Институционалдық экономика

8.2 Агентік қатынастардың теориясы

8.3 Фирма қызметінің көрсеткіштері негізінде ынталандыру жүйелері

8.4 Трансакциондық шығындардың теориясы

8.5 Фирманың эволюционды теориясы
Мақсаты: нарықты, фирмаларды және гибридты келiсiмдерді зерттеу
8.1 Институционалдық келісімдердің түрлері
Трансакциялық шығындардың экономикалық теориясы көмегiмен дискреттi институционалдық альтернативаларды қарап шығайық. Институционалдық келiсiмдердiң үш түрi бар: нарық, гибридты келiсiмдер және фирма [17]. Олар институционалдық орталарда қызмет атқарады (сурет 8). Қандай шарттарда экономикалық үйлестiрудің немесе қызметтi ұйымдастырудың сол немесе өзге формасын қолданатынын анықтап алу керек.

Ұйымдастыру қасиеті ретінде тарихи бiрiншi (қалыптасқан) фирма теориясы неоклассикалық болып табылады, бұның шеңберiнде фирма ұйымдастыру-экономикалық бiрлiктiң деңгейінде ресусртарды тиімді бөлу мен біріктіру әдісі ретінде қарастырылады.

Фирмаға мұндай жақындаудың негiзгi постулаттары болып табылады:

1) ресурстардың шектеулілігі;

2) экономикалық субъектілердің тиімді әрекеттері;

3) өндіруші үшін нарықтық трансакциялардың тегінділігі.

Іс жүзiнде ескерiлген постулаттар, өндiрiстiк функцияның бар болуы материализацияланған формада қалыптасқанда, технологиялық жолдың базасында фирманың қарастыруын алдын ала анықтайды.

Фирма шығуда өнiм өндiрумен және кіруде шығындармен «қара жәшiктiң» түрiнде болады. Бұл жерде барлық ықылас «қара жәшiктің» iшiнде не болып жатқанына емес, оның шегіде сыртқы ортамен не болып жатқанына жұмылдырған.

Бiрiншi сұрақтан бастаймыз – фирманың (ұйымның) өлшемдерін және шекараларының анықтау. Өндiрiстiк функция бұл мәселенi экстремумға есептеу ретінде, айқынырақ, өндiрушiге максималды пайданы қамтамасыз ететiн, ресурстарды ұтымды бөлудi анықтау есебiн шешуге мүмкiндiк бередi.

Сайып келгенде, өндiрушiнің тепе-теңдiк мәселесін шеше отырып, бiз фирманың максималды пайда таба алатын өндіріс көлемін анықтаймыз. Бұл өндiрiс көлемi ресурстарды ұтымды бөлуге, фирманың ұтымды өлшеміне сәйкес келедi (неліктен бұл ұйымның өлшемдері мен шекараларын анықтау туралы сұрақтың шешімі емес).

Өндiрушiге пайданың максимумын қамтамасыз ететiн өндiрiс көлемi шектi (қосымша) шығын шектi (қосымша) табысқа тең жағдайға сәйкес келетіні бiзге теориялардан белгiлi: MC = MR [18].

Пайданың максимумының осы шарты нарықтың түрлi типтерін (кәмiл бәсеке, олигополия II, монополия, олигополия, дифференциалданған өнiм өндiрiсі, монополистiк бәсеке) қарастыру кезiнде де сақталынады.

Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерді бөліп шығару есебінен ситуация нақтылығы, өндірушінің алынған тепе-теңдік шартын жоққа шығармайды. Ол оның үстіне өндірісті қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерде тоқтату шарттарын анықтау мәселелерін шешу есебімен нақтыланады.

Осылайша, неоклассикалық парадигма шеңберінде ұйымдастыру теориясының алдында тұрған бірінші тапсырма орындалады – фирманың өлшемдері мен шектерін анықтау. Бірақ біз фирма ішіндегі элементтерді ретке келтіру әдісі жайындағы тапсырманы орындай алмаймыз (себептерін жоғарыдан қараңыз). Бізді арнайы ұйымдастыру («атом») бірліктері мүлдем қызықтырмайды, өйткені біз оның технологиялық бірлік (неоклассикалық жолдың өзі асылында - технологиялық) екеніне күмәнданбаймыз.

Ұйымдар теориясының соңғы сұрағы – ұйымдардың өзгерістерге адаптациясы – берілген парадигма шеңберінде, сондай-ақ белсеңді шешіле алмайды (бірақ неоклассика үстемдігінің уақытында қатаң ұйымдастырулық құрылымды жеңілдетуге қажеттеліктің болмағанын ескерген жөн).

8.2 Агенттік қатынастардың теориясы
Фирманың мақсаты оның акционерлерінің мүлкін (байлығын) максимизациялау болып келетіні белгілі, ал бұл фирма акцияларының бағаларының максимизациялануына әкеледі. Бірақ, осындай көзқарас фирмалардың қызметімен алғашқы танысу кезінде әбден тиімді, дегенімен фирмалардың менеджерлері акционерлер мүліктерінің максимизациясымен бәсекелес басқа да мақсаттарға ие екендігі бұрыннан белгілі. Фирма иелері – оның акционерлері – менеджерлерге шешім қабылдау құқығы беріледі, агенттік қатынастардың теориясы (agencytheory) аталатын жалпы компетенция шеңберінде қарастырылатын мүдделердің потенциалды қақтығысын тудырады [19].

Агенттік қатынастар принципиал аталынатын бір немесе бірнеше индивидумдарды белгілі бір қызметтерді көрсету үшін жалдап, агенттерге шешімдерді қабылдау бойынша өкілеттілік бергенде пайда болады. Бастапқы агенттік қатынастар – бұл:

1) акционерлер мен менеджерлер арасындағы қатынастар;

2) несие берушілер мен акционерлер арасындағы қатынастар.

Потенциалды агенттік қақтығыс фирма менеджері дауыс беретін акциялардың 100% -нан төменіне ие болған кезде пайда болады. Егер фирма өзі басқаратын адамның жеке меншігінде болса, ондай билеуші-менеджер өзінің жеке ауқаттылығын максимизациялауға немесе экономикалық ғылым терминімен айтқанда экономикалық тиімділікке ұмтылады. Билеуші-менеджер бұл тиімділікті бірінші кезекте өзінің жеке ауқаттылық мөлшерімен өлшеуі мүмкін. Бірақ пайдалы тиімділікті максимизациялау процесінде жеке ауқаттылықтан басқа да факторлар есепке алынады, мысалы бос уақыттың мөлшері мен ерекше жеңілдіктердің бар болуы. Алайда егер билеуші-менеджер өзінің жеке меншігінің бөлігін, басқа инвесторға акциялардың бөлігін сатумен берсе агенттік қақтығыс деп аталатын мүдделердің арасында потенциалды қақтығыс пайда болады .

Мысалы, акциялардың үлесін сатудан кейін билеуші-менеджер, жиынтық табыстың тек бір бөлігі бөлінетін болғандықтан, жігермен жұмыс істемейді. Сонымен бірге, ол өз ерекше жеңілдіктерін көбейте алады, өйткені осы ерекше жеңілдіктердің құны енді басқа акционерлермен жиі жабылады. Негізінде, билеуші-менеджердің жігерімен жүзеге асқан компания табысын алмау болмысы, өзімен барлық акционерлердің мүдделеріне жауап бермейтін әрекеттерді жасау үшін үлкен ынтаны көрсетеді.

Потенциалды агенттік қақтығыстар көптеген ірі корпорациялар үшін маңызды, сондықтан ірі фирмалардың менеджерлері олардың акцияларының аз пайыздарына ие болады. Мұндай жағдайда акционерлердің байлығын максимизациялау менеджердің тіпті аса маңызды мақсаты болады. Мысалы, көптеген мамандардың пікірі бойынша, менеджер-агенттердің басты мақсаты фирма ауқымының үлкеюі болып табылады. Ірі, қарқынды өсіп келе жатқан фирманы құра отырып, менеджерлер:

1) басқа фирмалармен акциялардың бақылау пакетін сатып алу ықтималдылығы төмендегеннен өз атына орындарын бекітеді;

2) өзіндік билікті, беделді және жалақыларды көбейтеді;

3) өздерінің бағыныштылары – төменгі және орта деңгейдегі менеджерлер үшін қосымша мүмкіндіктер жасайды.

Ары қарай, көптеген ірі фирмалардың менеджерлері осы фирмалардың акцияларының тек азғантай үлесіне ие болғандықтан, олар жалақылар мен ерекше жеңілдіктерге тойымсыз тәбет білдіретіні белгілі (фирма басшыларымен ұсынылатын қосымша игіліктер – сәнді кабинет, арнайы көмекшілер, есеп-қисаптарды төлеу, лимузиндер, қызметтік ұшақтар, ірі зейнетақылық төлемдер және т.б.).

Менеджерлерді акционерлердің игілігіне ынталандырулардың, шектеулер мен жазалаулардың көмегімен әрекетке ниеттендіруге болатыны белгілі. Бірақ бұл шаралар акционерлердің менеджерлер жұмысын бақылаған жағдайда ғана тиімді болады. Моральдық тәуекел мәселесі (moralhazard), яғни менеджерлердің өз пайдасына жасалған әрекеттерді байқамай қалу мүмкіндігі, тәжірибеде акционерлердің менеджер әрекеттерінің барлығын бақылай алмайтындығынан пайда болады. Агенттік қақтығыстарды азайту мен моральдық тәуекел мәселелерін жартылай шешу үшін акционерлер агенттік шығындарды (agencycosts) алып жүруге тиісті, оларға менеджерлерді өздерінің қара басының мүдделерімен емес, акционерлердің байлығын максимизациялау позициясымен әрекет жасауға ниеттендіру мақсатымен іске асырылатын барлық шығындар.

Агенттік шығындардың үш маңызды категориялары бар [20]:

1) менеджерлер қызметін бақылауға кететін шығындар, мысалы аудиторлық тексеруді өткізуге кеткен шығындар;

2) менеджерлердің жағымсыз қылықтарының мүмкіндігін шектейтін, ұйымдастырулық құрылымды жасауға кеткен шығындар, мысалы басқару құрамына сыртқы инвесторларды енгізу;

3) акционерлермен бекітілген шарттар, мысалы белгілі сұрақтар бойынша акционерлердің міндетті дауыс беруі, негізгі мақсатқа жетуге қайшы келетін – акционерлердің байлықтарын арттыру, менеджерлердің әрекеттерін шектейтін жағдайларда пайда болатын альтернативті шығындар.

Егер акционерлер менеджерлердің тәртібіне әсер ету үшін ешқандай шара қолданбаса, демек, агенттік шығындар да нөлге тең. Керісінше акционерлер менеджерлердің барлық әрекеттері өздерінің мүдделеріне толығымен сәйкес келуіне әрекет жасаса, агенттік шығындар әлдеқайда көп болады. Осылайша, агенттік шығындардың оңтайлы мөлшерін кез келген инвестициялық шешімдерді қабылдау әдісімен анықтау керек: агенттік шығындардың өсуінің әр доллары акционерлер байлығының 1 долл көп өсуін қамтамасыз еткенде өседі. Негізінде агенттік шығындардың көбеюі осы шығындармен қамтамасыз етілетін, пайданың әр долларының NPV –сы оң мәнге тең болғада қолайлы.

Акционер — менеджер агенттік қақтығысын шешу әдістері бойынша екі шекті көзқарас бар [20]. Бір шектен шыққан жақтар мынаны мақұлдайды, егер фирма менеджерлерін марапаттау тек фирма акцияларының курсына ғана тәуелді болса, онда агенттік шығындар көп болмас еді, осындай жағдайда акционерлер меншігін максимизациялау үшін менеджерлерде үлкен ынта пайда болады. Егер осындай ұқсас жағдайларға білікті менеджерлерді жалдау мүмкін болмаса қиын болар еді, себебі осындай нұсқада олардың жалақылары олар билік етпейтін экономикалық конъюктурадан да тәуелді болар еді. Басқа көзқарасқа сәйкес акционерлер менеджерлердің барлық әрекеттерін бақылай алады, бірақ бұл нұсқа тіпті қымбат және тиімсіз болар еді. Оңтайлы шешім осы екі полюстер арасында тұрады және фирма басшысын марапаттау үйлесімін, оның қызметінің нәтижелерімен және бір уақытта оның қызметінің әрекеттерін кейбір бақылаумен қарастырады.

Бақылаудан басқа менеджерлердің, акционерлердің мүддесіне әрекет жасауын тудыратын келесі механизмдер бар:

1) фирма қызметінің көрсеткіштері негізінде ынталандыру жүйелері;

2) акционерлердің тікелей қатысуы;

3) жұмыстан шығару қауіпі;

4) фирма акцияларының бақылау пакетін сатып алу қауіпі.

8.3 Фирма қызметін ынталандыру жүйелері

Осыдан кейін қор опциондарының жүйесі менеджерлерді ынталандырудың жалғыз құралы болудан қалды. Егер 1970 АҚШ-тың 100 ірі компанияларының ішінен 61-не қор опциондары менеджерлерді ынталандырудың жалғыз құралы болса, 1992 ж барлық 100 ірі фирмалар басқа да жүйелерді қолданды [22]. Қазіргі таңда барлық фирмалар марапаттау акциялар жүйесін (performanceshares) қолданады, яғни фирманың жауапкер жұмысшыларына объективті көрсеткіштермен өлшенетін – бір акцияға табыспен, активтерге табыспен, акционерлік капиталға табыспен және т.б. жұмыстағы жетістіктері үшін сыйлық ретінде ұсынылатын акциялар.

9 сурет – Агенттік қақтығыстардың негізгі түрлері

8.4 Трансакциондық шығындардың теориясы
Р. Коуз және оның ізбасарларының көзқарастары бойынша, фирма негізін, өндірістің негізгі факторларының иелері арасындағы келісімшарттар торы (байлам, шиеленіс) құрайды [23]. Басқа сөзбен айтқанда, фирма өндірістің жеке және топтық қатысушыларының – жұмысшылар, басшылар, түрлі актив иелерінің жиынтығымен, сонымен қатар айқын және айқын емес келісімшарттардың, қатысушылардың тәртіп шеңберінде шартталған дәстүрлер мен ережелердің шиеленісімен көрсетіледі. Назар экономикалық қатынастардың екі түрі арасындағы айырмашылықққа аударылады: бір кәсіпорынның жұмысшылары мен бөлімдеріне және бір кәсіпорынға жатпайтын экономикалық агенттерге. Бүтін кәсіпорын шеңберіндегі өнімнің көпсатылы өндірісі ресурстар нарығындағы алып-сатуға, ал ішкіфирмалық әкімшілік басқару механизмі – фирма аралық нарықтық қатынастар механизміне қарама-қарсы қойылады.

О. Уильямс бойынша фирма ресурстардың үш тобын пайдаланады: жалпы, спецификалық және интерспецификалық [24]. Жалпы ресурстар – бұл құндылықтары берілген фирмада пайдаланудан тәуелді болмайтын ресурстар: ішінде және одан тыс жерде олар бірдей бағаланады. Спецификалық ресурстар – бұл құндылықтары одан тыс жерге қарағанда ішінде жоғары болатын ресурстар. Интерспецификалық ресурстар – бұл берілген фирмада ғана пайдаланғанда максималды құндылығына жететін, өзара толықтыратын, өзара бірегей ресурстар. Фирманы жабу кезінде олардың құндылығы өте азғантай болуы мүмкін. Сондықтан фирма – бұл ресурс иелері арасындағы жай ғана келісімшарттар торы емес.

Оның өзекшелігін «интерспецификалық ресурстардың иелері арасында жасалған ұзақмерзімді қатынастық келісімшарт» құрайды. Осы ресурстарды қолдану, әр қатысушының салым сомасынан артатын, нәтижесінде фирманың жалпы шығындарын үнемдеуге және экономикалық пайданы (квазирентаны) алуға мүмкіндік беретін синергетикалық эффекті береді (сурет 10). Қазіргі таңдағы фирмалардың формаларының көптүрлілігі спецификалық және интерспецификалық ресурстардың бірегейлігімен, трансакциондық шығындар мен оларды минимизациялау әдістерінің көптүрлілігімен түсіндіріледі. Нарық пен фирма өздерімен ұйымдастырудың альтернативті әдістерін көрсетеді. Р. Коуз фирманың тіршілік ету сұрағына былайша жауап берген: пайданы максимизациялау (немесе экономикалық тиімділікті) үшін, егер нарықты пайдалану шығындары басқару шығындарынан көп болса, онда нарықты фирмалармен ауыстыру керек. Теорияны дамыта отырып, Х. Демсец ішкі фирмалық өндіріс кезінде басқару мен трансакциондық шығындардың сомасы нарықтық ұйымдастырудағы басқару мен трансакциондық шығындардың сомасынан үлкен немесе кіші болатыны жайындағы сұрақ дұрыс болады деп есептейді, өйткені әр сәтте де шығындардың екі түрімен байланысты шығындар пайда болады.

Фирманың алғашқы эволюционды моделі 1960-1970-ші жж. Р. Нельсон мен С. Уинтермен жасалған. Оған көп мөлшерде кейінгі модельдер сүйенеді (Дж. Меткалф, К. Иван, Г. Хенкин және В. Полтерович, Дж. Сильверг, Дж. Дози және т.б.) [25]. Нельсон-Уинтер моделіне сәйкес, «гендер» фирма - шиеленіс деп аталынатын, оның уақыттағы ұқсастылығы мен басқа фирмалардан айырмашылығын қамтамасыз ететін қалыпты технологиялық, бақылау және басқа ережелерді тасымалдаушылар болып табылады. Адам дағдыланатын сияқты, фирма нарықта тіршілік ету мен тиімділікті қамтамасыз етіп отырғанша, кертартпаларын сақтап қалады. Жалпы фирманың қызметі басқа кәсіпорындаармен өзара қатынаспен және ішкі кертартпалармен анықталады. Кез келген шарттарда пайданы максимизациялау мақсатын емес, қалыптасқан ережелердің өзі, қабылданатын шешімдердің сипатын анықтайды.

Р. Нельсон мен С. Уинтер кертартпалардың үш түрін айырыды: стандартты басқару-технологиялық операциялар, стандартты инвестициялық операциялар, ізденіс. Кертартпалардың алғашқы екі түрі өткен тәжірибе немесе сыртқы ортамен беріледі. Инновациялық қызметтің тек үшінші кертартпасы – ізденісті білдіреді. Фирма оны әрдайым жүргізе алады немесе тек басқа кертартпалар пайданы қамтамасыз етпегенде ғана жүргізеді. Ізденіс ішкі фирмалық ұйымдастыру технологиясын, маркетинг пен ізденістің процедураларын түбегейлі жетілдіру мен жақсартуға бағытталған. Ізденіс фирманың өзін, демек, салалары мен жалпы экономиканың өсуін қамтамасыз етеді. Ізденісте сәттілікке қол жеткізген фирма, өзінің капиталын, өндіріс көлемін, нарығын кеңейтеді. Кертартпалардың кездейсоқ өзгеруі мутация деп аталуы мүмкін. Салада инновациялардың таралуы, бәсекелес-фирма жағынан имитация арқылы, сонымен қатар, аз ғана капиталы бар, бірақ өте белсеңді ізденістегі «бос» фирмалардың салаға ену жолымен жүзеге асырылады. Фирма мен салалардың технологиялық дамуы үшін кумулятивті эффект тән: қызмет етуі қолайлы ішкі және сыртқы институционалды ортаның қалыптасуымен бірге жүретіндіктен, қолдана бастаған технологиялар сәтті дамып, таралады. Ғылыми зерттеулер мен тәжірибелі-конструкторлық зерттемелер бірнеше бағыттарда жүргізіледі. Технологиялар арасындағы бәсеке саладағы үстемдік технологияны қалыптастырады.

С. Уинтер тұжырымдайды: «Өздерінің негіздерінде коммерциялық фирмалар істерді қалай жүргізу керек екендігін білетін ұйымдастырулық болып табылады. Нарықтық экономика фирмаларға, олардың қызметі қоғамға қаншалықты пайдалы екендігін және сол өнімге деген сұраныстың бар ма екендігін хабарлай отырып, тиімділік жетілмеген дабыл болып қызмет етеді. Фирманың өндірістік білімдерінің диапазоны кең немесе тар болуы мүмкін, бірақ диверсификацияның жоғары деңгейімен өте ірі фирмалар да дайын өнім нарықтарының тек өте аз бөлігіне белсеңді. Көптеген ірі корпорациялардың компетенция сфераларын өзара айыруға және идентификациялауға қиындық туғызбайды. Сонымен бірге, адам капиталының специфика концепциясы фирманың білім қоймасы ретінде қызмет етуін түсіну үшін басты болып саналады. С. Уинтер трансакциялық шығындардың парадигмасы мен эволюционды парадигма бір-біріне қарсы келеді де, және бірі екіншісін толықтырады деп өз идеясын айтты. Бірақ екуі де фирма табиғатының түсінігін жақсартуға бейімделген және нәтижелі зерттеулер үшін қолайлы мүмкіндіктерді туғызады.

2. Сіз кертартпаның қандай түрлерін білесіз?

3. Фирманың жалпы шығындары өздеріне шығындардың қай түрлерін қосады?

4. Фирма қызметінің көрсеткіштері негізіндегі ынталандыру жүйелерін атаңыз.

а) айналым шығындары;

б) өндiрiс шығындары;

в) өндiрiстiк құн;

г) өндiрiске кеткен шығындар;

д) трансакциялық шығындар.

а) қазiргi шындықтың теңестiрудiң идеологияларында - қарапайым коммунизм мен идеологияның шағылысуымен;

б) шектелген ресурстар әлемінде экономикалық агент мүдделері арасындағы қақтығыс мәселелері мен белгісіздіктің бар болуы нәтижесінде үйлестіру мәселесімен;

в) институционалды динамиканың серпінділік сипатымен;

г) контрагенттердің тәртібінің белгілі деңгейінің болжамдылығын қамтамасыз етумен және олардың айтулы жолмен әрекет ететінің кепілдеумен;

д) экономикадағы сенімділіктің жоғары деңгейімен.

а) меншік құқығына жататын заттардың сипаттамаларының өзгеруі;

б) нарықтық агент қызметінен түскен зиянды анықтау;

в) фирманың қызмет ету ережелерін бекіту;

г) заттардың физикалық қасиеттерінің өзгеруі;

д) анонимді нарықта қарапайым айырбастау.

а) меншік құқығына жататын заттардың сипаттамаларының өзгеруі;

б) нарықтық агент қызметінен түскен зиянды анықтау;

в) фирманың қызмет ету ережелерін бекіту;

г) заттардың физикалық қасиеттерінің өзгеруі;

д) анонимді нарықта қарапайым айырбастау.

а) альтернативаларды айқындау шығындары;

б) оппортунисттік тәртіп шығындары мен өлшеу шығындары;

в) меншік құқықтарын қорғау мен егжей-тегжейін ашу шығындары;

г) контрактқа отыру шығындары;

д) жоғарыда аталғандардың барлығы.

а) құқықтық тәртіп органдарының мазмұны;

б) құжаттарды рәсімдеу дұрыстығын анықтау;

в) қорғау бойынша шараларды жүзеге асыру;

г) сот органдарына жүгіну;

д) қорғаныс құралдарын алу.

а) үлестік;

б) келісімшарт алдындағы;

в) жеке;

д) постконтракттік.

а) экономикалық агентпен ынтымақтасуды қаламау;

б) агент жайында ақпарат алу қиындығы;

в) моральды немесе субъективті тәуекел, қорқытып алу, бопсалау;

г) айырбастаудың қолайсыз немесе нашарлаған шарттары, іріктеп алу;

д) бәсекелестің физикалық шеттеуі.

а) экономикалық агентпен ынтымақтасуды қаламау;

б) агент жайында ақпарат алу қиындығы;

в) моральды немесе субъективті тәуекел, қорқытып алу, бопсалау;

г) айырбастаудың қолайсыз немесе нашарлаған шарттары, іріктеп алу;

д) бәсекелестің физикалық шеттеуі.

а) ТорстайнВеблен;

б) Адам Смит;

в) Карл Маркс;

г) Дуглас Норт;

д) Рональд Коуз.

а) үйлестірумен байланысты шығындар мен ынталандырумен байланысты шығындарға;

б) трансформациондық және ынталандырулық;

в) ұжымдық тәртіппен байланысты шығындар мен ақпараттың толықсыздығымен байланысты шығындарға;

г) үйлестірілген және трансформациондық;

д) дистанционды және транспорттық.

а) ізденіс шығындары мен келіссөздерді жүргізу шығындарын;

б) эксперттерді шығындар түрлерін анықтауға қатыстыруды;

в) сәйкес келетін шығындарды тудыратын, белгілі бір қызметтің сыртқы белгілерін;

г) тәуекелді капитализациялау көлемінде ақшалай компенсацияны;

д) келісімшартты бұзбаудың заңдылық кепілдемелерін.

а) біздің шығындарды максимизациялау;

б) зейнеткерлердің жағдайын жақсарту;

в) біздің шығындарды минимализациялау;

г) халық табысының деңгейіне технология өзгеруінің әсерін анықтау;

д) әлеуметтік шығыстарды білім беруге, денсаулық сақтауға және мәдениетке төлеу (ауруханаларды, мектептерді, кітапханаларды және т.б. қамтамасыздандыру).

а) ақпараттық шығындар, немесе ақпарат бойынша шығындар;

б) еріксіз көндіруге, басқа жағынан контракт шарттарын орындауға шығындар;

в) қабылданатын шешімдерді өлшеу шығындары.