Институционалдық экономика

7.2 Шарттың ұғымы. Шарттардың түрлерi

7.3 Классикалық, неоклассикалық және шарттардың қатынасының салыстырмалы мiнездеме
Мақсат: Қызмет ету негізінде ерекше институттар шарттары теориясының зерттелуi
7.1 Шарттар теориясының мәнi. Шарттардың негiзгi үлгiлерi
Келісім шарттар теориясы деп ассиметриялық мағлұматтары мен бақыланбайтын әрекеттері бар үлгілер, сондай- ақ келісім- шарттарды құру мен орындаудағы жетіспеушіліктер қаралатын, соңғы 20-30 жылдарда пайда болған экономикалық теорияның бөлімі аталады.

Келісім-шартттар теориясы да 1950-60 жылдарда пайда болған неоклассикалық экономикалық теориясындай негізгі жорамалдарға негізделеді.(атап айтқанда, экономикалық агенттердің ұтымдылығын болжайды және экономикалық тепе-теңдік пен ойындар теорясын кең қолданады ), алайда оны айтарлықтай толықтырады. Жеке алғанда, жалпы тепе- теңдік теориясының «егер мағлұматтардың симметриялығы, бәсікелестің жетілуі және келісім-шарттар мен нарықтың толықтылығы жөнінде жорамалдар жасалған болса, тепе - теңдік тиімді» секілді бекітулерінен ерекшелігі - келісім-шарттар теориясы. Осы жорамалдар орындалмаған жағдайда не болатынын түсіндіреді. Келісім-шарттар теориясы негізінен Коуз теориясының (сонымен қатар Модильяни-Миллердің және ауқаттылықтың бірінші теориясы) шарттары орындалмаған жағдайда агенттер мен тепе - теңдіктің қатынастары қалай орналастырғанын сипаттай отырып, трансакциялық шығандардың позитивті пішіндемесін ұсынады. Осы мағынада келісім-шарттар теориясы жаңа институционалдық экономиканың пікірлерін формалдайды.

Келесі негізгі үлгілерді тануға болады:

-асимметриялық ақпараттар үлгісі, сондай-ақ қолайсыз немесе нашарлап бара жатқан үглі ретінде әйгілі, өздігінен іріктелетін үлгі. (adverse selection, screening). Бұл үлгіде қағидашы агентке келісім-шарт ұсынады, сонымен бірге шарт жасасқан уақытта агент қағидашыға белгісіз ақпараттармен қамтамасыз етіледі. Шарт жасасқаннан кейін барлық іс-әреккеттер екі жақпен қаралады. Негізгі мәселе ақпараттарды айқындау мен агентке қолайлы шарт ұсыну болып табылады;

-информативті сигналдар үлгісі (signaling). Өткен үлгіге қарағанда агент шарт жасасқан уақыттан кейін әрекеттер жасай алады. Демек, агент қағидашыға өзінің типі бойынша «сигнал» жібере алады. Әрине, сигнал ақпаратты болуы үшін сигнал агентке ақысыз болмауы қажет. Сондықтан, сигнал болған жағдайда да тепе-теңдік тиімді емес болуы мүмкін;

-келісім-шарттан кейінгі оппортунистикалық іс-әрекеттер үлгісі (шарт жасаудан кейінгі оппортунизм, оппортунистикалық іс-әрекеттер, субъективті тәуекелдік, моральды тәуекелділік, moral hazard).

Бұл үлгіде шарт жассасу уақытында ақпарттар асимметриясы болмайды, бірақ қол қойылғаннан кейін көрініс табады: агент қағидашы тікелей бақылай алмайтын іс-әрекеттерді таңдайды (мысалы, ивестиция көлемі). Дегенмен, қағидашы агенттің күш-жігеріне тәуелді кездейсоқ шамалардың (мысалы, өзінің пайдасын) іске асуын және ықтималдылықтарды таратуын орындауды бақылайды. Мүдделерден туатын даулардың ішінде агент қағидашы үшін қолайсыз болып табылатын күш-жігер деңгейін таңдағандағысы ең қызықты. Осы жағдайларда қағидашы шартты қызықтыру мақсатында қолдануына мәжбүр болады;

-толық емес шарттар жүйесі (incomplete contracts). Өткен үлгілірге қарағанда (олар әдетте толық шарттар жүйесі деп аталады), толық емес шарттар теориясы «бақыланатын, айнымалы верифицирияланатын» барын жорамалдайды, демек олардың мәндері сотта верицияланбайтын, жазылмайтын, екі қатысушыларға да мәлім айнымалылар. Толық шарттар теориясында барлық бақыланатын айнымалылар верифицияланатын. Әдетте, толық емес шарттарда ассиметриялық ақпараттардың болмауы жорамалданады және оның негізгі мәселесі - қолайлы күш-жігер (немесе инвестиция) деңгейін таңдау стимулын ұсыну.Бұл мағынада үлгі moral hazard үлгісіне ұқсайды, бірақ бақыланатынғ бірақ верициралынбайтын үлгілердің болуы шарттың қайта қаралуына әкеп соқтырады (renegotiation).Толық емес шарттарда толық шарттарға қарағанда тепе-теңдік жағдайында да қайта қарау екіжақты болуын таңдай алады.

Жоғарыда аталған үлгілер Оливер Уильямсонның негізгі еңбегінде сөз етілетін трансакциондық шығындар тізімімен үйлеседі (1985 ж.): оппортунистикалық іс-әрекет,шектеулі ұтымдаылық және тәуекелге бейімсіздігі. Оппортунистикалық іс-әрекет шарттар теориясының барлық үлгілерінің негізгі мәселесі болып табылады. Тегінде, келісім-шарттар теориясының пәні мехнаизмнің анализының сақтап қалуында. Шектелген ұтымдылық,қалай болғанда да, шарттардың толық еместілін дәлелдеу үшін қолданылады. Тәуекелдерге бейімсіздік (немесе оған ұқсас –шектеулі өтімділік) базалық шарттардың барлық үш үлгісінің маңызды элементі болып табылады- тәуекелге бейімсіздік жағдайында олардың талдауы тривиальды болатын еді.

Негізінен, келісім-шарт ұғымында екі жақ (немсе бірнеше жақтар) белгілі өзара міндеттерге келіскен екіжақты немесе көпжақты заңды трансакция түсіндіріледі. Американдық заң саласындағы социолог С.Маколэя анықтамасында әрбір жақтың қатынастары туралы келісімнен басқа келісім-шарттың негізгі мінездемесі ретінде заңды санкциялардың (заңды мәжбүрлеу) болуы көрсетіледі.Келісім-шарттық міндеттемелердің негізгі қағидаларына жатады:1) келісім-шарттың еркіндігі, яғни шешімдер еркіндігі және шарттың нысаны, контрагентті таңдау еркіндігі; 2) келісім-шарттың орындалуына жауапкершілік, яғни келісім-шарттың шарттарының бұзылуы жауапкершілікке тартуға негіз бола алады. Сондықтан, келісім-шарттың құрама бөліктері болып әрбір жақтын міндеттерін сипаттау мен қабылданған міндеттемелер бұзылған жағдайдағы санкциялар болып табылады.

Шартты мiндеттемелердiң негiзiн қалайтын қағидаларымен болып табылады:

1) шарттың бостандығы, анықтау шарттың мазмұн және түрi, қарсы уәкiлдердiң таңдауының бостандығы, яғни шешiмнiң бостандығы;

2) шарттың орындауына жауапкершiлiк, яғни шарттардың бұзылысы жауапкершiлiкке бұзушысы тартудың мұрындық болады.

Сондықтан шарт құрамының бөлігі аздап тараптар және санкциялардың мiндеттемелерiнiң қабылданған мiндеттемелердiң бұзушылығының жағдайындағы сипаттама болып табылады. Шарттардың классификациясы iс жүзiнде заңға сүйенген және экономикалық көзқарастармен iске асады (сурет 5 және 6) .

Ерекше классикалық, неоклассикалық және шарттарға назар аудару керек.

Егер аласа және барлық шартты екi ұштылықты дәреже шартта бейнелеуге болса қор ерекше және шарттың қорғауы болып табылмайды (сот арқылы) мемлекетпен iске асса, егер уәкiлдердiң арасындағы арақатынастар кездейсоқ және бағалар тетiк арқылы үйлестiрсе, онда мұндай шарт классикалық деп аталады.

Басқа сөзбен айтқанда, классикалық шарт - бұл қазiргi заң ереже негiзделген екi жақты шарт, айқын даулардың сотындағы бұл шарттардың орындамауын жағдайдағы санкция және шешiм тиесiлi мәмiлелер айқын бекiткiш шарт. Мұндай шарт тегiс қамтитын келiсiмнiң шешiмi, онда өйткенiнi бiлдiредi оқиға шабуылдың жағдайындағы тараптардың барлық шарт мен әсерi не бiр әдейi ескертiлген.

Сурет 5 -Заңға сүйенген көзқарастан шарттарының классификациясы

Сурет 6 – Экономикалық көзқарас шарттарының классификациясы

Егер қиын екi ұштылыққа байланысты контракт шарты спецификациясы қор ерекше болса, егер уәкiлдердiң арасындағы арақатынастар жеке немесе кездейсоқ, онда мұндай шарт неоклассиялық деп аталады.

Неоклассиялық шарт - бұл тұжырымдалатын мәмiленiң барлық зардабы мүмкiн емес алдын ала болжайтында екi ұштылық шарттарындағы ұзақ мерзiмдi шарт. Мұндай шарт болашақта болуы мүмкiн ахуал болуы мүмкiн есепке алатын заң құжатқа қарағанда iстестiк қағидалары туралы келiсiм шарты тезiрек еске салады. Сондықтан неоклассиялық шарт, классикалық, толық емес, ауызша келiсiмдер болып есептеледi және жазбаша қатар танылады. Ерекшелiгi тараптардың арасындағы трансакциялардың ерекшелiктерi туралы толық мәлiметтiң судьяларының алуын мүмкiндiк азаматтық соттарға қарағанда болып табылған. Даудың шешiлуi үшiн мамандандырылған (төрелiк соттар ) соттар керек болады.

қатынастарының салыстырмалы мiнездемесі

Сурет 7 - Классикалық, неоклассиялық және шарттардың қатынасына салыстырмалы мiнездеме

Осыған орай, ерекше назарды Ян Макнейланың көзқарасы бойынша жіктелген классикалық, неоклассикалық шарттарға аударған жөн.

Егер агенттердің өзара қарым-қатынасы кездейсоқ және баға механизмі арқылы үйлессе, егер белгісіздік деңгейі төмен және барлық шарттарды келісім-шартта көрсетуге болса, егер ресурс спецификалық болмаса және келісім-шарт мемлекет тарапынан қорғалса (сот арқылы), онда мұндай келісім-шарт классикалық деп аталады. Басқаша айтқанда, классикалық келісім-шарт - қалыптасқан заңды ережелерге негізделген, келісімнің шарттары айқын бекітілген, осы шарттарды бұзған жағдайда санкциялар қолданатын екіжақты келісім. Мұндай келісім тегіс қамтылатын келісімнің шешімін білдіреді, себебі осы шартта белгілі бір жағдайда барлық шарттар мен іс-әрекеттер әдейі ескертілген. Аталған келісім жеткілікті қарапайым жағдайларға да ықтимал, барлық жақтардың қарым-қатынасы келісімнің шарттарын жасағаннан кейін тоқтатылады,шарттың мәтінінде көрстетілмеген ауызша міндеттемелер мойындалмайды. Алайда, агенттердің шектеулі ұтымдылықтарына жорамалдар енгізсе, барлық мүмкін болатын кездерді ескерсе, онда классикалық келісім-шарттың шешімі шынайы емес.

Егер агенттердің өзара қарым– қатынасы жеке немесе кездейсоқ болса, егер белгісіздік жағдайында келісімнің шарттарын өзгешеліктерін анықтау қиын болса, ендеше мұндай келісім-шарт неоклассикалық деп аталады. Неоклассикалық келісім-жасалынатын келісім-шарттың барлық салдардын алдың ала болжауға болмайтын белгісздік шарт жағдайында жасалынатын ұзақуақытты келісім. Мұндай келісім болашақта болатын жағдайларды ескеретін заңды құжаттан қарағанда серіктестік қағидаттары туралы келісімге көбірек ұқсайды. Сондықтан, неоклассикалық келісім классикалық келісімге қарағанда толық емес болып есептелінеді, ауызша келісімдер жазбаша келісімдер қатарында мойындалады. Дауларды шешу үшін арнайы сот (арбитражды сот) қажет, олардың ерекшелігі жалпы азаматтық соттан қарағанда соттан трансакцияға қатысатын жақтардың ерекшеліктері жөнінде мәліметтерді алу мүмкіндігімен көрінеді.

Егер агенттердің белгісіздік қатынастары үздіксіз және қорлардың ерекшелік деңгейі жоғары болатын болса, мұндай келісім қарым-қатынастық деп аталады. Бұл үйреншікті емес шарттардың үйреншіктілерден басым болатын ұзақ мерзімді өзара пайдалы келісім. Әдетте, осындай келісімдердің орындалуы барлық жақтардың қызғушылықтарымен кепілденеді, алайда қорғаныш механизмі ретінде екі нұсқа қолданылуы мүмкін: өзіндік қорғау және әріптестер тарапынан қорғаныш [16].

2.Қандай көзқарастардан классификация шартысы жүзеге асырылады?

3.Классикалық шарт дегеніміз не ?

4.Қорқытып алушылық деген не?

а) форс-мажордың пайда болуымен;

б) оппортунизммен және мәлiметтер толықсыздығымен;

в) барлауға шек қойылғаннан және шарттың толықсыздығынан;

г) моралдiқ байбаламмен;

д) оппортунизммен.

а) мүмкiн;

б) қандай да жағдай болмасын шарт толық емес;

в) бұл болуы мүмкiн жеткiзiлiп берiлмейдi;

г ) iс жүзiнде барлық болуы мүмкiн ахуалдар мүмкiн емес болжау;

д ) қандай да жағдай болмасын шарт толық емес, iс жүзiнде барлық болуы мүмкiн ахуалдар мүмкiн емес болжау .

а) мүмкiн;

б) қандай да жағдай болмасын шарт толық емес;

в) бұл болуы мүмкiн жеткiзiлiп берiлмейдi;

г) iс жүзiнде барлық болуы мүмкiн ахуалдар мүмкiн емес болжау;

д) контракті соңғысына тіркеуге-осыған байланысты институциалды экономика;

а) рационалдық шектеумен;

б) рационалдық шектеумен, ақпарат толық емес пен, мониторинг ақпаратпен жұмсауымен;

в)тараптардың міндеттерінің таратуы;

г) оппортунизммен;

д) мәмiленiң шарттарының сақтамауымен.

а) бақылау;

б) ранжирование;

в) мәмiленiң шарттарының сақтамауымен;

г ) шарттың толықтығы;

д ) ақпараттын толықсыздығы

а) имплицит бөлiгiмен;;

б) нормативтiк бөлiгiмен;

в) моральдық байбаламмен;

г) позитивтi бөлiкпен;

д) релятив бөлiгiмен.

а) тараптардың бiрлерiнiң қызметi толық және бақылалатын бола алмайтында шарттардың орындау пайда болатын құбылыс сондықтан бiрнеше көрсеткiштер бойынша тек қана өлшенедi;;

б) агенттердің арасындағы байбалам;

в) әрiптестердiң арасындағы байбалам;

г) физикалық жазаның байбаламы;

д шарттың өлшелетiн параметрлерiнiң дәл орындауындағы күш.

а) шарттың өлшелетiн параметрлерiнiң дәл орындауындағы күштерi;

б) физикалық жазаның байбаламында;

в) берiлетiн ақпараттын толықсыздықта;

г) контрагенттің ықыласы;

д) оның мiндеттемелерiнiң мәнiнен ауытқуда.

а) агенттердің арасындағы қауіп-қатер;

б) берiлетiн ақпараттын толықсыздығы;

в)шешiм қабылдайтын тұлғалар, өз әсерлерiнде жартылай жауапкершiлiктердi алып жүредi;;

г) шешiм қабылдайтын тұлға, өз әсерлерiнде толық жауапкершiлiктер алып жүрмейдi;;

д) шешiм қабылдайтын тұлға, өз әсерлерiнде толық жауапкершiлiктердi алып жүредi.

а) «мониторинг қайталау аймағы»;

б) «моральдық қауіп қатер аймағы»;

в) «жауапкерліксіз аймағы»;

г) «ерекшелік аймағы»;

д) «шартты қайта қарау аймағы».

а) сенетiн меншiкпен қара ниет ұйғарым және артық шығындар;

б) сатылған тауардың анықталмаған сапалары және артық шығындар жасырып қалу;

в) сатылған тауардың анықталмаған сапаларының жасырып қалуы және сенетiн меншiкпен қара ниет ұйғарым;

г) артық шығындар және үнемдеу;

д) дарашылдық және аса үнемдеу.

а) жұмыстан жалқаулану;

б) моральдық қауіп-қатер;

в) ақпараттың толықсыздығы;

г) трансакцияның түрі;

д) жұмыскердің және жұмыс берушінің мақсаттарының келіспеушілігі

а) кәсіпкерлер;

б) жалдамалы жұмысшылар;

в) жұмыс берушілер;

г) ой еңбегінің жұмысшылар;

д) қызметкерлер.

а) жұмыс орындарда тұтыну;

б) инвестициялар дивиденттер есебінен;

в) операциялардың кеңейтуi ұтымдылықтың сыртына, фирманың құны;

г) сіңіруға қарсы тұру;

д) жұмыс орындарда тұтыну; инвестициялар дивиденттер есебінен; операциялардың кеңейтуi ұтымдылықтың сыртына, фирманың құны; сіңіруға қарсы тұру;

а) фирма қаншалықты табысты;

б) фирманың менеджерлерiнiң оппортунистiк мiнез-құлығы;;

в) жұмыс орынындағы тұтыну;

г) инвестиция келесі жобаларда;

д) фирма өз активтерін қате тұтынады.