Ылым тарихы мен философиясы

 
 
184 
тудыруды тоқтатқан қоғам болса, онда – ол өлген қоғам болар еді». Н.А. 
Бердяев,  орыс  өмірінің  стилін  адам  жанының  ерекшеліктерімен 
байланыстыра  отырып  былай  деп  жазды:  «Ресей  -  әлемдегі  ең 
мемлекетсіз,  ең  анархиялық  мемлекет...  Орыс  халқы  азат  мемлекет  пен 
мемлекеттегі  бостандықтан  гөрі  мемлекеттен  бостандықты  және  жер 
құрылғысы туралы қамқорлықтан бостандықты қалайтын секілді... Ресей 
-  Батыстың  алдыңғы  қатарлы  халықтарына  белгісіз  тұрмыстық 
бостандықтағы  ел.  Орыс  адамы  рухының  үлкен  жеңілдігімен  әрбір 
буржуазиялық  жеңеді,  әрбір  тұрмыстан,  әрбір  реттелген  өмірден 
құтылады...» 
Қазіргі  заманда  адамның  табиғи  құқықтарының  қатарына  ақпарат 
алуға құқығы мен білім алуға құқығын жатқызуға болады. Бұл құқықты 
абақтыларда және колонияларда жатқан сотталғандар да қолдана алады. 
Э.  Фромм  «Табиғи»  деп  адамның,  оның  өмір  сүру  жағдайларынан 
туындайтын қажеттіліктерін айтады. Ол бұл қажеттіліктерге «Салауатты 
қоғам» атты еңбегінде мынадай мінездемелер береді: 
 
Жеңу мен шығарушылық бұзушылыққа қарама-қарсы; 
 
Түптамырлық  пен  ағайыншылық  қанауысушылыққа  қарама-
қарсы; 
 
Тепе-теңдік  және  жеке  бастық  сезім  үйірлі  конформизмге 
қарама-қарсы. 
Мұндай  бағалаулардың  үлгісі  ендігі  айтылған  соғыстарға  көзқарас 
болып  табылады.  Бұл  көзқарасты  әр  замандардың  өкілдерінің 
айтуларынан мысал келтіруге байқап көрелік: 
Демокрит  (460-370  жж.):  соғыс  –  ерегесуші  екі  жаққа  да  тиетін 
зардап. 
Платон  (427-347  жж.):  соғыс  –  жеке  және  қоғамдық  қасіреттердің 
негізгі  көзі.  Әсіресе  оған  эллидар  арасындағы  соғыстар  қас.  Бұдан 
құтылудың жолы - әділетті заңдарда. 
Т.Гоббс  (1588-1679  жж.)  адам  –  эгоистік  тіршілік  иесі;  ол  атақ 
құмарлық пен қанағатсыздыққа құмар. 
Оны қарсыластары мен жаулары қоршайды; адам адамға  – қасқыр; 
қоғамда  бәрінің  бәріне  қарсы  соғысынан  құтылу  мүмкін  емес  –  бұл 
адамзат  тегінің  табиғи  қалпы;  табиғатта  бейбітшілікке  ұмтылу  да 
қалыптасқан;  жол  табу  –  мемлекеттің  абсолютті  билігінде;  кімде-кім 
билікке ие болса, сол заңдардан тысқары; мемлекет адам ағзасы сияқты; 
азаматтық  соғыстар  -  оның  ауруы;  тәртіптік  күшпен  қамтамасыз  етуге 
ұмтылған  озбырлардың  сілтемесі  бейбітшілікке  ұмтылуға  емес  тонау 
тонаушылыққа  ұмтылуға  шақырылған:  егер  басқарушылыр  қоғамдық 
келісім  –  шартты  бұзса,  онда  халық  мемлекетті  заң  жолына  қою 
мақсатына  қарулы  көтеріліске  шығуға  құқылы.  Соғысу  құқығын  әрбір 
мемлекет жеке-дара иемденеді, бейбітшілік құқығы- бұл кем дегенде екі 

 
 
185 
мемлекеттің  құқығы;  соғыс  тек  қана  бейбітшілік  мақсатта  жүру  керек: 
мемлекеттердің өзара көмегі қажет. 
Табиғи құқық құндылықтары жоғалмайтынын білу керек. Олар таза 
адамгершілік 
құндылықтардың 
сферасында 
жарым-жарты 
заңдастырылып қалады, мемлекеттік құқықпен статусқа ие бола жарым-
жарты  сіңіріледі  және  өмір  сүруге  жалғастырады,  жарым-жарты 
бөлектерді  қоғам  қабаттарында,  өнерде  айналған  түрде,  дастанда, 
фольклорда, тұрмыс түрлерінде, заттық мәдениет ескерткіштерінде, тілде 
аман  сақталады.  Барлық  табиғи  құқық,  тарихтың  әр  түрлі  дәуірлерінде 
ойлауға,  жаңаруға  рұқсат  етеді:  қайта  өрлеу  заманында  ХІҮ-ХҮІ 
ғасырлардың,  замандастарды  концепцияларда  «адам  құқықтарының», 
адамның жаңа құқықтары көрінеді, табиғи мағына тауып алады. Қажетті 
білім  алуына,  еңбекке,  әлеуметтік қамтамасыз етуге хабарға құқық бар. 
Бүгін  табиғи  құқықтардың  статусы  анықталмайды,  олар  заңмен 
бекітілген  бе  немесе  жоқ  па?  Ол  олардың  қоғамдық  және  гуманисттік 
маңыздылықпен  анықталады.  Оқиғаларда  заң  қоғамдық  құрылымдар 
тағы-  кепіл  болады  (мүгедектердің  қоғамдары,  творчестволық  одақтар, 
жариялық  қорғаныш  қоры,  солдаттық  аналарының  ұйымы),  бұл 
көмектесушілердің жүзеге асыруда құқықтары. 
Табиғи ой дамуымен қатар мінез дамуы және құқығы, орын алады- 
ғылыми,  саяси,  басқа  бағыт  мемлекеттік  мадағы  жақын  келеді.  Мына 
көзқарастың  құқық  құрылымы  саналы,  іске  асады,  саяси  институттарда 
және  заңдық  жүйеде,  заңгерлік  салтпен  және  нормалардың  мұқият 
дифференцациясымен байланыстырады. Сондай құқық позитивтік құқық 
атын алды. Тарихтағы оны ең жарқын беттері рим құқығы болып келеді. 
Оның  онтологиясы  бойынша,  құқық  болмысы  екі  қарама-қарсы 
формада  берілген:  құқықтың  нағыз  болмысы  формасында  (бұл  табиғи 
құқық  болмысы)  және  дүдамал  болмыс  формасында  (бұл  позитивтік 
құқық  тіршілігі).  Табиғи  құқықтың  өзінің  және  болмысының 
нағыздылығы деп- анықталған мән ретіндегі алдын ала берілген (құдай, 
табиғат, парасат және т.т.) құқықты ақиқи мағынасы бар құқық ретінде 
ұғыну.  Осы  обьективтік  мән  дегеніміз  –  құқықтық  ақиқи,  нағыз 
болмысы.  Обьективтік  мәннің  нағыздылығы,  сөйтіп,  өзінде  тікелей 
тіршіліктің, өмір сүрудің қасиетін сақтайды.  
 
Құқықтың  нағыз  болмысы  ретіндегі  табиғи  құқық  болмысы 
шынайы өз бітімінде көрініс табады, өйткені мұндай бомыс,  - құбылыс 
түріндегі  берілген  мәннің  біруақыттағы  әрі  мәндік  болмысы,  әрі 
тікелейлік  тіршілігі  (әрекеті).  Табиғиқұқықтық  мән  нағыз  болмыстың 
формасы  мен  ауқымында  өмір  сүреді  және  өзінің  жүзеге  асуы  мен 
әрекеті  үшін  өзге  болмысқа  мұқтаж  емес  (нағыз  болмыс,  оның  көріну 
формалары, тіршілігі және әрекетінен өзгеде).  

 
 
186 
 
Осы онтология түсінігінде құқықтың өзге болмысы (яғни құқықтың 
нағыз  болмыстан  тыс  өмір  сүруі,  сыртқы  құбылыс  формасында,  ақиқи 
мәнге  барабар  бомай,  айырмашылығы)  дүдамал  (жасанды,  қалауынша) 
құқықтың дүдамал болмысында көрсетілген,  яғни позитивтік құқықтың 
тіршілігі  мен  әрекетінде  берілген.  Осы  көзқарас,  осындай  тұрғыда 
қарастыру  нәтижесінде  біруақытта,  бір  мезгілде  бір-біріне  тәуелсіз  екі 
құқықтың  (құқық  болмысының  екі  формасы)  –  нағыз  (табиғи)  құқық 
және  дүдамал  (позитивтік)  құқықтың  өмір  сүруі  мен  әрекетінің  пайда 
болуы шығады. 
 
Құқық  болмысының  екі  формасының  (нағыз  және  дүдамал) 
ажыратылуынан  шығатын  табиғиқұқықтық  онтология,  легистік 
көзқарастың  (құқықтың  объектитвтік  мәнін  терістеу  және  т.б.) 
кемшіліктерін дұрыс  сынай келе, бірақ дегенмен, басқа сыңаржақтыққа 
бой ұрады- құқық өзге болмысынның қажеттілгі терістеу, яғни мемлекет 
орнықтырған, 
белгілеген 
жалпыміндеттік 
құқықтық 
құбылыс 
формасындағы құқық мәнінің көрнісі (жүзеге асуы, өмір сүруі, әрекеті) - 
құқықтық  заңды  (құқық  мәніне  сәйкестелген  позитивтік  құқықты  ) 
бекерге шығару. 
 
Анығында,  құқықтың  нағыздылығы  -  мән  түріндегі  оның  тек 
ақиқаттығы  ғана  емес,  сонымен  бірге  оның  жалпыміндеттік  құқықтық 
құбылыс түріндегі шындығы болып табылады.  
        Либертарлық  онтология  бойынша,  құқық  болмысы  –  құқықтық 
заңның,  яғни  құқықтың  объективтік  мәнін  (формалды  теңдік 
принципінің қасиеттері мен талаптары) көрсететін, білдіретін позитивті-
құқықтық  құбылыстың  реалды,  шынайы,  болымды  болмысы.  Құқық 
болмысы,  оның  өмір  сүріуі  мен  әрекеті  құқықтық  мән  мен  құқықтық 
құбылыстың  қажетті  байланысын  ұйғарады,  ал  олардың  өзара 
байланысты бірлігі дегеніміз қоғамдық қатынастардың ерекше формасы 
айрықша реттегіші түріндегі құқық болып табылады. 
      Либертарлық 
онтология 
біржақтылық, 
сыңаржақтылық 
көзқарастарға 
қарсы 
бағытталған; 
атап 
айтқанда, 
құқықты 
жалпыміндеттілік құбылыс түрінде, өзімен-өзі болып өмір сүретін, өзінің 
сыртқы  көрінісін  білдірмейтін  әлдебір  идеалды  мән  ретінде  түсінетін 
юснатуралистерге  қарсы,  және  сонымен  бірге  құқықтық-объективтік 
құқықтық  мәні  жоқ  әлдебір  жалпыміндеттік  құбылыс  ретінде  түсінетін 
легистерге де қарсы бағытталған.  
      Құқық болмысы, формасы түріндегі құқықтық заңда құқықтық мән 
(формалды  теңдік)  жалпыміндеттік  құбылыс  түрінде  (яғни  заң  мәні, 
позитивтік  құқық  түрінде)  көрініс  табады  (және  өмір  сүреді),  ал 
жалпыміндеттік  құбылыс  (заң)  берілген  құқықтық  мәннің  көріну 
формасы  болып  және  тек  сонда  ғана  құқықтық  құбылыс  түрінде 
(құқықтық заң түрінде) білінеді, өмір сүреді және әрекет етеді.