Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

Термин осындай әр түрлі болғанымен, сөйлемнің бұл түрін анықтаудағы негізгі белгі, критерийдің біреу-ақ екенін аңғаруға болады. Ол — сөйлемнің баяндауышы көрсететін іс-әрекеттің белгілі бір жаққа ғана арналмай, үш жақтың үшеуіне де қатысты болатындығы. Конкретті, арнаулы жақ болмаған соң, сөйлемде оның конкретті көрінісі бастауыш та болмайды. Сөйлем, айтылатын ой, баяндауыш арқылы ғана жарьгққа шығады да, бір бас мүшелі болып қалыптасады. Іс, қимыл, белгі иесі болатын жақ (субъект) жалпыла-ма болса да, ауыспалы болса да, ортақ болса да, әйтеуір, ол белгілі, конкретті бір ғана жақ туралы емес, белгісіз жақ туралы болып келеді. Белгісіз болатын бастауыш емес, оның логикалық негізі бола-тын реалды жақ, іо иесі белгісіз болады.

Сөйлемнің субъектісінің белгісіз болып құрылуы конкретті жақтың ауысып, не жалпыланып, не ортақ болып қолданылуы сияқты әр түрлі себепке байланысты болады.

Белгісіз жақты сөйлемдер, негізінде, қазақ тілінің мақал, мәтел, нақыл, өсиет ретінде айтылатын шешендік сөздерінде қолданылады, Осының өзі бұл сөйлемдердің жасалуында стильдік негіздің де бар екенін көрсетеді. Стильдік мән конкретті жақты (субъектіні) сөйлем мазмұнынан әдейі ығыстырып, жалпыға бірдей қатыстырып айту үшін сөйлемді белгісіз жақта құру әдісінде, тәсіліқнде болып отыр.

Егер белгісіз жақты сөйлем ішіне оның баяндауыш тұлғасына сәйкес келетін атау тұлғалы сөзді қойып айтсак; сөйлемнің бастапқы стильдік мәні жойылып, жалпыға арналып айтылмай, уйреншікті ар-наулы жақты сөйлем болып шыға келеді, мыс.: Жүйрікті кекіл қагы-сынан байқайды (мақал). Ол — жүйрікті кекіл қағысынан байқайды

Алғашқы сөйлемнің баяндауышы жалпыланған, белгісіз жақта айтылса, кейінгі сөйлем белгілі үшінші жақтың қимылын көрсетіп отыр. Мұнда бір ғана адамның, яғни жекеше 3-жақтың, жүйрікті та-нудағы шеберлігі, білгірлігі баяндалады.

Белгісіз жақты сөйлемдер қара сөзде де мақал, мәтелде қалып-тасқан ізбен сол стильдік бағытта, сол құрылыста жасалып отырады.
Белгісіз жақты сөйлем баяндауыштарының жасалуы
Белгісіз жақты сөйлемнің баяндауышы етістіктің 2-жағы арқылы жасалады. Етістіктің 2-жағы арқылы жасалатын белгісіз жақты сөйлемдер өзінің қалыптасу тәсілі жағынан, жақтық мәнінің ауысып келуі жағынан әр түрлі болып келеді.

Өзінің қалыптасу тәсілі жағынан баяндауышы 2-жақта тұратын белгісіз жақты сөйлемдер екі мағынада қолданылады.

а) Мазмұны шындық өмірден алынып, тәжірибе жүзінде әбден сыналған шындық уақиғаны білдіретін мақал, мәтел, нақыл сөздерде сөйлемнің белгісіз жақты түрі қалыптасады. Мұндай сөйлемдердің жақтық мағыналары үш жақтың үшеуіне бірдей, тең қатынаста ай- тылады. Баяндауыштары бұйрық райлы етістіктің 2-жағының болымды, болымсыз түрінде және жекеше 2-жақтың жіктік жалғау-ында тұрады.

Болмас іске болат бол. Жауға жалынба, досқа тарылма. Адал-^: дық үшін ардым деме. Таспен ұрғанды аспен ұр. Атты қамшымен
¹⁶ М. Б а л а қ а е в, Т. Қордабаев. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. Алматы, 1961, 170-бет.

¹⁷ Ғ. М а д и н а. Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер. Алматы, 1959, 54-бет.

¹⁸ А. Әбілқаев. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сойлем түрлері. Алматы,. 1963, 10—14-беттер.

138
айдама, жеммен айда. Өз басыңды дауға берсең де, жолдасыңды жауға берме. Жалқаудың жанына барсаң, сылтаудың астында қаласың.

Осындай белгісіз жақты сөйлемдер әдеби тілдің даму процесінде жеке ақын, жазушылардың көркем шығармаларында да қалыптасып жатады.

Мінін көріп безгенше, м і н і н а л ы п т ү з е (Мұстафин). Адам тәрбиелеуді оңай д е м е (Иманжанов). Уайым қайғыны орынсыз күлкімен а з а й т п а, орынды харекетпен а з а й т. Әрбір жаман кісінің жаман қылығына кү л с е ң, оған р а қ а т т а н ы п күлме, ы з а б о л ғ а н н а н күл. Жаман дос — көлеңке: басыңды күн шалса, қ ашып құтыла алмайсың; басыңды бұлт шалса, і з д е п т а б а а л м а й с ы ң. Досы жоқпен с ы р л а с, досы көппен с ы й л а с (Абай).

ә) 2-жақты 1-жақтың орнына әдейі қолдану мақсатынан туған белгісіз жақты сөйлемдер болады. Мұндай сөйлемдердің мазмұны айтушының өз басынан алынған іс-әрекетті көрсетеді де, тыңдаушыға өз атынан айтудан гөрі, жалпылама түрде жеткізу мақсаты көзделеді. Бұл вариантқа жататын белгісіз жақты сөйлемдердің де жалпы мазмұны біршама әдетке, дағдыға айналған уақиға болып келеді.

Белгісіз жақты сөйлемнің бұл мағыналық варианты баяндауыш-тың морфологиялық құрылысының түрленуіне, оның құрамына түрлі модальдық мәні бар қосымшалар мен көмекші сөздердің қосылып айтылуына қарай мазмұны жағынан да түрленіп отырады. Олар бір нәрсеге қынжылу, таңдану, сүйсіну, кекету, ызалану сияқты т. б. модальдық айырмашылықтары бар сөйлемдер болады. Сөйлемнің баяндауышы 2-жақта тұрғанымен, нақты тыңдаушыға қаратылмайтындығы әңгіменің, контекстің жалпы жағдайынан байқалады.

Баяндауышы 2-жаққа тәуелденген қалау райлы етістік пен кел етістігінің жекеше 3-жағының тіркесінен болған сөйлемдер де нақты 2-жақты көрсетпей, жалпыланған белгісіз жақта айтылады.

Белгісіз жақты сөйлемдердің бірқатарының ішінде жалпыланған мәндегі сен есімдігі тұратыны да болады. Сен есімдігі тұрғанымен, оның конкретті тыңдауышының (белгілі субъектінің) грамматика-лық көрінісі бола алмайтыны, сен есімдігі әдейі жалпылама мәнде

139
қолданылып отырғаны контекстен айқындалып тұрады.

Балам орнымды бассын демек не сөз? Өзіңнен қалған дүние иесіз қалар дейсің бе? Қалған дүниенің қамын с е н жемек пе едің? (Абай).

Шіркін қарақат тәтті де, сүлу да жеміс-ау! Жібек шалғынды, жыныс тоғайлы табиғаттың бұл байлығына көзің тойған кезде, оның иесін і з д е й с і ң. Ол, әрине Есіл! С е н Есілді іздейсін де, көпке шейін ұ ш ы р а т а а л м а й с ы ң.

Есіл жағасының қаттылығын с е н суына сүңгігенде ғана к ө- р е с і ң. Моп-момын, тұп-тұнық сияқтанып, оның суы тізеңнен аспай-ақ сені қабықтай қалқытып ала жөнеледі. С е н м а л т ы м п а з болмасаң, суға кеттім деп үрейленесің (Мұқанов).
Баяндауышы етістіктің жекеше 3-жағында тұратын белгісіз жақты сөйлем
Белгісіз жақты сөйлемнің баяндауышы жекеше 3-жақта (жалғаулы, жалғаусыз) тұрады, бірақ іс-әрекет нақты үшінші жақты көрсетпей, белгісіз біреулердің іс-әрекеті екені білінеді. Сондықтан сөйлемнің бастауышы болмайды. Мұндай сөйлемдер қара сөзде де, мақал, мәтелде де ұшыраса береді.

Тәуке-ау, мойынды тігінен қаламайды ғ о й (Мұстафин). Елде мінетін арба жоқ. Бәрін т ы ғ ы п қ о й с а к е р е к (Сейфуллин). Ырыс алды — тірлік дейді, ол қай тірлік... Көкірегі, көңілі тірі болса, с о н ы а й т а д ы (Абай)... бұрын біздерді у к о м щ и к - т е р д е у ш і е д і, ал қазірде райкомщиктер д е с е д і (Фадеев). Беліне шом салып, екі өркешінің арасын жоталап б и і к т е т і п т і д е, соның үстінен бастыра бір ашамайды орнатып, мықтап шандып, т а ң ы п т а с т а п т ы. Әріден келе жатқан д е с е д і- а у, балам, мұның түбін (Әуезов). Кедейдің баласын алмайды десіп жүр ғой? (Сәрсенбаев).

Баяндауышы -а р\\-е р, -р тұлгалы күрделі етістікке -м а шылауы мен -е көмекші етістігінің жекеше 3-жақта тіркесіп келуі арқылы белгісіз жақты сөйлем жасалады. Мұндай сөйлемдердің жақтық мәні 1-жаққа тән болады, бірақ сөйлемнің баяндауышы 3-жақпен айтылады.

Белгісіз жақты сөйлемнің бұл түрінің де мағынасы контекске ба-ғынышты келеді. Стильдік маңызы да зор болады. Әдетте, баяндау-ыш үшінші жақта тұруы айтушының әдейі белгісіз жақта айту мақ-сатымен байланысты болады. Егер конкретті 1, 2-жақтарда айтылса, жақ белгілі болады да, сөйлемнің бастауышын қойып айтуға мүмкіндік туады. Жалпы белгісіз жақты сөйлемдердің стильдік ерекшелігі, баяндауыштарының әдейі 2-не 3-жақтарға қойылып айтылуында. Егер оларды айтушы конкретті 1 не, 2 не 3-жақтардың біріне арнаи айтса, сөйлем белгілі жақты сөйлем болып шыға келеді де, бастауышы да табыла кетеді. Темекі тартып алар ма еді деген сөйлемде мазмұны осы тұрған күйінде 1-жақтың өз атынан-ақ айтылып отыр. Бірақ айтушының әдейі 3-жақты қолдануымен байланысты сөйлемнің айқын бастауышы бола алмай, белгісіз жақта айтылады. Бұл мазмұн контекске байланысты, стильдік ұғыммен байланысты айқындалып отырады.

Әттең, осы туралы жұрт көп оқитын роман, хикая, әңгімелер ж а з а р ма е д і! (Көбеев). Менің теріме сені қ а п т а п қояр ма е д і (Шолохов). Сол дәрияға сүңгіп кетіп, тереңде жатқан асыл-дарын алып ш ы ғ а р мА е д і, иектеп еркін жүзер ме е д і! — деп қызығатын (Мұстафин).

340
Баяндауыш көрсеткен қимыл бұйрық райдың 3-жағында тұрып та, белгісіз жақтың ңимылын білдіреді. Бірақ іс-қимыл нақты 3-жаққа арналмағандықтан, бұйрық мәні жойылып, белгісіз жақтың іс-әре-кетін көрсетеді.

Жақсыз сөйлемдер түрлі модальдық қатынастарды білдіре алады. Әр түрлі модальдық қатынастарды, мәндерді білдіруі жақсыз сөйлемдердің баяндауыш құрылысының формаларына байланысты туып, өзгеріп, құбылып отырады. Сөйлемнің модальдық қатынаста-рын түрлендіріп көрсетуде жақсыз сөйлемдер ролі күшті болатын-дығын кейбір тюркологтардың мұны «Модальды жақсыз сөйлем-дер» деп атауынан көруге болады (А. Н. Кононов. Грамматика современного узбекского литературного языка. М.-Л., 1960, стр. 401). Жақсыз сөйлемдер құрылысына қарай жалаң да, жайылма да болып келе береді.

Жақсыз сөйлемдер бастауышы болмай, бір тұрлаулы мүшеден, баяндауыштан ғана құралатындықтан, оның түрлері баяндауыш құ-рылысына қарай жіктеледі.
Күрделі баяндауыш құрамына бол көмекші етістігінің қатысуы аркылы жасалатын жақсыз сөйлем
Жақсыз сөйлемнің бұл түрі күрделі баяндауыш құрамындағы негізгі компоненттің тұлғалық түрленуімен байланысты модальдық оттеноктарға да өте бай келеді. Күрделі баяндауышы етістіктерден болады, кейде есім де араласып келіп отырады. Сөйлемдер болымды істі де, болымсыз істі де, сұраулық мәнді де көрсете алады. Сонымен қатар істі істеуге болатынын я болмайтынын тұжырымдап айту, бол-жай айту, істелуі я істелмеуі мүмкін еместігін, істің істелуі қажетті шарт екенін, істі істеуге я істемеуге мұқтаждықты тағы басқа мо-дальдық мәндерді білдіреді.

а) Бол етістігінің жекеше 3-жағы ашық райдың болымды, болым-сыз формасында барыс септігіндегі тұйық етістікпен тіркесіп келеді.

ә) Көмекші бол етістігі есімше тұлғасында келіп, өзінен кейін басқа көмекші сөздер тіркесінде тұрғанда, жақсыз сөйлем жасалып,

141
істің істелуіне мүмкіндіктің бар я жоғын болжай айту мағынасын тудырады.

Ж а я у ө т е м д е у г е б о л а т ы н емес (Әуезов). Мұндай өлеңді ағасына жіберуге б о л м а с та еді (Фадеев)

б) Негізгі етістік есімшенің болымсыз түрінде септеліп ( барыс

септігіне қойылып) келіп те күрделі баяндауыш жасалады. Мұндай. жақсыз сөйлем баяндауышының көмекші компоненттері де болым-сыз тұлғада келуі шарт болады.

Бұрын қанша парықсыз болса да, бұ л ж о л ы ойланбасқа б о л м а й д ы (Иманжанов). Екеуі қосылып айтқан соң, тыңда- масқа бола ма? Шаруашылық, әлеуметтік, халықтық қам- дарды ойламасқа болмайды (Әуезов).

в) Жақсыз сөйлемнің құрамына қалай, неге, ма, ме сияқты сұрау мәнін туғызатын есімдіктер, шылаулар араласып келгенде, жоғарыда келтіргендей жақсыз сөйлемдер ашық сұраулы сөйлемге айналын, жақсыз сөйлем жасалады.

г) Жақсыз сөйлемнің бұл типінің бір түрі (разновидность) күрделі баяндауыштың барыс септіктегі тұйық етістіктен болған негізгі ком-понентінің тәуелденіп келуі арқылы жасалады.

д) Күрделі баяндауыштың негізгі компоненті (негізгі етістік фор-масы) -п, түлғалы көсемшеден, ал, көмекші бол етістігі болымсыздық жұрнақпен ауыспалы шақта келеді. Жаңсыз сөйлемнің модальдық мазмұны істің істелуіне ешбір объективтік жағдайдың жоқтығын білдіреді.

е) Негізгі етістік көсемшенің -й формасында келгенде, жақсыз сөйлемнің мазмұны істің істелмеуіне ешбір жағдайдың жоқтығын, қалайда істелуі керек екендігін көрсетеді. Бірақ күрделі баян-дауышы тұлғалық құрылысы жағынан болымсыздық формаларда тұруы шарт болады.

142
Әке не десе, о десін, бұны і с т е м е й б о л м а й д ы. Бірақ к е т -п е й болмайды (Әуезов). Балаларды оқытпай б о л м а й д ы ғ о й (Көбеев). Бұл қуаныштарды т о й л а м а й б о л м а с (Сәрсенбаев). Бәрібір алаң арқылы ө т п е й болмайды ғой. Ай туып қалады, а с ы қ п а й болмайды (Шолохов). Сол үшін де коллективтің бірлігіне ақау түсірер жарқышақ білінсе, дереу көріп, қиюластыруға б а р д ы с а л м а й болмайды (Иманжанов).

ж) Мазмұн, модальдық мәні жағынан алдыңғы сөйлемдермен си-нонимдес болып келетін, бірақ негізгі етістік шартты райдың 3-жа-ғында тұратын жақсыз сөйлемдер де болады. Бұл типтес жақсыз сөйлемдер, әсіресе, ауызекі сөйлеу тілінде жиі қолданылады.

з) Негізгі етістік есімшенің -а р\\-е р, -р формасының болымды, болымсыз түрінде келіп, ал көмекші етістікке есімшенің осы форма-сы тек болымды түрінде ғана тіркесіп келіп те жақсыз сөйлем ба-яндауышы жасалады. Мұндай сөйлемдердің, модальдық мәні міндеттілікті, қажеттілікті білдіретін жақсыз сөйлем түрлерімен синонимдес келеді. Әрі зілді нақыл, үйрету сияқты қосымша мәні де болады. Бірақ сөйлемнің субъектісі біржола ығыстырылып, айтылған ойдың ешбір жаққа арнай қатысы болмайды.

Істелетін іс-қимыл үш жақтың біріне де қатысы болмай, жалпы айтылуы да немесе белгілі субъектіге бағытталуы да мүмкін. Бірақ белгілі субъектіні көрсететін сөз атау емес, барыс септігінде тұрады да, синтаксистік субъектіні — жақты ғана көрсете алады, ал грам-матикалық субъект (бастауыш) болмайды. Күрделі баяндауыштың тұйық етістіктен болған компоненті тәуелденіп келгенде, мұндай жақсыз сөйлемнің субъектісі ілік септігінде де тұра алады.

Тұйық етістік тәуелденіп келсе, бұл сөйлемдердің қимыл субъек-тісі ілік септіктегі есім болуы да мүмкін. М е н і ң т ү с у і м ке-рек. Сенің к е т у і ң к е р е к. Сонда, менің ауданға б а р у ы м керек п е? Баруың керек. Бәрібір менің жатуым керек (Иманжанов).

Қимыл субъектісі ілік септігінде тұратын жақсыз сөйлемдердің

143
ерекше белгісі сол, мұндағы ілік жалғау бірде көрініп ашық тұрса, бірде жасырын тұрады. Мәселен, Біз адамды ақтық өміріне дейін тәрбиелей беруіміз керек. Оларға мен емес, сен өзің айтуың керек (Иманжанов) деген сияқты сөйлемдер қазіргі әдеби тіл нормасынан едәуір орын алады. Бұл жағдай — ілік септігі жалғауының басқа септіктермен салыстырғанда түсіп қалып айтылуға икемділік қасиетімен байланысты тілдік процесс. Соның нәтижесінде ілік септіктегі қимыл субъектісі активтеніп ¹⁹, грамматикалық субъектіге айналған.

Қазіргі қазақ тілі фактілерін үнемі тарихи тұрғыдан ғана қарап анықтамай (өйткені тіл фактілері де елеусіз дамып, өзгеріп, бір кате-гория екінші категорияға айналып жатады), дәл қазіргі даму дәреже-сіне сәйкес қарайтын болсақ, жақсыз сөйлемдердің кейбір жақты ва-рианттарының болатыны байқалады.

Б і з енді қалай да жақсы оқуымыз керек. Б і з оған көмекте-суіміз керек (Иманжанов). Бұл ж а с б у ы н өз өмірінің бар мінде-ті сол қоғамды құру екенін білуі керек («Ленин комсомолы» жинақ).