануында жағдай өте күрделi болса, онда ойыншылар өздері үшін көбінесе жақсы нұсқалар таңдай алмайды. Нарыққа оңай кіру үшін қиын жағдайда жоғарыдан қарастыру керек. Мысалы, нарыққа кәсіпорындар әр түрлі уақытта кіруі мүмкін, себебі қазір жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар өте қиын жағдайға қалдыруы мүмкін, немесе олар достық немесе агресивтті болу мүмкін.

Ойынның кезеңі он немесе оданда көп уақытқа созылатын болса, онда ойыншылар тиісті алгоритімдерді және ойынды тепе-теңділік стратегияда жургізуге жағдайлары келмейтіні эксперименталды дәлелдеген.

«Барлық білім» ойын теориясының ұғымдарын да осы тұрғыдан алатын болсақ, онда бұл даусыз және маңызды. Ол жариялайды: белгiлi ойыншыларға және олардың әрқайсысылары білетін барлық ережелерi бар ойын, барлық ойыншылар ойын барысында әрiптес болған туралы мағлұматтайды. Және мұндай жағдай ойын ақырына дейiн сақталынады.

Нақты жағдайдағы кәсiпорын артықшылығы бар шешімді өзi үшiн қабылдау, және осы шарттардың әрдайым керек болмайтыны туралы білгені жөн. Мысалы, олар үшін өзара бiлiм немесе ұтымды стратегиялар жиi алғышарт болуы үшін жеткiлiктi.

Соңғы жылдары экономикалық және әлеуметтiк ғылымдар облыстарында ойындар теориясының мәнi айтарлықтай өстi. Экономикада аралық шаруашылық есептердiң шешiмi үшiн ғана емес, кәсiпорындардың стратегиялық мәселелерiнiң талдауы үшiн, өңдеу ұйымдық құрылымдар және ынталандырудың жүйелерi қолданылады.

Ойындар теориясы және экономикалық мiнез-құлық 1944 жылғы Дж. Нейманның және О. Моргенштерннің монографиясында жарияланды және сол кездегі көп қолданудың арқасында ол жаңа экономикалық ғылымдардағы төңкерiстерді болжады. Бұл болжамдарды тым батыл деп санауға болмайды, өйткенi бұл теория тиiмдi мiнез-құлықтың сипаттамасына экономикалық және әлеуметтiк ғылымдардағы көкейкестi мәселелердiң көпшiлiгі үшiн тән өзара байланыс жағдайында шешiм қабылдауға талаптанды. Мұндай стратегиялық мiнез-құлық тақырыптық облыстар, тәуекел және екiұштылық, басқару есептерімен тiкелей байланысқан кооперация және бәсекелестiк ойындар теориясында негіз болып табылады.

Ойындар теориясы бойынша алғашқысының жұмыс жорамалдардың жеңiлдiгi және тәжірибені қолдануы үшiн аз жарамды iстейтiн үстiрт абстракцияның биiк дәрежесiмен айырмашылығы болды. Жағдай соңғы жыл iшiнде кенет өзгердi. Өнеркәсiптiк экономикадағы қарқынды өрлеу ойын әдiстерiнiң қолданбалы саласындағы жемтілікті көрсеттi. Бұл әдiстер соңғы кезде басқару тәжiрибеге де кiрдi. Мүмкiн, транспорттық шығындар теорияларымен ойындар теориясы немесе әбден қатар ұйымның теориясының өте экономикалық қисынды элементiмен сияқты қабылданады. Жеке алғанда стратегиялық жүрiс және ойыншы М. Портер 80-шi жылдарда теорияның ұғымының кейбiр негізгі сәттерін күнделікті тұрмысқа енгiзетiнiн атап өту керек. Эксперименталдi экономика экономикалық ғылымдарды бөлiм, адамгершiлiк мiнез-құлықтың арнаулы зерттеуi және тәжiрибенiң бақыланатын шарттары, экономикалық теорияның болжауларын тесттеуге бөлінеді. Экономикалық тәжiрибелер табиғи ғылымдар, Ойындарда ойнайтын (компьютер сыныбы) адамдар эксперименталды лаборатория шарттарындағы экономикалық шешiм қабылдайтын, олар жүргiзетiн тек басқалар өткiзiлетiн физикаға, химияға ұқсас .

Эксперименталды экономика бұл жағынан психология мен медицинаға ұқсас, бірақ экономикалық эксперименттердің денсаулық үшін еш зияны жоқ (ұтылудан туындаған өкіну сезімін есепке алмасақ!) және қатысушылар ойынның нәтижесінде алатын нақты ақшаға жүргізіледі.

XVII-XVIII ғғ. туындаған классикалық экономикалық теория, ең алдымен, халық шаруашылығында – мемлекеттік қаржыда, елдер арасындағы, жеке нарықтардағы сауда барысында, жеке үй шаруашылығында аз деңгейде - өткізілетін процестерді түсіндіруге арналған теориялық ғылым ретінде қабылданды. Мәліметтердің үлкен көлемдеріндегі статистикалық әдістер көмегімен осы теорияларды тестілеудің дәстүрлі әдістері қосымша әсерлердің көп болуынан немесе қажет құрылым немесе орта кездейсоқ пайда болу мүмкіндігінен теориялық гипотезаны растауға немесе жоққа шығаруға жиі дәрменсіз болып қалды. Сол уақытта, мысалы, ойындар теориясының құрылымы өздігінен және кездейсоқ пайда болуы таза бола алмайды – сонда эксперименттер тіпті мүмкін болмайды.

Экономикалық теориялардың болжамдарын тесттілейтін алғашқы эксперименттер 1892 ж. И. Фишердің жұмыстарында кездеседі, мұнда ол бетараптылықтың жеке қисықтарын бағалады және тұтынушылардың тепе-теңдік бағаларын анықтау үшін эксперименталды мақсаттарын құрды. Оның жұмысын жалғастыра отырып, Терстон (1931ж.) бейтараптылық қисығының индивидуумның таңдауын қаншалықты нақты сипаттайтынын тексере отырып, жеке таңдау теориясын эмпирикалық тестілейді. 40-50-ші жж. кейбір экономистер бір-бірінен тәуелсіз эксперименталды әдістердің эконмоикада қаншалықты пайдалы болатынына қызығушылық білдірді.

Осы ғалымдардың зерттеу салалары түрлі болды. Ойындардың эксперименталды теориясы аясындағы жұмыстарды атап кеткен жөн, оларды бірнеше салаларға бөлуге болады:

1. 
   кооперативтік емес ойындар және олардағы тепе-теңдік;
   

3) кооперативтік ойындар аясындағы шешімдерді тестілеу;

4) экономикалық механизмдердің келісімдері және дизайны;

5) қоғамдық игіліктерді құруға бағытталған ойындар.

Әр түрлі мектептер және бөлек зерттеушілер экономикада эксперименттерді өткізу әдістемесіне түрлі талаптар қояды. Әдетте, экономикалық эксперименттен теориялық көзқарастан эксперименттік ортаның екі ойлылығы еместігі, оны өткізу шарттарына қатаң бақылау, «тірі ақшамен» материалдық сыйақыны төлеу жолымен қатысушыны қызықтыруды қамтамасыз ету талап етіледі, бұл арада, мысалы, психологтар «моральды ынталандыруға» немесе «қызығушылыққа» ойынды мүмкін деп санайды.

1948 ж. Э. Чембирлин зертханалық жағдайларда табиғи нарықты құруға талпынды. Оның әрекеті сәтсіз болды, бірақ 1962 ж. оның студенті В. Смит (2002ж. Нобель сыйлығының лауреаты) өз жұмысында қос аукцион әдісін қолданып және нарықтық құрылымдардың эксперименталдық зерттеулеріне бастау жасап табысқа жетті. 1949 ж. М. Алле (1989 ж. Нобель сыйлығының лауреаты) тәуекел жағдайындағы мінез-құлықтың жаңа теориясын тесттілейтін, алғашқы формалды емес эксперименттердің бірін жасады. Осы зерттеулердің Мостеллер, Эдвардс, Льюс, Тверски және Канеман психологтарының (2002 ж. Нобель сыйлығының лауреаттары) жұмыстарындағы дамуы жеке шешім қабылдау саласындағы эксперименттерге бастау салды.

2. Экономикалық жағдайды модельдеу үшiн ойындар теориясын қолдану мүмкiндiгі неге қатысты?

3. Модель ретінде ойын қандай белгілерімен тартымды болуы тиіс?

4 Ойын теориясын қолдану шекарасын қандай шарттар анықтайды?

5. Экономикада тәжiрибелердiң табысты қолданылуының мысалдары қандай?

5 тақырыпқа тапсырма:
1. Екі адам ойнайды, әрқайсысында 3 стратегия бар - A, B, C және a, b, c. Ұтыстарды төмендегiше анықтаймыз: шексiз символдар жиыны сияқты, өз тегіңіз бен атыңыз (Иванов Иван) бойынша және төлеу матрицасының элементтерін беру арқылы.

a) Бұл ойында үстемдік ететін немесе (әлсіздік көрсететін) стратегиялар бар ма? Бар болса, үстем (әлсіз) стратегиялардың айырмашылықтары қандай?

б) Бұл ойында үстем (әлсіз) стратегиялар бар ма? Ойыншылардың әлсіз

стратегиядағы кеңiстiктерi қандай? Егер мүмкiндік болса - үстемдiк ету бойынша тепе-теңдiктi табыңыз.

в) «Абайлау» стратегиясын жүргізуде ойыншылардың ұтыстары қандай? Кепiлдiк берiлген төменгi ұтыстар немен теңеседі? «Абайлау» стратегиясының шешiмi қандай?

д) Бұл ойында Нэш бойынша таза стратегиялардағы тепе-теңдiктер бар ма? Нэш бойынша (аралас стратегиялардағы соның iшiнде) барлық тепе-теңдiктердi табыңыз.

Екі адам ойнайды, әрқайсысында 3 стратегиядан бар - 3 санның бiреуін атау: 1, 2 немесе 3. Егер аталған сандардың бірліктен айырмашылығы болса, онда кімнің саны артық болса келесі адамға 8 төлейді, егер сандарда 2 айырмашылықтан болса, сандары аз адам келесісіне 8 төлейді, егер сандарда айырмашылық болмаса – ешкім ешкімге ештеңе төлемейді.

a) Бұл ойында максимин және минимакстiң мәнiн табыңыз. Бұл ойында Нэш бойынша таза стратегиялардағы тепе-теңдiктер бар ма?

б) Ойыншылардың «абайлау» стратегиялары қандай? «Абайлау» стратегиясындағы тепе-теңдік қандай? Ойын ағашы екi ойыншы үшiн суретте көрсетілген. Бiрiншi К атты ойыншы жоғарыны (u) яғни сол (l) немесе оң (r) арасын таңдаған S атты ойыншыға ауысады, содан кейін жүріс тағы да К атты ойыншыға, сосын тағы да S атты ойыншыға ауысып отырады. Әр ойыншыда қанша стратегиядан бар? Нэш бойынша өткізілген ойындардың тепе-теңдіктерінің кері жақтарын табыңыз. Әр ойыншының тең стратегиясын көшіріп жазыңыз. Бұл ойынды қалыпты үлгіде (матрицалық) ұсыныңыз. Таза стратегиялардағы Нэш бойынша тепе-теңдiктер бар ма? Олардың арасында «жарамды» тепе-теңдiктер бар ма? Ал артық тепе-теңдiктер бар ма?

Ойын ағашы суретiн салыңыз? Бұл ойында ойыншылардың стратегиялары қалай қалыптасқан? Әрқайсысында «қаншадан»? Ойыншылардың әрқайсыларында қанша ақпараттық жиындар бар? Ойынның кері әсерін шешiңiз. Кiм ұтты – ағасы ма, әлде қарындасы ма? Екеуінің қайсысы бәлiштен пайда тапты? (Ойын аяқталғаннан кейін белгілі болғандай – ойынды ары қарай жалғастыру қажет емес – ойынның шешімі бірінші кезеңде анықталғанын ескеріңіз.) Ал егер бiрiншi қарындасы бөлетін болса, онда ұтыс қандай болар едi? Егер анасы олардың жанжалына араласпаса, балалары бәлішті қалай бөлісер еді, я болмаса олар өмір бойы бөлісе алар ма еді – сол жөнінде айта алар ма едіңіз? (теория жағынан алғанда)

6.2 Нормалар мен ережелер

6.3 Институттардың функциялары мен типтерінің мәні

6.4 Ережелердің мәні. Ережелер мен құқықтар

Керітартпа – адамның қызметі үшін қажет болатын білімі мен тәжірибесін сақтаудың кешендік әдісі. Өз кезегінде қызметтің нәтижесі болып табылатын білімдер мен дағдылардың жиынтығы тәжірибелерді қалыптастырады:

Сурет 1- Керітартпа элементтерінің өзара анықтылығы мен байланысы

Керітартпалық сипат тек қана ұйымға ғана тән емес, сонымен бірге индивидтерге де тән болып келеді. Индивидттерді керітартпаны қолдану бойынша екі категорияға бөлуге болады: адам мен табиғат арасындағы байланыстан қалыптасатын технологиялық керітартпалар және адамдар арасындағы қатынастардың процессінде қалыптасатан қарым-қатынастық керітартпалар.

Технологиялық керітартпалардың қалыптасуы қозғалыстар мен әдістердің автоматты қайталануына дейін жеткізілген іс әрекеттердің үлгілерімен тұрақтанған шарттарына негізделеді. Техноллогиялық керітартпаның барлық біркелкілігінен шешім қабылдаудағы ұсталымдарды төмендетуде маңызды рөл алады. Бұл кезде индивидке ойында қолайлы сақталған бұрынғы қолайлы тәжірибе көмектеседі. Сонымен технологиялық керітартпалар индивидке ақпараттың жеткіліксіздігі кезінде тәуекелділік және жағдайдың белгісіздігінде таңдау жасауды жеңілдетеді.

Адамдар қоршаған орта жайлы аз білген сайын, белгісіздік дәрежесі жоғары болады да, керітартпалары тұрақты болады. Шектеулі когнитивті мүмкіндіктердің болуында белгісіздік жүріс-тұрыстың тұрақты оңтайландыруын тек шығынды ғана емес, мағынасыз етеді. Мұндай жағдайда керітартпа сақтандыру элементі ретінде болады.

Қатынастық керітартпалар шешім қабылдау шығындарын төмендетуден басқа, үйлестіру қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін адамның адаммен өзара әлеуметтік қатынасын жүзеге асыру қажеттілігімен шартталған. Табиғатқа қарағанда адамдар стратегиялық ойыншылар болып табылады, және мінез-құлықты таңдау кезінде олар өз әрекеттеріне деген қоршаған ортаның мүмкін болатын әсерін ескеруге тырысады. Біздің серіктестеріміз стереотиптермен басшылық ете отырып әрекет жасағанын білгенде, біз олардың болашақ әрекеттерін күтеміз және сол әрекеттерге сәйкес өз мінез-құлқымыздың стратегиясын таңдаймыз. Осылайша, өзара күтім жүйелерін құра отырып, керітартпалар қатынастарға үйлестіру элементін енгізуге мүмкіндік береді.

Тек қана бір анық білім (мысалы, жазу ережелері) негізінде сол немесе өзге керітартпаны толық игеру тиімды жоғары шығындармен байланысты болуы мүмкін. Олардың төмендеуі үшін жаттығулармен істеп шығарылатын сәйкес келетін дағдылар қажет. Шынымен де адамды велосипедте жүру бойынша ережелермен қамтамасыз ету, оны велосипед тебуді үйрету дегенді білдірмейді.

Бар білімдерді жүзеге асыру үшін дағдылану қажеттілігі эволюционды мінезді қалыптастыру мен кертартпаларды өзгертуді шарттайды. Фирмалар мен жеке тұлғалар қызмет ететін шарттар өзгерсе, олардың жадында бар керітартпалар тиімді болудан қалады. Жаңа шарттарға бейімделу процесі жаңа мінез-құлық стратегиясын іздеуде, оларды керітартпа ретінде игеріп, білумен көрсетілген мына керітартпалар негізінде жататын, білім табиғатынан тәуелді болады: анық білім аз болған сайын, берілген процесс ұзақ болып келеді.

Біздің білімімізге сәйкес, бізде сол немесе өзге ментальды үлгілер қалыптасады, олардың көмегімен біз әлемді қабылдаймыз. Олар біздің әсерлерімізді анықтайды. Осылайша, тиімді таңдау моделі шешім қабылдау механизмінің элементі ретінде оған ментальды үлгілерді қосу есебінен дұрысталуы мүмкін (сурет 2).