Ылым тарихы мен философиясы

 
 
96 
4.1  Ғылыми революциялар 
және  жаңа  білімнің 
философиялық  мәні 
 
4  ТАРАУ.   ҒЫЛЫМ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ    
                      ДИНАМИКАСЫ 
 
Ғылымның  даму  үрдісінде 
оның 
түбегейлі 
өзгеру 
кезеңдері  болады.Ол  ғылым-
ның  нормативті  құрылымын 
және  философиялық  негіздерін 
өзгертумен  байланысты.  Бұл  ғылыми  рационалдылық  типтерінің 
өзгеруіне қатысты. 
        Жаратылыстану 
тарихында  осындай  төрт  революцияны 
аңғарамыз. 
Алғашқысы 
XVII 
ғасырдағы 
классикалық 
жаратылыстанудың  қалыптасуынан  байқалады.  Ол  классикалық 
ғылымның  қағидаларынан  нәр  алған,  жаңа  заманның  орайына 
бейімделген нақтыланған біліммен тығыз байланысты болды. 
         Оның негізгі идеясы болып ғылыми білімнің объективтілігі мен 
пәнділігі, субъектілігі және таным қызметінің процедуралары, оларды 
түсіндіруден  тысқары  қарастыру  есептеледі.  Тәжірибелік  фактілерді 
ұғындыру  және  алдын  ала  болжауға  жеткізетін  теориялар 
құрастыратын онтологиялық принциптерді айқындау басты бағыт деп 
саналды. 
        Түсіндіру  үшін  механикалық  себептер  мен  субстанцияларды 
іздеу,  механиканың  негізгі  принциптері  мен  тұжырымдары 
басшылыққа  алынды.  Осының  негізінде  табиғаттың  механикалық 
бейнесі  әлемнің  жалпы  ғылымдық  бейнесі  рөлін  атқарады. 
Нәтижесінде  табиғаттың  механикалық  бейнесі  құрылып,  ол  бір 
мезгілде  физикалық  білім  саласын  және  дүниенің  жалпығылымдық 
бейнесін қамтуға тырысты. 
          XVII – XVIIІ ғасырлардағы жаратылыстанудың  нормалары мен 
онтологиялық  принциптері  механизм  идеялары  үстемдік  құрған 
ерекше  философиялық  жүйеге  негізделген.  Оның  эпистемологиялық 
құрылымын  табиғаттың  құпияларын  эксперимент  пен  қадағалау 
арқылы алуға болады және ақыл оны өз қабілеті арқылы танып біледі, 
ал ақылға тек зерттелуші объектінің қасиеттері мен белгілері берілсе 
жетеді деген концепция қалыптасқан. 
        «Кіші»  жүйе  деген  ұғым  қолданылған.  Оның  мәні:  аз  ғана 
элементтердің  саны,  күштеу  арқылы  өзара  қатынас  және  өте  тығыз 
тәуелділікке  байланыс.  Жалпылықтың  қасиеттері  оның  бөліктерінің 
жағдайы және қасиеттерімен толық анықталады. Зат  – тұрақты дене, 
үрдіс  –  заттардың  кеңістікте  уақыт  арқылы  қозғалуы,  ал  себептілік 
лапластық мәнінде. 

 
 
97 
        «Зат»,  «үрдіс»,  «бөлік»,  «себептік»,  «уақыт»,  «кеңістік»  т.б. 
ұғымдар  осы  ғасырлардағы  жаратылыстанудың  философиялық 
негіздерін айқындаған онтологиялық категориялар. 
        Бірақ, ХVІІ – ХІХ ғғ. бірінші жартысында осындай тұрақтылыққа 
ие  болған  жаратылыстану  негізінде  пәндік  ұйымдасқан  ғылымдар 
пайда  болып,  екінші  ғылыми  революцияға  алып  келеді.  Бұл  кезде 
дүниенің 
механикалық 
бейнесі 
жалпығылымдық 
дәрежеден 
айырылды. 
        Сонымен  қатар  зерттеудің  пәнділік  идеалдары  мен  нормалары 
дифференцияланды. Мысалы, биология мен геологияда эволюциялық 
түсіндірме  идеялары  пайда  болды,  ал  физикада  даму  идеясы  сол 
қалпында  қала  берді.  Бірақ  өріс  теориясын  дамыту  барысында 
бұрынғы  механикалық  түсіндірулер  өз  күшін  жоя  бастады. 
Осылардың  бәрі  объектінің  ерекшеліктерін  ұғынуда  зерттеудің 
үшінші  сатысын  –  идеялар  мен  зерттеу  нормаларын  ұйымдастыруға 
жетеледі.  Дегенмен  классикалық  ғылымның  жалпы  танымдық 
белгілері осы тарихи кезеңде әлі де сақтаулы болатын. 
        Осы ерекшеліктер ғылымның философиялық негіздерін өзгертті. 
Категориялық  жүйелердің  мән-мағынасы  кең  ауқымды  ұғымдарға 
айналады.  Эпистемологияда  әртүрлі  ғылымдар  тәсілдері  қарым-
қатынасы,  ілімдер  синтезі  және  ғылымдар  классификациясы  негізгі 
мәселелер  мағынасына  ие  болады.  Бұл  бұрынғы  дүние  ғылыми 
бейнесінің  тұтастық  идеясының  жойылуына  және  әр  түрлі  ғылыми 
зерттеулерде нормативті құрылымдардың пайда болуына байланысты 
еді. Ғылымның бірлігін, білімнің дифференциясы мен интеграциясын 
қарастыру  жолдары  фундаменталды  философиялық  мәселеге 
айналып, ғылымның кейінгі даму жолының өзекті мәселесін құрады. 
        Ғылыми 
революцияның  бірінші  және  екінші  сатылары 
классикалық ғылым және оның стилінің құрылып және даму кезеңіне 
сәйкес келеді. 
        Үшінші  ғылыми  революция  осы  стильді  жаңғыртумен  және 
классикалық  емес  жаратылыстанудың  қалыптасу  кезеңімен  тығыз 
байланысты. Ол кезең ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың ортасын 
қамтиды  және  білімнің  барлық  салаларына  тән  болды:  физикада 
ядролық  атомдардың  бөлінуін  ашу,  релятивистік  және  кванттық 
теория;  космологияда  стационарлық  емес  ғарыштық  концепция; 
химияда  кванттық  химия,  биологияда  генетиканың  қалыптасуы. 
Кибернетика жүйелеріндегі теорияның пайда болуы.    
       Осындай  жетістіктердің  нәтижесінде  жаңа  классикалық  емес 
ғылымның  идеалдары  мен  нормалары  қалыптасты.  Олар  біржақты 
онтологизмнен  бас  тартып,  теориялар  мен  табиғат  бейнелерінің 
салыстырмалы  шындық  екенін  түсінді.  Бір  шындықтың  орнына 

 
 
98 
бірінен-бірі  нақты  теориялар  объектіні  бейнелеулері  ұқсамайтын  әр 
түрлі объективті шындық білім орын алды. 
       Объектіні  түсіндіру  мен  жазу  кезінде  танымның  құралдары  мен 
операцияларға  сілтеме  жасау  еске  ұсталады.  Бұл  мәселе  –  кванттық 
релятивистік физикада басым көрінді. 
       Интеграция  және  дүниенің  жалпығылымдық  бейнесі  енді 
табиғатты  өте  күрделі  динамикалық  жүйе  ретінде  қарастырды  Бұған 
физикадағы  микро,  макро  және  мегадүние,  биологиядағы  тұқым 
қуалаушылық  механизмдері,  кибернетикадағы  басқарудың  жалпы 
заңдылықтары және қайталану байланысы. Бұлардың бәрі табиғаттың 
тұтастай 
құрылымын 
жасауға 
алғышарт 
болып, 
ғарышты 
иерархиялық  құрылған  күрделі  динамикалық  бірлік  ретінде  ойлауға 
мүмкіндік  береді.  Бұл  жетістіктер  ғылымның  жаңа  философиялық 
негіздерін  толықтырды.  Білімнің  тарихи  өзгеру  идеясы  және 
ғылымдағы  онтологиялық  принциптердің  салыстырмалы  шындық 
болатыны танымдағы субъектінің белсенділігімен байланыстырылды. 
Субъект дүниеден тысқары емес, керісінше, оның ішінде және тығыз 
байланысты  –  тәуелді  деген  ұғым  басымдылық  көрсетті.  Адамның 
сұрақ  қоюы  танымның  құралдары  мен  әдістеріне  тікелей  тәуелді. 
Бұдан келіп категориялардың жаңа түсініктері қалыптасады. Мысалы, 
объект категориясы зат ретінде ғана емес, үрдіс ретінде белгіленеді. 
       ХХ  ғасырдың  соңына  қарай  ғылымда  орасан  зор  өзгерістер 
байқалады, оларды төртінші жаһандық ғылыми революция деп атауға 
болады.  Ғылымның  әлеуметтік  өмірге  енуі,  компьютерлендірілу, 
күрделі  және  өте  қымбат  құралдар  кешенін  зерттеу  ұйымдары  және 
т.б.  ғылыми  қызметтерін  күрт  өзгертті.  Пәндік  зерттеулер  мен  қатар 
пәнаралық  және  проблемалық  зерттеу  түрлері  алдынғы  орынға 
шықты.  Кешенді  зерттеу  бағдарламалары  негізгі  білім  өндірісіне 
айналды. 
Оны 
іске 
асыру 
барысында 
теориялық 
және 
эксперименталдық  зерттеулер,  қолданбалы  және  фундаменталды 
білімдер,  олардың  арасындағы  тікелей  немесе  жанама  байланыстар 
өзара қатысып кетуі заңдылық. Нәтижесінде әр түрлі принциптер мен 
көзқарастар қалыптасқан ғылыми ізденістер күшейе түседі. Олар бір-
біріне  тәуелді  болып,  бүтіндей  жалпығылымдық  дүние  бейнесінің 
үзінділері қасиетіне ие болады. 
 Ғылыми білімнің ең негізгі сипаттамасы оның динамикасы, яғни 
өсуі,  өзгеруі,  дамуы  т.б.  болады.  Білімнің  дамуы–түрлі  сапалық 
сатыларды қамтитын күрделі диалектикалық үрдіс. Ол үрдісті мифтің 
логикаға,  логиканың  «ғылымға  дейінгіге»,  «ғылымға  дейінгіден», 
ғылымға, 
классикалық 
ғылымнан 
неоклассикалық 
және 
постклассикалыққа,  білмеуден  білуге,  таяз  білімнен  терең,  жетілген 
білімге қарай қозғалысы ретінде қарастыруға болады.