Ылым тарихы мен философиясы

 
 
99 
Батыстық  философияда  ХХ  ғасырдың  екінші  жартысында 
білімнің  дамуы  негізгі  мәселе  болып  табылады  және  эволюциялық 
эпистемология және постпозитивизм бағыттарында ерекше көрінеді.  
Эволюциялық 
эпистемология 
– 
батыстық 
философия-
гносеологиялық  ойда  пайда  болған  бағыт,  оның  негізгі  міндеті  – 
танымның  шығу  тегі  мен  даму  сатысын,  оның  формалары  мен 
механизмдерін  анықтау,  осы  негізде  біртұтас  білімнің  эволюциялық 
теориясын  құру.  Эволюциялық  эпистемология  өзіндік  білімнің  даму 
моделдерін  ең  алдымен  тірі  табиғат  пен  танымда  кездесетін 
механизмдердің  дамуындағы  ұқсастықтар  және  жалпы  органикалық 
эволюция 
теориясының 
негізінде 
жасайды. 
Эволюциялық 
эпистемологияның  өкілдері  ғылыми  теорияларды,  идеяларды, 
ғылыми-теориялық  білімді  эволюциялық  моделдің  мақсаттарына 
негіздей отырып, қайта құрды.  
Ғылыми білімнің динамикасы алғашқы теориялық моделдер мен 
заңдар  құру  үрдісі  ретінде  танылуы  мүмкін.  И.Лакатос  алғашқы 
теориялық  моделдердің  құрылуы  Евклидтің  бағдарламасына, 
эмпирикалық  және  индуктивті  бағдарламаға  сүйенуі  мүмкін,  оладың 
үшеуі  де  білімнің  дедуктивті  жүйе  ретінде  ұйымдастырылуынан 
шыққан деп атап өткен.  
Евклид 
бағдарламасы 
тривиальді 
мағынаны 
білдіретін 
терминдерден 
ғана 
тұратын 
қарапайым 
айтылған 
ойдың 
қорытындысын  дедуктивтендіруге  болады.  Оларды,  сондықтан 
білімнің  қарапаыймдылық  бағдарламасы  деп  атайды.  Ол  тек  ақиқат 
пайымдаулармен жұмыс істейді, болжаулар мен терістеулер оған тән 
емес.   
Эмпирикалық  бағдарлама  жалпыға  танымал  эмпирикалық 
қасиетке  ие  тұжырымдар  негізінде  жасалады.  Егер  ол  тұжырымдар 
жалған  болса,  аталған  баға  теорияның  жоғарғы  деңгейлеріне  еніп, 
дедукция  бойынша  жүйені  толтырады.  Бұл  екі  бағдарлама  да 
логикалық түйсікке сүйенеді. 
Индуктивтік  бағдарламаны  Лакатос  ақиқат  шығатын  орынды 
жоғарыдан  базалық  тұжырымдармен  қамтамасыз  етіп,  қосымша 
логикалық  принцип,  яғни  ақиқаттың  қайта  құрылу  мақсатында 
туындаған  бағдарламасы  деп  есептейді.  Бірақ  ғылымның  дамуы 
барысында индуктивті логиканы кездейсоқтық логика ығыстырды.  
В.Степиннің пікірінше, теориялық сызбалардың басты ерекшелігі 
олардың 
тәжірибенің 
индуктивті 
жалпылануының 
нәтижесі 
болмауында.  Дамыған  ғылымда  теориялық  сызбалар  басында 
алғашында  құрылған  абстрактілі  объектілер  арқылы  гипотезалық 
моделдер  сияқты  құрылады.  Ғылым  зерттеудің  алғашқы  сатысында 
теориялық  моделдердің  құрылымы  тікелей  тәжірибені  жүйелеу  

 
 
100 
жолымен  жасалады.  Теориялық  моделдердің  маңызды  сипаты  оның 
құрылымы мен абстрактілі объектілердің басқа білімге ауыстыра алу 
мүмкіндігінде  болады.  Абстрактілі  объектіні  таңдауға  зерттеу 
тәжірибесін  дамытатын,  оның  міндеттері  мен  шешімін  анықтайтын 
әлемнің ғылыми бейнесі ықпал етеді. 
Ғылыми  заңдардың  құрылуы  және  жеке  заңдардың  проблемаға 
ұласуы  эксперименталды  және  эмпирикалық  негізделген  болжамдық 
моделдер  сызбаға  айналатындығын  тұжырымдайды.  Теориялық 
сызбалар басында гипотетикалық құрылымдар сияқты енгізіліп, кейін 
эксперименттер  жиынтығы  ретінде  қалыптасып,  тәжірибенің 
жалпылануы  ретінде  негізделеді.  Одан  соң  болжамдық  моделді 
сапалы көптеген заттарға қолдану сатысы болады, яғни салалы түрде 
кеңейтіледі, одан соң сандық математикалық теңдеу, формула ретінде 
безендіру,  яғни  заңның  пайда  болғанын  білдіретін  кезең.  Демек, 
ғылыми  білімнің  өсуін  төмендегідей  көрсетуге  болады:  модель  – 
сызба  –  сандық  және  сапалық  кеңейту  –математикаландыру  –  заңды 
құру. 
Жаңа  білімді  туғызу  механизміне  эмпирикалық  және  теориялық 
бірлік,  рационалды  және  индуктивті,  конструктивті,  моделденетін 
таным компоненті  жатады. 
Ғылыми  білім  динамикасында  ғылымның  зерттеу  стратегиясын 
қайта құру, яғни ғылыми революция маңызды рөл атқарады.  
Ғылымның 
негіздемесі 
зерттелетін 
объектінің 
жалпы 
ұйыдастырылуының  сипатын  әлемнің  бейнесі  есепке  алып,  ал  ол 
объектілерді  игеру  әдістері  зерттеудің  қалыптасқан  мұраттары  мен 
ережелеріне сәйкес болып тұрғанда ғана білімнің дамуын қамтамасыз 
етеді.  Ғылым  даму  деңгейіне  қарай  шындықты  көруді  талап  ететін, 
қалыптасқан  әлем  бейнесін  артық  тұжырымдайтын  объектінің  жаңа 
түрлерімен  бетпе-бет  келеді.  Жаңа  объектілер  таным  әрекеті 
әдістерінің  сызбасын  өзгертуді  қажет  етеді.  Бұл  жағдайда  ғылыми 
білімнің дамуын ғылымның негіздерін қайта құру арқылы ғана жүзеге 
асыра алады: біріншіден, мұраттар мен ережелер жиынтығын қалдыра 
отырып,  әлемнің  бейнесін  өзгертетін  революция;  екіншіден,  әлемнің 
бейнесінің  өзгеруіне  қарай  оның  мұраттары  мен  ережелері  де 
өзгереді. 
Жаратылыстану  тарихында  білімнің  қарқынды  түрде  дамуын 
жоғарыда  аталған  екі  жағдайда  айтылады.  Мысалы:  ХІХ  ғасырда 
физикада  электромагнитті  өрістің  классикалық  теориясын  жасауда 
болған  механикалық  әлем  бейнесінен  электродинамикалық  әлем 
бейнесіне  өтуі.  Бұл  өзгеріс  физикалық  шындықты  анықтауға 
радикалды 
өзгерістер 
енгізгенімен, 
классикалық 
физиканың 
тұжырымдарын  өзгертпеді.  Ал  екінші  жағдайға  классикалық 

 
 
101 
ережелерді, түсініктерді, сипаттауларды, негіздемелерді және білімді 
ұйымдастыруды  қайта  құрумен  сипатталатын  квантты-релятивті 
физика мысал бола алады.  
 Зерттеліп отырған болмыстың жаңа әлемдік бейнесі және таным 
әрекетінің жаңа формалары бір ғылымда тұжырымдалып, кейін басқа 
ғылымдарға  революциялық  ықпалын  тигізуі  мүмкін.  Мұнда  зерттеу 
негіздерінің  қайта  құрылуының  екі  жолын  көрсетуге  болады:  1) 
білімнің  іштей  пәндік  дамуына  байланысты;  2)  пәнаралық 
байланыстар негізінде.  
Ғылыми пәннің негіздерінің ішкі даму нәтижесінде өзгеруі әдетте 
қалыптасқан 
әлем 
бейнесінде 
түсіндірілмейтін 
фактілерді 
жинақтаудан  басталады.  Мұндай  фактілер  ғылымда  аса  маңызды, 
зерттеу  нысанына  айналған  арнайы  эмпирикалық  және  теориялық 
міндеттерді  шешуде  жаңа  сипатты  объектілерді  білдіреді.  Оларды 
анықтау  үшін  зерттеудің  құралдары  мен  әдістері  жетілдіріледі, 
мәселен  жаңа  құрылғылар,  аппараттар,  бақылау  тәсілдері,  жаңа 
математикалық тәсілдер т.б. 
Ғылымның  әлемдік  бейнесі  мен  оның  таным  ережелерін  қайта 
қарау  оның  табиғатына  сын  көзбен  қараудан  басталады.  Бұрын 
оларды зерттелетін шындықтың табиғаты ретінде мінсіз болса, кейін 
олардың  шартты,  өтпелі  табиғаты  анықталады.  Осындай  ойлар 
зерттеліп отырған болмыстың әлемдік бейнесіне қатысты сұрақтарды 
туындатады.  Мұндайда  философиялық  талдау  ескі  негіздемелерді 
талдауға көмектеседі. Сонымен қатар философия жаңа негіздемелерді 
жасауда  конструктивті  қызметті  де  атқарады.  Әлемнің  бейнесі  де, 
түсініктер  де,  негіздемелер  де  жаңа  эмпирикалық  мәліметтерден 
индуктивті жолмен алынбайды. Жаңа эмпирикалық материал тек ескі 
түсініктердің  жаңа  заманға  сәйкес  келмейтінін  ашып  бере  алады. 
Ғылымның  жаңа  бейнесін  құру  ерекше  идеяларды  талап  етеді,  ескі 
түсініктерді  қайта  топтастыруды,  жаңа  элементтерді  қосуды  қажет 
етеді.  Мұндай  идеялар  ғылымның  танымдық  жағдайларына 
философиялық  талдау  жасайтын  салаларда  ғана  құрылады.  Олар 
зерттеудің  қарқынды  дамуын  қамтамасыз  ететін  жалпы  эвристика 
қызметін атқарады.  
Зерттеудің  негіздемелерін  қайта  құру  ғылыми  ізденістің 
стратегиясын толығымен ауыстыруды білдіреді. Бірақ жаңа стратегия 
бірден  қалыптаса  қалмайды,  ұзақ  уақыт  ескі  тұжырымдар  мен 
дәстүрлі пайымдаулармен күрес нәтижесінде орнығады.  
Ғылыми  революция  кезінде  білім  деңгейінің  өсуінің  бірнеше 
жолдары  болады.  Осындай  жағдайда  білімнің  өсуінің  екі  аспектісін 
көрсетуге  болады:  Бірінші  аспект  жекелеген  ғылым  салалары 
аясындағы  зерттеу  бағдарламалары  арасындағы  бәсекелестік.  Бір