Ылым тарихы мен философиясы

 
 
102 
 
4.2
Ғылымның жаһандық  
        мәселелерді шешудегі орны 
 
бағдарламаның  жеңуі,  екіншісінің  жеңілуі  оны  саланың  дамуында 
белгілі бір жолмен жүруіне мүмкіндік ашады. 
Екінші  аспект  зерттейтін  объектілері  мен  ғылым  дамитын 
әлеуметтік-мәдени ортасының  ерекшелігіне қарай ғылыми пәндердің 
өзара  байланысына  қатысты  болады.  Білімнің  жаңа  салаларының 
туындауы,  ғылым  басшыларының  ауысуы,  ғылыми  революциялар 
басқа салаларға да әсерін тигізеді.  
Демек,  дәстүр  мен  жаңалықтар  логикасы  бір  жағынан,  әдістер 
жиынтығын,  тәсілдер  мен  дағдылардың  пайдалылығын  сақтау  қажет 
екендігін,  екінші  жағынан  бұрынғы  жинақталған  тәжірибенің 
репродукция тәсілдерінен артық тәсілдер ойлап тауып, жаңа қадамдар 
жасауды көрсетеді. 
 
Біз  жоғарыда  атап  кеткендей, 
сциентизм  және  антисциен-
тизм 
ғылымды 
дамудағы 
негізгі философиялық  бағдарлар болып отыр. ХХ ғасырдың басында 
ғылым  өзін  адам  өркениетінің  дамуының  ең  жоғарғы  құндылығы 
ретінде  танытуға  тырысты.  Сциентизм  (латынша  Scientia-  білім, 
ғылым) 
мәдени 
дүниетанымдық 
үлгі 
ретінде 
танып, 
өз 
жақтастарының алдында тәуелсіз үлкен ғылыми идеологиясы ретінде 
көрінді.  Ол  негізгі  бағытты  нақты  және  техникалық  ғылымдар 
әдістеріне  бұруды  жөн  деп  санады  және  ғылым  белгілері  адам 
өмірінің барлық салаларына тарайды деп санады. Сциентизммен бірге 
оның  қарама-қарсы  идеялы  бағытын  ұстанған  антисциентизм  пайда 
болды.  Оның  идеялары  сциентизмге    қарама-қайшы  болатын  және 
ғылыми  техникалық  революцияның  жетістіктерінің  жағымсыз 
салдарын  негізге  алды.  Антисциентизм  ғылым  экспансиясын 
шектеуді  және  дәстүрлі  құндылықтар  мен  әдістерге  қайта  оралуды 
қажет  санады.  Сциентизм  жақтастары  ретінде  ғылыми  техникалық 
революцияның  жетістіктерін  қолдаушылар  және  адамзаттың  барлық 
мәселелерін ғылым шеше алады деп сенетіндер  табылады. Олар үшін 
білім  ең  жоғарғы  құндылық  болып  табылады  және  олар  техникалық 
өрлеудің жетістіктерін қуанышпен қарсы алады. 
       Антисциентисттер  болса  бүгінгі  күнгі    техникалық  өрлеудің 
нәтижелерінің  жағымсыз  салдарының  пайдасынан  зияны  көп  деп 
санайды. 
        Антисциентисттер 
 
мен 
сциентисттердің 
аргументтерін 
төмендегідей топтастыруға болады: 
  Сциентисттер ғылыми жетістіктерді қолдайды. 
  Ал  антисциентисттер  ғылыми  инновацияға  күмәнді  көзбен 
қарайды. 

 
 
103 
  Сциентисттер  ғылымды  ең  жоғарғы  мәдени  құндылық  ретінде 
санайды. 
  Ал  антисциенттистер  болса  ғылымға  теріс  көзқарастарын 
өзгертер емес. 
  Сциентисттер ғылымды  қолдау барысында бұрынғы заман  мен 
қазіргі  заманды  салыстырады  және  олар  ғылым  қоғамның  негізгі 
өндіруші күші және шексіз танушылық мүмкіндіктері бар деп өте әділ 
айтады. 
 
Антисциентисттердің де аргументтері өте орынды деуге болады. 
Олардың пікірінше адамзат қанша ғылыми жаңалықтар ашса да одан 
бақытты  болып  кеткен  жоқ,  керісінше  ғылым  мен  оның  жетістіктері 
оның  қайнар  көзі  болып  табылатын  әртүрлі  қауіптердің  алдында  тұр. 
Сәйкесінше ғылым адамзат үшін тек қана пайда әкеліп қоймайды. 
 
Сциентисттер  ғылымды  барлық  адамзат  өмірінің  салдарының 
ядросы  ретінде  санайды  және  барлық  адамзат  өмірін  ғылымдандыру 
керек  екенін  айтады.  Тек  ғылым  арқылы  адам  өмірі  ұйымдасқан, 
басқармалы және сәтті болады.  
 
Антисциентисттердің  пікірінше  «ғылыми  білім»  ұғымы  «таза 
білім» ұғымымен сәйкес келмейді. 
 
Сциентисттер  бүгінгі  күнгі  ғылыми  жетістіктердің  көптеген 
жағымсыз  салдарынан  туындайтын  көптеген  өзекті  мәселелерге  көз 
жұмып қарауға әзір. Ал мұндай мәселелер антисциентистердің ең негізгі 
аргументі болып табылады. Олар мұндай мәселелерді өзекті етіп көрсету 
арқылы өздерінің жақтастарының санын күн сайын арттыру үстінде. 
Бүгінгі  күні  сциентизм  мен  антисциентизм  екеуі  де  әмбебап 
сипаттағы  бағыттар.  Бірақ  кейде  олардың  екеуінің  ойларының  бір 
жерден шығатын кездері болады. Кейде мұндай жағдайлар ашық сипатта 
болады,  бірақ  көбінесе  олар  көрінбейді.  Шынымен  синтезделген 
химиялық  тағамдардан  улану,  денсаулық  сақтау  және  экология 
саласындағы  өзекті  мәселелер  ғылыми  жетістіктерге  әлеуметтік 
бақылаудың  қажеттігін  көрсетеді.  Бірақ  өмір  стандарттарының  өсуі 
адамдардың сциентисттерді қолдауына себеп болады. 
Сьерен  Кьеркегор  өз  сөздерінде  сциентисттерге  әр  түрлі  сұрақтар 
қою  арқылы  ғылымның  маңызын  төмен  екендігін  айтады.  Ол  «ғылым 
егер  сондай  көп  жаңалық  ашатын  болса,  әдепке  қатысты  қандай 
жаңалықтар ашты, егер адамдар күн жерді айналады дегенге сенсе, бұдан 
адамдардың  мінез-құлқы  өзгегере  ме,  адам  жаны  соңғы  газеттер  мен 
жаңалықтарды күте алады ма?».  Міне осындай сұрақтар қою арқылы ол 
ғылымның  маңызы  жоқ  деген  қорытындыға  келеді.  Оның  пікірінше 
әртүрлі ғылыми жаңалықтар адам мәселелерін шешіп бере алмайды. 

 
 
104 
Антисциентисттер  пікірінше  ғылымның  адам  өмірінің  барлық 
салаларына  енуі  оны  рухсыз  және  романтикасыз  етіп  көрсетеді. 
Технократизм  жаны  нағыз  өмірді,  жоғары  сезімдерді  және  әдемі 
қатынастарды  мойындамайды.  Сциентисттер  өмірінен  капитал  жасау 
арқылы оны коммерцияландырып жібереді және ол моральды ауыстыра 
алады деп сенеді. Сондықтан тек қана өте сенгіштер мен аңқаулар ғана 
ғылымнан қорғаныш іздейді. 
Антисциентисттердің белді өкілдерінің бірі Г.Маркузенің пікірінше 
ғылыммен  айналысатын  адам  өзіндегі  табиғи  және  жеке  даралық 
қасиеттерін  жоғалтады.  Адам  ойына  өзінде  орын  болмайды.  Ал  ондай 
адамдар  өз-өзіне  тәуелсіз  болады.  Бұл  тек  техникалық  мамандық 
иелеріне  қатысты  емес.  Ондай  адамның  орнында  кез-келген  саладағы 
адам болуы мүмкін. 
1950  жылы  әдебиет  саласы  бойынша  Нобель  сыйлығының  иегері 
атанған  Бертран  Рассел  өз  қызметінің  соңғы  жылдарында 
антисциентизмдік  көзқарасты  ұстанды.  Ол  ғылымның  дамуы  адамда  
гуманистік құндылықтар  мен идеялардың  жоғалуына  себеп болады деп 
түсінді. 
Майкл Полани сциентизм адам ойын бұрынғы шіркеуден де артық 
шектейді  деп  санады.  Ол  біздің  ең  маңызды  ішкі  сенімімізге  орын 
қалдырмайды.  Біз  оларды  соқыр  маска  мен  керек  емес  терминдердің 
астында тығып ұстауға мәжбүрміз. 
Антисциентизм  ғылымның  дамуын  шектеп  тежеуді  талап  етеді. 
Бірақ  бұл  жерде  қажеттілігі  күннен  күнге  өсіп  келе  жатқан  халықты 
қалай  қамтамасыз  ету  керек  екендігі  туралы  мәселе  көтеріледі.Оның 
үстіне  қазіргі  күні  болашақтың  бәрін  ҒТР-ның  жетістіктерінсіз  көзге 
елестету мүмкін емес. 
Тағы  да  бір  ескере  кететін  жағдай  антисцентизм  автоматты  түрде 
антитехнологизмге  айналып  кете  алады.  Ғылымға  қарсы  идея 
көтерушілер  ағартушылық дәуірінде өте күшті болды. Жан Жак Руссо өз 
сөзінде «Ғылыми зерттеулерден бізді қаншама қауіп күтіп тұр!Сол жету 
керек шындыққа жету үшін мыңдаған есе қауіпті жолдар арқылы жүру 
керек.  Осындайлармен  айналысу  үшін  орны  толмас  уақыт  жоғалады». 
Осыдан  шығатын  қорытынды  ғылыммен  айналысу  текке  уақытты 
жоғалту. 
Бұл мәселеге қатысты орыс философтарының пікірлері де әртүрлі. 
Атап айтсақ Н.Бердяев, Л.Шестов, С.Франк ғылымды қатты сынға алды. 
Олардың  ғылымды  сынға  алулары  мен  келтірген  аргументтерінің 
жеткіліктілігімен  емес,  адамзаттың  тағдырын  рухани  уайымдаумен 
маңызды. 
Бердяев антисциентизм және сциентизм мәселесін өзінше шешеді. 
Оның  идеялары  бойынша:  ғылымның  құндылығына  ешкім  күмән