Институционалдық экономика

Ертерек қалыптасып қалған ережелер экономиканың бүгін жұмыс жасауы үшін жарамсыз болуы мүмкін, яғни эволюция барысында пайда болған институттар трансакциялық шығындарды минимизациялау тұрғысынан әрдайым тиімді бола бермейді. Эволюцияның серпінді сипаты дамудың алдыңғы траекториясынан тәуелділікпен себептеледі, яғни кешегі институттар мәнді болып қалады және қазіргі мен келешектегі таңдау нұсқаларын шектейді.

Эволюциялық даму теориясында шектеу эффектісінің үлкен мәні бар. Шектеуленген жүйе айтарлықтай төзімді, басқаша айтқанда, жүйе уақытта дамудың бір траекториясында тұрақтанады, тіпті ол тұйыққа тірелсе де.

Эволюциялық даму теориясында құлыптау эффекті үлкен маңызға ие. Құлыптау жүйесі жеткілікті түрде тұрақты болып келеді, басқа сөзбен айтқанда жүйе ол тұйыққа тірелген болса да, бір траекторияда уақытымен дамуда тұрақталады. Сонымен қатар экономика, болмашы өзгерістердің эффектін көбейтетін, қолайлы, сонымен қоса тиімсіз де кері байланыстарды өзіне қосады. Түрлі эволюциялық нәтижелер, экономикалық жүйелер сызықтық емес және динамикалық сипаттамаларға ие болатынына байланысты, бастапқы шарттардағы кішігірім өзгерістердің салдарынан болады (сурет 14).

Эволюционды институционализм институттардың эволюционды даму нұсқасын табиғи сұрыптаудың тектілік, өзгергіштік принциптеріне сүйеніп сипаттайды [6].

Институт өзімен өзін өзі қолдаушы, өзін өзі өндіруші әлеуметтік феноменді көрсететіндіктен, «үздікісіздік» (тектілік) қасиетіне ие болады. Ақпаратты уақытта және экономикалық ортада институттар арқылы (геннің теңдесі ретінде) жеткізу иммитация және оқыту жолымен (кең мағынада жеке тұлғаны әлеуметтендіру сияқты түсіндіреді) жүзеге асады. Сонымен қоса институттар өзгергіштіксқасиетіне ие болады, олар әлеуметтік, мәдени, саяси, табиғи ортаның өзгерісіне елеңдейді. Институттар кездейсоқ сыртқы және ішкі де факторлардың, жеке тұлғаның мақсатқа бағытталған әрекетінің әсерінен мутацияланады. Гендерге қарағанда институттар «қолайлы» белгілерді береді және сақтайды.

Институттардың кездейсоқ мутациялану мүмкіндігін мойындау, демек, дамудың кездейсоқ тұрақты траекторияларынан басқа экономикалық білімдердің санынан институционалды-эволюциялық теорияны бөледі. Қездейсоқтық принципі механизмдерді талдау мен сұрыптау критерийлары үшін маңызды болып келеді. Эволюциондық экономика дарвиндық селекциялар принципіне сүйенетін болғандықтан, онда экономика «ең қабілеттінің тірі қалуы» критерийін енгізу ынтасы көп болады.

Бірақ қазіргі кездегі теория қоғамдық дамуды оптимистік жүргізуге қарсы келетін әлеуметтік техникалық даму формаларын айқындады. Олардың бірі – ескерілген құлыптау эффектіне, сонымен қатар кумулятивті эффектісіне жақын «хреодты эффект» деп аталады.

Хреодты эффект сол немес өзге кездейсоқ құбылыс (институт) себептердің күшіне таңдалған траеториядан ауыстыруға қиын болатын даму жалғасады, сонымен қоса оңтайлы емес даму бойынша басталуы мүмкін [18]. Селекционды сұрыптау әсер етпейді немесе оның нәтижелері жеке перспективаларда байқалатын болады. Хреодты эффект оған қолайлы әсер ететін сыртқы ортының өсуімен институттың дамиды. Орта алғашқы траетория бойынша институттың дамуына көмектеседі. Жалпы эволюциялық процестер әрқашан оңтайлы нәтижелерге жеткізбейді. Әлеуметтік мақсаттағыдай ,ана емес, бірақ тиімді емес институттар тұрақты болуы мүмкін.

10.4 Институттардың импортын дамытудың революциялық нұсқасы
Революциялық өзгерістер потенциальды ауысымдардан қандайда бір пайда алатын және тараптардың келісімге келіуіне көмек беретін орташа инститтутрадың болмау әсерінен пайда болатын шешілмейтін жағдайдын қалыптасу нәтижесі болып табылад. Осы сияқты орташа саяси институттардың қалыптасуына тек формальды ережелер мен ұйымдар ғана әсер етпейді, сонымен бірге келісімге келмеген тараптардың арасындағы жағдайларды шешуге көмек беретін формальды емес шектеулерде жатады. Компромистік шешімдерді табуға қаблетсіздік саяси қызметкерлердің ерекіндік денгейін шектеуге алып келеді, бір уақытта келісімдерді жүргізумен таңдаушылардың қолдауын сақтауды жүргізуші қажеттіліктерді көрсету. Сонымен қатар бір келісімге келмеген тараптардың таңдау мүмкіндіктерінің көбісі бір-бірімен қиылыспауы мүмкін. Егер де келіспеушілік жағдайларды шешуден көптеген потенциялды пайдалар болсада, кәсіпкерлердің еркіндігінің шектеклілігі және көмекші институттардың болмауы ең соңында мұндай шешімдерге мүмкіндік бермейді.

Мұнда институциональдық дамудың революциялық нұсқасы астарында импорт пен формальды институттардың трансплантациясын түсінеміз, яғни дамудың траекториялық ауытқу мақсатының үлгісінің тиімділігін дәлелдегендігіне сүйене формальды ережелердің өзгеруі болып табылады [6]. Бұл нұсқа анықталған шешімдердің нәтижелеріне бағытталады, бірақ формальды емес институттардың еспттік мәселелісі болып қала береді. Мұнда маңызды орынды «жұмсақ жүзеге асыруды» жүргізетін мемлекет алады, ал формалды емес ереже жаңа формальды институттардың әсері ретінде өзере алады .

Импорт үшін мыналар қажет болуы мүмкін:

1) Институттардың теориялық түрінде болуы,ж әне оларды тәжірбие жүзінде қолдану;

2) қазіргі этапта жүргізілетін және қолданылатын институттар;

3) басқа елдерде өзара қолданылатын иституттар.

Әлімдік тәжірбие институттарды импорттау әсері позитивті және сонымен бірге негативті болуынын мүмкіндігін көрсетеді [6]. Институттардың импортталуы жетістіктері формалды және формалды емес ержелерімен байланысты, және импорттау иституттары негізінде жүзеге асырылады.

Институттардың бәсекелестіктері олардың дамуымен байланыстырылады. Бәсекелстік ережелері конвегранцияға әкелуі мүмкін, яғни институтіттардың даму троекториясына жақындатады. Осыған байланысты кері байланыс дивергенция деп аталады. Формалды және формалды емес институттардың бәсекелстігінде олардың дамуы қарқындығы өседі, және институттардың даму кезінде траекторияның радикалдық ауыструлары болмайды.

Формалды және формалды емес ережелердің бәсекелестігінің болмауы кезінде институттық дамудың арқындауын болжауға болады, бірақ болашақтағы әсерлері әр түрлі болуы мүмкін. Бұл процесс pathindepen-dence деп аталады, яғни инстиуттық құрылымның алғы шартының радикалдық операцияларының көрсетітлетін тәуелсіздігі.

Формалды және формалды емес ережелердің әрдайым әсер тигізулері жаңа институтардың даму жолдарына жетуге болады.

Осы аталып кеткен жалпы процесстердер келесі түрмен сиппаталады. Жаңа формалды ержелер формалды емес ережелердің өзгеруіне алып келеді, формалды емес ержелердің өзгеру шектеулері формалды инстиуттарға әсер етеді. Нәтижесінде екі бағыттағы барлық модификациялық шектеулері жүзеге асырылады.

Трансплантациялық процесс өзара институттар арасында қарастырылады [6].

Трансплантация нәтижелері мыналармен анықталады:

1) әлеуметтік мәдени сипаттарымен;

2) басқы институттармен және макроэкономикалық қызметтермен;

3) трансплантациялық технологияларды таңдаумен.

Сонымен қатар реформа үшін нарықта күрестердің болуы бар. Осының барлығы субъективтік тәуекелділіктер мен трансплантты қолайсыз таңдау мүмкіндіктерін өсіреді.

Трансплантациялық технология – үш негізгі стадияларды қосатын трансплантациялық просесстердің жүзеге асырылу әдістері.

1) Трансплантатты таңдай, трансплантация стратегиялары, сонымен қатар трансплантация шығындарын қосу бағалары;

2) Трансплантация инфраструтарын құру, сонымен қатар жаңа заңдарды құрастыру, көмекші және аралық институттарды құрау;

3) Экономикалық агенттердің жаңа инститтутарға өтуінің шараларының жүзеге асырылуы.

Сондықтан институционалдық жобалау транспланциясы жақсы құрастырылу керек, ал трансплантациялық процесс қоғамдық тексерісті ұйғарады, осы транспланциялық процесстердің қолдануды минималдау мүмкіндігі саяси топтардың қызығушылығында болады. Сонымен қатар трансплатциялық институтты және формалды ержелердің имитацияларын қамтамасыз ететін функцияларымен араластыруға болмайды.

Институтциональды дисфункциялардың ықтималдылығын азайту үшін мақсатты түрде аралық институттардың стратегиясын, институттарды «өсіру» артықшылықтары мен институциональды өзгерістердің ырғағын басқару мүмкіндігін есептей отырып пайдалану керек. «Өсіру» стратегиясы оның дамуның әр бір сатысында донор-елдің «өткенінен» институтты алу мүмкіндігін қарастырады.

10.5 Институционалдық жобалау
Экономикалық тарих саналы түрде қалыптасатын институттардың бөлігі ірі маштабты инститтутциональды өзгеру – трансформациялау, реформалар мен революциялар кезеңінде өсетінін көрсетеді . Сәйкес келетін жасанды институттарды құру үшін институционалдық жобалау қажет. Институционалдық жобалау астарында жалпы шаруашылық әрекеттеріне мақсатылы және саналы түрде енгізілетін экономикалық институттардың моделін жасауға бағытталған қызмет түсіндіріледі [6]. Осындай қызметтердің негізгі мәселесі мүдделі субьектілерге мәселелерді тиімді шешетін институттарды қалыптастыруға мүмкіндік беретін қызметте болып табылады (сурет 16).

Алғашқы екі принцип әр жобаланған қызмет үшін жалпы, ал соңғы үшеуі институциональды жобалау үшін спецификалық болып келеді.

Жобаның кешенді толықтылық принципі. Кез келген өнімді қызмет яғни, белгілі бір нәтиже алуға бағытталған іс әрекет, келесі компоненттердің бар болуында мүмкін:

1) әсер ету, өзегеріс обьектісі;

2) обьектіге әсер ету құралдары;

3) қызмет субьектісі;

4) субьектінің құралдарыдың көмегімен обьектіні өзгерту білімі;

5) субъектінің әркеттерге ынтасы, мақсаттары мен мотивтері;

6) қажет әрекеттерді жүзеге асыратын, жоғарыда аталған компоненттердің бірігу әдістері мен формалары, шарттары.

Толық институциональды жоба өзіне екі бөлімдерді қосады: институт компоненттері мен оны құруды қамтамасыз ететін коммпоненттер, басқа иннституттармен өзара қатынастары мен байланысы [6].

Ынталандыруларды жеткілікті түрде түрлендіру принципі. Институционалды жобалаудың бұл принципі жоғарыда қаралғандарға қарағанда өзіне тиесілі сипат пен қолданудың басқа түріне ие болады. Оның мәні келесілерден тұрады. Әрекеттердің көптеген мотивтері мен ынталары өте кең түрлілігімен ажыратылады. Бұл ретте бір әрекет түрлі субъектілерде түрлі себептермен болуы мүмкін. Жобалаушы тапсырмасы – жобамен қарастырылатын әрекеттер максималды ықтималдылықпен жүзеге асатын конструкцияны құру.

Мұны екі түр қамтамасыз етеді.

Біріншіден, жобамен қарастырылған, осы сәтте сол позициядағы субъект профиліне функционалды позицияны жөнге келтіру жолымен. Сондықтан қалыптасатын институт шеңберінде осындай жөндеу үшін арнайы қызметті қарастырған жөн. Берілген әдістің мәні – субъект әдістерінің шарттарын барлық жобаланатын институт құрылымын қиындату есебінен максималды түрде индивидуализациялау.

Екіншіден, институционалды жобалау процесінде әр функционалды позициядан білгілі көп мөлшердігі ынталарды сәйкес келетін қызметті орындау үшін, олардың біреуін таңдауды белгілі бір уақытта сол позицияны алатын субъектіге беріп, байланыстыруға болады.

Ынталандыруларды жеткілікті түрде түрлендіру принципі ынталандырудың екінші әдісін ұсынады, экономикалық институттың құрылымын жеңілдетеді, трансакциондық шығындарды төмендетеді, берілген нұсқаны ұнамды қылады.

Осы барлық кездердің негізінде жобалаушы ескеруі тиісті, жобаланатын институттардың құрылымына қосылатын шынайы экономикалық агенттердің мүдделері мен қажеттіліктерінің жеткіліксіз ескерілуі жатыр. Осылайша, берілген принцип жобаның кешенді толықтылық принципі мен ынталандарулардың жеткілікті түрдегі түрлілігін жалғастырады және дамытады.

Жалпы әдістмелік әдіс – бұл жеке кәсіпкердің мүмкіншілік нұсқасы, экономикалық институттардың саналы түрде қалыптастырылуы(айрықша формалды түрінде), мұнда нақты жеке институттар типіне нақтылануы мүмкін.

Қазіргі уақытта экономикалық институттарының өзгеруі реформалардың негізі болып келеді. Реформаларды инновациялық институттар басқарады, бір бөлігі ойластырылған нұсқаларын жүзеге асырады, ал екінші бөлігі біріншіге қарағанда жақсы іске асырылады, ал үшінші бөліі жойылады. Ең қажетті мағынаны реформалардың өтпелі рента теориялары алады. Өтпелі рента – бұл жеке сектор нәтижесінде болатын тепе – теңдік кірісі. Өтпелі кезеңде уақытқа байланысты, ренталардың қайта бөлінуі болуы мүмкін, жеке фирмалар ренталыө кірістер алады,( мысалы, либерализация жағдайларында. Бұл кірістер уақыт өте келе байыту дәрежесәне алып келеді, ал төмендеу кезінде тұрғындардың тұрмыс жағдайлары негіз болып келеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Институционалдық ортаны өзгерту себептері ретінде не болуы мүмкін?

2. Институционалдық иинвациялардың қандай типтері бар?

3. Институттардың даму кезеңіндегі эволюциялық және революциялық нұсақалардың айрмашылықтары қандай?

4. Институцияны жобалау принциптерін атап өтіңіз?

а) нақсыз (көп мағыналы), жүзеге асырылмайтын, көпқатыстылық;

б) рационалдық, ақпараттың көп болуы, екі тауарды өлшеу;

в) толықтылық, көлемдік, ұзақтылық;

г) нақтылық (бір мағыналы), әркеттердің көрестілуі (жүзеге асырылуы), айырбастау;

д) абсолютті рационал, толық ақпарат, абсолютті анықтаушылық қабілеттіліктер.

а) нақтылық(бір мағыналы);

б) әркеттердің көрсетілуі (жүзеге асырылуы);

в) рационал;

г) ақпараттардың көп болуы;

д) айырбастау.

а) абсолютті анықтаушылық қабілеттіліктер.

б) экономикалық агенттегі бүкіл ақпараттармен иелену;

в) құқықты иеленетін қатысушылар арасындағы түсініктілік немесе транспаренттік.

г) келісім шарттардың анықталмауы;

д) келісм жасалғандағы абсолюттік жүргізу мүмкіндіктері.

а) меншіктік құқықтардың спецификациясына қатысты объекттер;

б) экономикалық агенттер туралы ақпараттармен қамтамсыз етілуі;

в) меншік құқығының қатысушылары үшін нақытылығы және транспаренттілігі;

г) келісім шарттардың анықталмауы;

д) келісм жасалғандағы абсолюттік жүргізу мүмкіндіктері

а) мемлекеттік жүйе - мәжбүрлеудің жүйесі және заңы, салт, жеке күш;

б) әдет, мафия, жеке күш, таңдау;

в) табиғи сұрыптау, күш, мәжбүрлеу, заң;

г) әдет, мафия, табиғи сұрыптау, күш;

д) салт, мемлекет, жеке үш, таңдау.

а) табиғи сұрыптау жолынын қайта бөлу, ұжымдық қайта бөлу, бағалы қағаздар нарығы;

б) күштеу және сыйға беру жолымен қайта бөлу, әкімшілік қайта бөлу, меншік құқығының нарығы;

в) енгізілген ережені әшкерлеу, яғни тұрмыстық жағдайды көтереді, меншіктік құқықтардың орнатылу шарттары, яғни тұрмыстық жағдайды көтереді сонымен қатар тікелей трансферттердің болуы;

г) күштеу және сыйға беру жолымен қайта бөлу, меншіктік құқықтардың орнатылу шарттары, меншіктік құқықтардың орнатылу шарттары, яғни тұрмыстық жағдайды көтереді сонымен қатар тікелей трансферттердің болуы;

д) табиғи сұрыптау жолынын қайта бөлу, экономикалық ынталандыруға теріс әсер етуі, тікелей трансферттердің болуы.

а) ақпаратпен манипуляция жасау және бақылау мүмкіндігі;

б) бір шаруашлық ішіндегі немесе туысқандар ішіндегі айырбас;

в) өндірістік фирманың әр алуан типтері;

г) тыйым салынғанбаған класстардың тағдалынған объектілердің қолдану құқықтары;

д) экономикалық қызметтің қалған бір бөлігіне құқық алу

а) меншік құқығы бұл экономикалық қызметтеің бір бөлігін алуын бекітеді;

б) меншік құқығы бұл ақпаратпен манипуляция жасау және бақылау мүмкіндігі;

в) меншік құқығы бұл табиғи жолмен қайта бөлу жолдары;

г) меншік құқығы бұл тыйым салынғанбаған класстардың тағдалынған объектілердің қолдану құқықтары;

д) меншіктік құқық тұлғаның барлық келісім шарт жасалғандағы орындалғанан жұмыстары сонымен қатар сол тұлғаның экономикалық қызметтін бір бөлігін алуға болатын құқықтық мүмкіндігі.

а) «меншіктік құқықты бөлу» мәселесі;

б) тапсырыстарды қалыптастыру мәселесі;

в) ақпараттың жеткіліксіздігі;

г) контракттардың (шарт)толық болмауы;

д) меншіктік құқыққа шектеу.

а) тапсырыстарды қалыптастыру мәселесі;

б) ақпараттың жеткіліксіздігі;

в) «меншіктік құқықты бөлу» мәселесі;

г) контракттардың (шарт)толық болмауы;

д) меншіктік құқыққа шектеу.

а) меншіктік құқыққа шектеу;

б) ақпараттың жеткіліксіздігі;

в) тапсырыстарды қалыптастыру мәселесі;

г) контракттардың (шарт)толық болмауы;

д) меншікті құқықты теруді қалыптастыру мәселелері.

а) тапсырыстарды қалыптастыру мәселесі;

б) меншіктіктің күрделі нәтижелі мәселелері;

в) ақпараттың жеткіліксіздігі;

г) контракттардың (шарт)толық болмауы;

д) таңдаудың мәселелері.

а) еңбекақыны максималдау немесе болашақ әлеуметтік еңбекақыны фондын капиталға салу, немесе жұмыс орнын санын сақтау;

б) ұйымдағы тауарларды өткізу және қызмет көрсетумен айналысқа енгізу,яғни өздері қолданылмайтын тауарлар мен қызметтер;

в) агрегатталған өндіріс түрінде көрсететін тиімді өндіріс факторларын жинау;

г) игілікті, қызметті, басқа экономикалық агенттегі тауарларды жүзеге асыру;

д) факторлық қызметті жабдықтаушы (еңбеккті және капиталды) макро – және микроэкономиканы құрастыратын тұтынушылар.

а) керекті адамдарды табуға жеңілдік, сонымен қатар тауарларды, құндылықтарды, және адамдардың өзара келісім жасасуының мүмкіншіліктері;

б) анықталған іс - әрекеттердің жиынтық нәтижелерін қамтамасыз ету;

в) анықталған рамкадағы индивидттерді қауіпсіздендіру және еркіндікпен қамтамсыздандыру;

г) контрагенттерді қолдану үшін стимулдарды қолдану және өзінің жеке стратегиялық тәртіптерін рационалды құрастыру;

д) трансакциялық шығындарды азайту.

а) эксклюзивтік жеке меншік;

б) қоғамдық (немесе саяси) меншік общественная;

в) жалпыға бірдей меншік (немесе барлығына бірдей ашық түрдегі мүмкіндік, алмалы – салмалы меншік);

г) аралас меншік;

д) қоғамдық ұйым меншігі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Лакатос И. Фальсификация и методология программ научного исследования. - М.; 1995.

2 Веблен Т. Теория праздного класса. - М.: Издательство «Прогресс»,1984.-368с.

3 Маркс К. Капитал. – М.: Издательство «Политиздат», 1983.

4 История экономических учений: Учеб. пособие / Под ред. В. Автономова, О. Ананьина, Н. Макашевой.- М.: ИНФРА-М, 2004.-784с.

5 Гилбрейт Дж. Новое индустриальное общество. – М.: 2004.

6 Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики.- М.: Фонд экономической книги «Начала», 1997.-180с.

7 Олейник А.Н. Институциональная экономика: Учебное пособие.- М.: ИНФРА-М, 2010.- 416с.

8 Ядгаров Я.С. История экономических учений. Учебник. - М.: «ИНФРА-М», 2009.- 480с.

9 Вебер М. Избранные произведения. - М.: Прогресс, 1990.

10 Саймон Г.А. Рациональность как процесс и продукт мышления // THESIS. – 1993. – Т.1. – Вып.3.

11 История экономических учений: Учебник для вузов / Под ред. Проф. В.С. Адвадзе, проф. А.С. Квасова.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004.- 391с.

12 Яковлева Т. Экспериментальная экономика (критический обзор) // Вопр. экон. – 1995. – №7.

13 Введение в институциональный анализ: Учебное пособие / под ред. Тамбовцева В.Л. - М.: Экон. фак. МГУ, ТЕИС, 1996.

14 Фридмен М. Методология позитивной экономической науки // THESIS. – 1993. – Т.2. – Вып.4.

15 Литвинцева Г.П. Введение в институциональную экономическую теорию: Учебное пособие – Новосибирск: Изд-во НГТУ, 1999.

16 Уильямсон О.И. Экономические институты капитализма: Фирмы, рынки, «отношенческая» контрактация. – СПб.: Лениздат; CEV Press, 1996. – Гл. 3.

17 Фавро О. Экономика организаций // Вопр. экон. – 2000. – № 5. – С. 5–8.

18 Институциональная экономика: Учеб. пособие / Под рук. Д.С. Львова. – М.: ИНФРА-М, 2001. – С. 137–138.

19 Махлуп Ф. Теории фирмы: маржиналистские, бихевиористские и управленческие / Под.ред. В.М. Гальперина // Теория фирмы. Вехи экономической мысли. – Спб.: Экономическая школа, 1995. – Вып. 2. – С. 73–93

20 Уильямсон О.И. Логика экономической организации // Природа фирмы: Пер. с англ. / Под ред. О.И. Уильямсона и С.Дж. Уинтера. – М.: Дело, 2001

21 Зотов В.В., Пресняков В.Ф. Фирма как экономическое явление и институт общества // Экономика и математические методы. – 1995. – Т. 31. – Вып. 2.

22 Нельсон Р., Уинтер С. Эволюционная теория экономических изменений. – М.: ЗАО «Финстатинформ», 2000. – 474 с.

23 Коуз Р. Фирма, рынок и право. Учебник. - М.: Новое издательство. – 2007.

24 Уильямсон О.И. Экономические институты капитализма: Фирмы, рынки, «отношенческая» контрактация. – СПб.: Лениздат; CEV Press, 1996.

25 Кузьминов Я.И., Юдкевич М.М. Институциональная экономика: Учеб.-метод. пособие. – М.: ГУ-ВШЭ, 2000.

26 Полтерович В.М. Институциональные ловушки и экономические реформы. – М.: Российская экономическая школа, 1998. – 37 с.