Ылым тарихы мен философиясы

 
 
178 
Гуманизм  (латын  тілінде  humanus  –  адамдық,  адамгершілік)- 
адамның  жеке  тұлға  ретінде  құндылықтарын,  оның  еркін  даму  және  өз 
қабілеттерін  көрсету  құқығын  тану.  Адамның  қадір-қасиеті  мен 
құқықтарын  қадірлеуге  қамтамасыз  етуден  тұратын  басты  құқықтық 
принциптердің бірі- оның иеліктеріне қамқорлық жасау. 
Адамгершілік  принципі  Ата  заңымызда  айрықша  аталған.  Онда 
әркімнің өмір сүруге құқығы бар екені, сондай-ақ адам мен азаматтың ар-
ожданы  мен  абыройына  қол  сұғуға  болмайтыны  жөнінде  баяндалған. 
Сонымен  қатар  адамның  кінәлі  екендігі  сот  үкімімен  дәлелденіп,  үкім 
заңды  күшіне  енбейінше,  адам  қылмыс  жасады  деп  танылмайтындығы 
жөніндегі  қағида  орнықтырылған.  Осылайша,  кез  келген  күдік 
дәлелденгенге дейін айыпталушы тұлғаның пайдасына шешіледі. 
Құқық пен моральдың өзара байланысы және өзара шарттастығының 
арақатынасы қандай? Біздің құқыққа моральдің жоғары принциптері тән. 
Мораль  да,  құқық  та  әлеуметтік  нормалардың  түрлері  ретінде  бір 
мақсатқа:  әлемдік  қауымдастықтың  ажырамас  бөлігі  –  мызғымас  Қазақ 
мемлекетінің құрылысына қызмет етеді. 
Құқықтың  саясатпен  және  экономикамен  арақатынасын  білудің 
құқықтың  мәнін  сипаттаудағы  маңызы  зор.  Құқық  пен  саясаттың 
мазмұны 
қоғамдағы 
өндірістік 
қатынастармен 
айқындалады. 
Мемлекеттің саяси шараларының басты аспектілері құқыққа бейімделіп 
көрсетіледі. 
Құқық  экономикалық  базистің  қондырмасы  деп  саналады.  Өмірдің 
материалдық жағдайы өзгерген сайын құқық та өзгеріп отырады. Қазіргі 
уақыттағы  шаруашылық  жүйесінің  өзгеруіне  байланысты  заңдардың  да 
тиісінше  өзгеріске  ұшырап,  толықтырылып  отыруы  заңды  құбылыс. 
Қоғамдық  қатынастарының  бұған  дейінгі  дамуында  да  құқықтың  рөлі 
арта түсуі керек. 
Құқық ғылымы екі мағынада кездеседі. Европаның: азаматтық құқық 
дәстүрінде  ал  жеке  сот  шешімдерінің  жиынтығы  ретінде  танылса, 
қауымдық  құқық  дәстүрі  тән  Англия  мен  Құрама  штаттар  сияқты 
елдерде заңи философия санаттарында түсіндіріледі. Құқық: 
 
Бүкіл  қоғам  ауқымына  қоғамдық  қатынастардың  заңи 
тәртіптемесін  қамтамасыз  ететін  мемлекеттік  мәжбүрлеу  күшімен 
қорғалатын жалпыға бірдей әлеуметтік нормалар жиынтығы. Құқықтың 
обьективті  мағынадағы  мұндай  анықтамасының  заңи  құқықтан 
айырмашылығы  бар.  Құқық  жүйесі  құқық  салалары  бойынша 
сараланған, олардың әрқайсысының реттейтін өз тақырыбы және осыған 
орай  айрықша  белгілері  болады.  Құқықты  екі  немесе  одан  да  көп 
мемлекеттердің  бірлескен  еркімен  негізделетін  халықаралық  құқыққа, 
сондай-ақ  тұтастай  бір  мемлекеттің  құзырындағы  ұлттық  құқыққа 
бөлудің де өзіндік елеулі ерекшеліктері бар. Ғылыми тұрғыдан Құқықты 

 
 
179 
10.2  Теңдік, еркіндік 
            және әділеттік 
           тұрғыдағы құқық 
 
бөлудің аса маңызды қағидаттарының бірін географиялық қағидат деуге 
болады.  Осыған  орай  қазіргі  дүниеде  континенттік,  ағылшын-  саксон, 
мұсылмандық құқық жүйелері кезінен таралған; 
 
Мемлекет  пен  заңнан  жоғары  тұрған  қоғамның  өзін  -өзі 
ұйымдастыру  түрі  ретіндегі  мемлекеттің  әділетті  тәртібін  қорғайтын 
аманат (импераив); 
 
Заңдастырылған не заңдастырылмаған әлеуметтік реттеуіштер 
жиынтығы.  Қазақстанда  құқықпен  жазылған  заңның  арасындағы 
қиғаштық  Қазақстан  Республикасының  Конституциясы  арқылы 
шешіледі. 
Қазақстан 
Республикасында 
қолданылатын 
Құқық 
Заңдарының,  өзге  де  нормативтік  құқықтың  актілердің,  Республиканың 
халықаралық  шарттық  және  өзге  де  міндеттемелерінің,  сондай-ақ 
Республиканың  Конституциялық  кеңесінің  жайы  Жоғары  соты 
нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады.  
 
Формалді  теңдік  тұрғысындағы  құқық 
осы  пәнді  игеруде  ерекше  орын 
алады.Әртүрлі  адамдарды  құқықтық 
теңестіру  негізі  және  өлшемі  құқық 
қабілеттілігі  мен  құқық  субъектілігі  бітімін  мойындау  әрі  растау 
түріндегі  қоғамдық  қатынастардағы  индивидтер  еркіндігі  болып 
табылады. 
   Құқық  тарихы-формалдық  (құқықтық)  теңдіктің  мазмұны,  көлемі, 
мөлшері  және  өлшемінің  дамудағы  тарихы,  осы  принцип  кез  келген 
құқық  жүйесіне,  жалпы  құқыққа  тән.  Адамдар  қатынасындағы  еркіндік 
пен құқықтың тарихи дамуының әртүрлі кезеңдеріне еркіндіктің өзіндік 
мөлшері және өзіндік өлшемі, өзіндік субъекттер ортасы  және еркіндік 
пен  құқық  қатынастары,  бір  сөзбен  айтқанда,  формалдық  (құқықтық) 
теңдік  принципінің  өзіндік  мазмұнына  тән.  Сөйтіп,  формалды  теңдік 
принципі  құқыққа  әрқашан  тән-тарихи  өзгерістегі  мазмұн  принципін 
негізге алады. 
   Жалпы  алғанда  формалдық  теңдік  принципінің  мазмұны,  көлемі, 
әрекет  өрісінің  тарихи  эволюциясы  құқыққа  тән  бола  тұрып,  өзге 
әлеуметтік реттеуліктерден (мораль, дін және т.б.) ерекшеленеді. Осыны 
ескере  отырып  былай  айтуға  болады:  құқық  дегеніміз  қоғамдық 
қатынастардағы адамдардың формалдық теңдік принципі арқылы 
еркіндікті нормативтік формада білдіруі. 
    Еркіндік  тұрғысындағы  құқық  пәнінің  негізгі  қарастыратын 
мәселелерінің бірі. 
Еркіндік  пен  теңдік  бөлінбейді  және  бірін-бірі  өзара  ұйғарады.  Бір 
жағынан  алғанда,  еркіндіктің  адами  өлшемінің  бастапқы  және 
анықтаушы  бітімі  еркін  индивид  болып  табылады  -  ол  жалпы  алғанда 

 
 
180 
құқыққабілеттілігі  мен  құқықсубъектілігінің  қажетті  негізі;  ал  басқа 
жағынан  алғанда,  индивидтердің  осы  еркіндігін  сол  индивидтердің 
анықталған  шеңбердегі  арақатысанстарының  әмбебаптық  принципі, 
нормасы және теңдік формасы арқылы көрсетуге болады.  
   Өздерінің бейеркіндіктен еркіндікке, еркіндіктің бір сатысынан одан 
жоғарғы сатысына өтуінде, еркіндіктің туа біткен тәжірибесінде адамдар 
мен халықтар осы  шақпен келер шақтағы  еркіндікті де  сезіне  алмайды, 
өйткені  адамдардың  еркіндікті  өмір  тіршілігінде,  практикалық 
тәжірибеде жүзеге асыру өте қиын мәселе.  
   Адамдардың  қоғамдық  өмірінде  еркіндіктің  болмысы  мен  болу 
формасын,  құқықтан  өзге  ешбір  салада,  адамзат  ойлап  тапқан  жоқ. 
Еркіндікті логикалық та, практилық та жүзеге асыру мүмкін емес.  
  Адамдар  өздерінің  теңдіктерінің  шамасына  қарай  еркін  және 
еркіндіктерінің  шамасына  қарай  теңдікте  болады.  Бейқұқықтық 
еркіндік,  әмбебаптық  өлшемсіз  және  бірыңғай  мөлшерсіз  еркіндік 
дегеніміз,  немесе  теңдіксіз  «еркіндік»  -  деп  аталатын  еркіндік-бұл 
элитарлық  артықшылық  идеолгиясы,  ал  еркінсіздік  «теңдік»  -  деп 
аталатын  еркіндік  бұл  құлдар  мен  езілген  халықтар  идеолгиясы.  Не 
теңдік  (құқықтық  формада  )  болу  керек  немесе  зомбылық  болу  керек 
(әртүрлі  көріністер).  Үшіншісі  болмақ  емес:  бейқұқықтық  (және 
бейеркіндік ) - әрқашан да зомбылық. 
 Осыған  байланысты  зомбылықтың  да  түрі  көп  –  «жұмсақ» 
түрлерінен  өте  қатаң  түрлеріне  дейін,  тирандақ  және  тоталитарлық 
көрністері.  Ал  құқықта  (және  еркіндіктің  құқықтық  формасында)  тек 
өзіне  іштей  тән,  ерекше  принцип  -  формалды  теңдік  принципі  бар. 
Зомбылықта  өзіндік  принцип  жоқ;  оның  принципі,  егер  олай  айтуға 
болса, осы құқықтық принциптің жоқ болуы, осы принциптен бас тарту, 
оны  бұзу  және  елемеу.  Құқықсыз  еркіндік  –  ол  зомбылық,  тирания, 
зорлық.  
  Еркіндік  теңдікте  (атап  айтқанда  –  құқықтық  теңдікке)  тек 
қарсылықта емес, керісінше, ол тек теңдік арқылы осы теңдікте өзін-өзі 
білдіреді. Еркіндік пен теңдік ажырамас бірлікте және бірін-бірі ұйғарып, 
толықтырады.  
  Құқық жай ғана әмбебаптық мөлшер және теңдік өлшем ғана емес, 
ол ең алдымен индивидтердің әмбебаптық мөлшері және теңдік өлшемі. 
Еркін  индивидтер  –  құқықтың  «материясы»,  иеленушісі,  мәні  және 
мағынасы.  Еркіндік  даралық,  тұлға,  жеке  адамның  құқығы  терістелген 
шақта,  сонда  құқықтың  (формалдық  теңдіктің  құқықтық  принципінде) 
болмауы мүмкін және болмайды да, онда шын мәніндегі құқықтық жеке 
және  топтық  құқық  субъекті  де,  құқықтық  заңдар  мен  қоғамдағы 
құқықтық қатыснастар да болмайды.