Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

Сайын, соң шылаулары атау тұлғалы өткен шақтық есімшеге тір-кесе айтылып бағыныңқы сөйлем баяндауышы болады. Мұндай ком-поненттердің сайын шылауы араласқан түрі бағыныңқы сөйлемдегі іс-әрекет болған сайын басыңқыдағы іс-әрекеттің де қайталап болып отыратындығын білдірсе, соң шылауы араласқан түрі бірде басыңқыдағы іс-әрекеттің бағыныңқыдағы іс-әрекеттен кейін болғандығын білдірсе, бірде басыңқыдағы іс-әрекеттің болу-болмау себебін білдіреді. Соң шылауы кейде өткен шақтық есімшенің шығыс жалғаулы түрімен де бірігіп айтылады, мыс.:

164
Шұбардың жаңағы сөзі есіне түскен сайын, Әбіштің намысы мен ызасы үдей түсті (Әуезов). Ол ернін қозғаған с а й ы н, жаңадан ғана бурыл тартқан қаба сақалы секең-секең ете қалады (Сәрсенбаев). Кейінгілер шығып б о л ғ ан с о ң, құтылғанына қуанғандай ақсия күлді (Әуезов). Кеңес құпиялау б о л ғ ан с о ң, бөтен кісілерді кіргізбей, есік алдында почтовай түр еді (Сейфуллин).

Ү ш і н шылауы тұйық етістіктен болған баяндауышы бар бағы-ныңқы сөйлемді басыңқы сөйлеммен байланыстырады. Мұндай ба-ғыныңқылар басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің мақсатын білдіреді, мыс: Күзетші сезіп қ а л м а у ү ш і н, біз жыраның ішімен еңбек-теп кеттік (Қайсенов). Оқытушы беделді б о л у ү ш і н, ол марк-сизм-ленинизм ғылымын терең меңгеру керек (Көбеев).

Бұл айтылған демеулермен қатар демеу мәнінде қолданылып, өткен шақтың есімшеге тіркесе айтылатын кезде, уақытта, мезгілде, сәтте, күні, жылы тәрізді тағы басқа сөздер де жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра құрмаластыру қызметін атқарады.

Жай сөйлемдерді бір-бірімен ұштастырып, құрмалас сөйлем жа-сауда шешуші роль атқаратын шылау сөздердің екінші түрі — ж а л-ғ а у л ы қ т а р. Олардың қатарына мыналар жатады:

а) Себептестік қатынасты білдіретін — сондықтан, себебі, сол се-бепті, өйткені, неге десең жалғаулықтары;

ә) Мезгілдестік, өсіңкілік қатынасты білдіретін — және,. да, де, та, те, әрі жалғаулықтары;

б) Қарсылықты қатынасты білдіретін — бірақ, сонда да, сөйтсе де, алайда, әйтсе де, ал, дегенмен жалғаулықтары;

в) Кезектестік, талғаулық, бірдейлестік қатынасты білдіретін — бірде, біресе, кейде, не, немесе, болмаса, әлде, я, яки жалғаулық-тары;

г) Бейтараптык, қатынасты білдіретін — мейлі, құй жалғаулық-тары.

Мұндағы әр топқа бөлген жалғаулықтардың басын біріктіретін ортақ қасиеттерімен бірге, бір топқа жата тұрса да олардың әрқайсы-сының тек езіне ғана тән ерекшеліктері де болады. Ол ерекшеліктер кейін сөз болады.

Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру қызметін жоғарыда аталған жалғаулықтармен қатар жалғаулық мәнінде қолданылатын солай бола тұрса да, солай дегенмен де, сөйте тұрса да, олай дейтін себебі, бұлай дейтін себебі дегендер тәріздес сөз тіркестері де атқарады.

Шылаулардың қай түрі болса да жай сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыру қызметін, яғни тек дәнекерлік қызметті ғана атқарып қоймайды, сонымен бірге құрмаласып тұрған жай сөйлемдердің ма-ғыналық қатынастарына да елеулі әсерін тигізеді, олардың мағына-лық қатынастарын айқындай, кушейте түседі. Мыс.:

Бұл мысалдағы шылаулардың әрқайсысы екі түрлі қызмет атқа-рып тұр: бірінші жағынан — жай сөйлемдерді бір-бірімен ұштасты-рушы дәнекер болса, екінші жағынан — олардың қандай мағыналық қатынастарда тұрғанын айқындаңқырап тұр. Мысалдың алдыңғы бі-

165
рінші сөйлеміндегі бірақ жалғаулығын алып тастасақ, сөйлем байланыстары әлсіреумен қатар, олардың арасындағы қарсылықты, себепті қатынастар да көмескіленеді. Үшінші, төртінші сөйлемдер-дегі ал, әрі жалғаулықтары айтылмаса, компоненттердің ара қатынастары мүлдем бұзылып, олар құрмалас сөйлем болудан біржола қалады. Ал енді, бесінші сөйлемдегі да шылауы болмаса да сөйлемнің құрмаластық қасиетіне нұқсан келмейді, бірақ компоненттердің мағыналық қатынастары өзгереді, алтыншы сөйлемдегі соң шылауынсыз компоненттердің мағыналық қатынастары бұзылуы былай тұрсын, тіпті, сөйлем құрмалас болудан қалады. Бұл жағдайлар құрмалас сөйлем жасауда шылаудың (жалғаулық, демеу) маңызды роль атқаратындықтарын білдіреді.

Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыруда жалғаулықтар мен демеулердің дәнекерлік рольдерінің дәрежесі бірдей емес. Салаласа құрмаласқан сөйлемдердің көпшілігінде жалғаулықтар сөйлемді құрмаластырушы негізгі тұлға болмайды, онсыз да бар байланысты күшейте түсетін, көмекші тұлға болып табылады. Сондықтан жалғаулықты түрде айтылған кейбір құрмаластарды, құрмаластық қасиетін сақтай отырып, жалғаулықсыз түрде айтуға да болады. Мыс.:

Ал демеулер арқылы құрмаласатын сөйлемдер мұндай құбылысқа көнбейді. Өйткені демеу араласқан сөйлемдерде жай сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыру, сол арқылы құрмалас сөйлем жасау мін- деті түгелімен демеулердің үлесіне тиеді. Сондықтан ондай сөйлем- дерден демеуді түсіріп айтсақ, құрмаластық бірлік бүтіндей жойылады. Мыс.: Осы қылығы есіне түскен с а й ы н, ол өзінен өзі қатты ұялатын. Сенгені жыл құсындай көріне бастаған соң, Олжабектің ойына үміт дүниесі келіп орнады (Мұстафин).

Осы сөйлемдердегі демеулерді алып тастап: Осы қылығы есіне түскен ол қатты ұялатын. Сенгені жыл құсындай көріне бастаған Олжабектің ойына үміт дүниесі келіп орнады — деп айтсақ, екеуі де құрмаластық қасиеттерінен айрылып үйірлі мүшелі жай сөйлемдер ғана болып қалады.

Бұл жағдайлар жалғаулықтардан гөрі демеулердің дәнекерлік ролінің күшті екендігін, олардың жалғаулыңқа қарағанда тілдік эле-менттерді бір-бірімен әлдеқайда тығыз және берік байланыстыра-тындығын байқатады. Оның себебі демеулердің өз жетегіндегі сөзін өзі, меңгеріп, өзіне бүтіндей бағындырып тұратындығында болу керек.

Құрмалас сөйлем интонациясын екі турге бөліп қарауға болады: 1) тиянақты интонация; 2) тиянақсыз интонация.

166
Тиянақты интонация сөйлемнің ең соңында болады да, оның аяқ-талғандығын білдіреді. Сондықтан ол тек құрмалас сөйлемге ғана тән емес, аяқталған ойды білдіретін, өз алдына дербес бір бүтін бо-лып тұратын сөйлем атаулының бәріне де тән. Интонацияның бұл түрінің құрмаластағы функциясы сол, ол құрмалас сөйлем құра-мындағы компоненттердің басын біріктіріп оларды бір бүтін етіп тұрады.

Интонацияның тиянақсыз түрі құрмалас сөйлем құрамындағы компоненттер арасында келеді де, әр құрмаластың қандай компоненттерге бөлінетіндігін білдіреді. Интонацияның бұл түрі өзінің тиянақсыздығы арқылы сөйлемнің аяқталмағандығын, ой жалғасы барлығын байқатады да, сол арқылы жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластырады. Мыс.:

Бұл мысалдағы құрмалас сөйлемдердің барлықтарының да бірінші комлоненттерінен кейін интонациялық кідіріс бар. Бірақ олардың тыныстық дәрежелері біркелкі емес: бірінде аз, бірінде көп деген сияқты түрлі-түрлі шамада байқалады. Мысалдың бірінші, сөй-лемінің компоненттері арасындағы интонациялық кідіріс пен кейінгі сөйлемдер компоненттері арасындағы интонациялық кідіріс бір емес: бірінші сөйлемде ол анағұрлым айқын байқалады да, кейінгілерінде, әсіресе, Байжан есіктен кіре бергенде, телефон шылдыр ете қалды — деген сөйлемде ол көмескі түрде ғана білінеді.

Құрмалас сөйлем компоненттері арасында болатын тиянақсыз интонацияның тыныстық дәрежесінің әр түрлі болуы тек жоғарыда келтірген мысалдарға ғана тән емес, жалпы құрмалас сөйлемдерге тән құбылыс. Құрмалас сөйлем компоненттері арасында болатын тиянақсыз интонацияның шамасы сол интонацияға ие болып тұрған комлоненттің баяндауыш формасына да байланысты болады. Ком-лоненттің баяндауышы неғүрлым тиянақсыз формада айтылса, оның интоиациялық үзілісі де соғұрльш шағын, көмескі болады. Міне, сондықтан баяндауышы тиянақты формада тұратын салалас құрмалас сөйлем компоненті мен баяндауышы тиянаңсыз формада тұратын сабақтас құрмалас сөйлем компоненті арасындағы интонациялық кідіріс бір болмайды. Алдыңгысында айқынырақ, елеулірек болады да, соңғысында олай болмайды. Ол былай тұрсын, тіпті баяндауыштары әр турлі тиянақсыз формада айтылатын сабақтас сөйлем комлоненттерінің өздері де интонациялық жағынан біркелкі болмайды. Мысалы: Олжабек қоса күлсе де, оның қай күлкі екенін өзі де аңдамады. Өзі қораш болғанмен, осы төбенің аты зор (Мұстафин) деген сөйлемдердің екеуі де сабақтас құрмалас сөйлем болғандарымен, олардың бірінші комлоненттерінен кейінгі интонациялық кідіріс бір емес. Алдыңғы сөйлемнің «Олжабек қоса күлсе де» деген бөлшегінен кейін азды-көпті болса да интонациялық кідірістің барлығы байқалса, соңғы сөйлемнің — өзі қораш болғанмен деген бөлшегінен кейін оның бар-жоқтығы мейлінше көмескіленеді. Осы тәріздес, салалас құрмалас сөйлем компонент-тері арасында болатын интонациялық құбылыстар да біркелкі болмайды. Оның жалғаулықсыз түріндегі компоненттердің интонациялық құбылыстары бір түрлі болса, жалғаулықты түріндегі компоненттердің интонациялық құбылысы екінші түрлі болады. Оны байқау үшін мына мысалдарды оқып қарайык:

167
1.Үлкен қара көздері кейде көңілді ұшқынмен жарқ ете қалады, кейде ол мөлдіреп терең қарайды.

2. Бір-екі рет ол әйел алуға, үй болуға ниет етіп көріп еді, оның сәті түспеді (Ақтанов).

3. Шұбар да оны сезбей қалган жоқ, бірақ ішінен Базаралымен бұл арада ырғасуды өзіне қажет деп білмеді.

4. Мағаш пен Кәкітай осы тұста бөгеліп қалды да, Әбіш ілғері басты (Әуезов).

5. Қорқыныш бойын билеп алған Шалтай тырып ете алар емес, жаны бар, есі жоқ (Әбішев).

Мысалдың 1—2—3 сөйлемдерінің бірінші компоненттерінен кей-інгі интонация 4—5 сөйлемнің бірінші компонентінің интонация-сына қарағанда, әлдеқайда тиянақты, тіпті аяқталған, дербес сөйлемнің интонациясы сияқты.

Сөйтіп, құрмалас сөйлем компоненттері арасында болатын тия-нақсыз интонацияның тиянақсыздың шамасы біркелкі болмайды. Оның әр түрлі болуы компонент баяндауышының формасына және шылау сөздерге тіркесіп я тіркеспей айтылуларына байланысты болады. Компоненттің баяндауышы неғұрлым тиянақты формада айтылса оның интонациясы да соғұрлым тиянақтырақ болады. Өйткені интонация сөйлем үшін қандай қажетті элемент болғанымен ол түгелдей сөйлем мағынасына, сөйлем құрылысына тәуелді болады. Сөйлемнің мағынасы мен құрылысындағы өзгерістерге лайықты өзгеріп, құбылады. Сондықтан интонацияны құрмалас сөйлемнің мағынасына, оның компоненттерінің баяндауыш формаларына қарай құбылып отыратын, соларға тәуелді, көмекші категория деп түсінген жөн.

Құрмалас сөйлем компоненттері арасында болатын тиянақсыз интонация тиянақсыздың дәрежесінің қандай болуына қарамастан жай сөйлемдерді бір-бірімен ұштастырады және құрмалас сөйлем компоненттерінің ара жігін көрсетеді.
Қ¥РМАЛАС СӨЙЛЕМ КОМПОНЕНТТЕРІНІҢ

ОРНАЛАСУ ТӘРТІБІ
Сөйлем мүшесілік қызмет атқаратын әрбір сөздің сөйлемде қалай болса солай тұра салмай, белгілі тәртіппен орналасатыны сияқты, құрмалас сөйлем компоненттерінің орналасуында да белгілі қалып-тасқан тұрақты заңдылық болады. Құрмалас сөйлем компоненттері-нің қалыптасқан белгілі тәртіппен орналасуы жай сөйлемдердің құр-маласуында шешуші роль атқарады. Егер комлоненттердің тілімізде қалыптасқан орын тәртібі бұзылса, жай сөйлемдердің бір-бірімен байланысы, сөйлемнің құрмаластық қасиеті жойылып қана қоймай-ды, солармен бірге, сөйлемнің үғымы ауырлап, тіпті, ол кейде сөйлем болудан да қалады. Сондықтан сөйлем мүшелерінің орын тәртібі сөздердің синтаксистік қатынастарының басты бір көрсеткі-ші болатыны сияқты, құрмалас сөйлем компоненттерінің орын тәртібі де жай сөйлемдерді құрмаластырудың елеулі бір тәсілі болып есептеледі.

Құрмалас сөйлем компоненттерінің орналасуында мынадай заң-дылықтар болады:

а) Салалас құрмаластың болсын, сабақтас құрмаластың болсын тиянақсыз компоненттері әрдайым бұрын айтылады да, тиянақты компоненттері кейін айтылып сөйлемді аяқтап тұрады. Мыс.:

Сәуле түсінбегендей түр көрсетіп көз қиығын тастап еді, ол кеу-десін көтере түсті. Бірақ бұрынғыдай емес, кеудесін қанша көтерсе де, еңсесі көтерілген жоқ. Бұрынғы ойлы жүзін қазір ауыр мұң басып, бұрын үнемі шаттық ойнап тұратын көзінен

168
қазір ыза оты жалтылдайды (Әбішев).

ә) Поэзияда құрмаластың тиянақты компоненттері мен тиянақсыз компоненттерінің орын тәртібі өзгеріп, өлең үйлесіміне қарай түрленіп айтыла береді. Қара сөзбен айтылған құрмалас сөйлемдер-де тиянақсыз компоненттің бұрын тұруы қазақ тілінің стилистика ерекшелігінің бір көрінісі болып табылатыны сияқты поэзияда ол компоненттердің орналасу жағынан бірде олай, бірде бұлай болып келуі де тіліміздегі қалыптасқан заңдылық болып табылады.

б) Сабақтас кұрмалас сөйлемнің тиянақсыз компоненті кейде тиянақты компоненттің ішінде келетіні де болады. Бірақ бұл — тілі-мізде кең жайылған құбылыс емес, өте сирек кездеседі және мұндай құрылыста айтылудан сөйлемнің тек интонациялық жағына азды-көпті өзгеріс енгені болмаса, оның компоненттерінің байланысына, мағынасына ешқандай өзгеріс енбейді. Сондықтан бағыныңқы ком-поненті бірінші орында айтылған сабақтастардың көпшілігін бағы-ныңқы компонентін тиянақты жай сөйлемнің ішінде келтіріп, өзгер-тіп айтуға немесе керісінше қойып айтуға бола береді. Мысалы: Әкем етегімнен ұстағанша, мен арызымды Таласовқа беріп те үлгердім (Сәрсенбаев)— деген құрмаласты — Мен, әкем етегімнен ұстағанша, арызымды Таласовқа беріп те үлгердім,— деп айта беруге болады. Айырмашылығы тиянақты компоненттің сөйлем басында келтірілген бөлшегіне біраз екпін түсіріле айтылады.

Құрмалас сөйлем компоненттерінің орналасуында жоғарыда көр-сетілгендей орын тепкен тұрақты тәртіптің болуы әр түрлі жағдай-ларға байланысты. Ондай жағдайлар қатарына құрмалас сөйлем компоненттерінің баяндауыш формасы мен интонациясы жағынан және мағыналық қарым-қатынастары жағынан өз ара тең болмаула-рын жатқызуға болады. Сонымен бірге, компоненттердің орын тәрті-біне жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыратын кейбір шылау-лардың да тигізетін әсері күшті. Олай дейтін себебіміз мынау: сөйлем мейлі жай сөйлем болсын, мейлі құрмалас сөйлем болсын — бәрі бір аяқталған ойды білдіру үшін формалық жағынан да, интонациялық жағынан да тиянақты болуы шарт. Ондай тиянақтылығы болмаса, олардың сөйлемдік сәні болмайды. Міне, сондықтан: Үш жылға дейін бір арба кен келмесе де, завод тоқталмайды (Мүсірепов) дегең құрмалас сөйлем компоненттерінің орнын ауыстырып, завод тоқтамайды, үш жылға дейін бір арба кен бермесе де деп айту — қазақ тілінің сөйлеу нормасына сай келмейді. Өйткені соңғы вариантта тиянақсыз компонент сөйлем соңында айтылған. Ал енді, «Абайдың қиналғанын Ділда сезді, бірақ ол түк өкінген жоқ (Әуезов) деген құрмалас сөйлем компонентте-рінің баяндауыштары тиянақты формада айтылған. Бірақ соған қарамастан олардың орын тәртібін өзгертіп айтуға да болмайды. Егер өзгертіп айтатын болсақ, олардың арасындағы мағыналық қатынас бұзылады, соңғысы, тіпті, құрмаластық сипаттан біржола айрылады. Бұл жағдайлар құрмалас сөйлем компоненттерінің орын-тәртібінің тұрақтылығын және оның жай сөйлемдерді құрма-ластыруда шешуші роль атқаратындығын аңғартады.
САЛАЛАС Қ¥РМАЛАС СӨИЛЕМ

(Жалпы мәлімет)
Құрамына енген жай сөйлемдері грамматикалық жағынан бір-бі-ріне бағынышты, тәуелді болмай, өз ара теңдік қатынаста айтылып, синтаксистік құрылысы және мағынасы жағынан бір бүтін болып тұратын құрмалас сөйлем — салалас құрмалас сөйлем деп аталады.

169
Салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің өз ара тең болып келуінің негізгі себебі — ол компоненттердің бір-бірімен құрмаласу жолдарында, компоненттердің баяндауыш формасында.

Баяндауыш формасы жағынан алғанда салалас сөйлем компо-ненттері жіктік жалғаулы формада, яғни етістіктің ашық райында айтылады да, өз бастауыштарымен қиыса байланысады. Ал, компо-ненттер бірлігі, олардың өз ара байланыстылығы жай сөйлемдер ара-сында немесе жай сөйлемдер ішінде келген әр түрлі жалғаулықтар, жалгаулық мәнді сөздер арқылы, компоненттердің мағыналық және структуралық жағынан бірліктері, өз ара байланыстылықтары арқы-лы, осылардың негізінде туған интонациялық тұтастың арқылы қам-тамасыз етіледі.

Салалас құрмалас сөйлемнің сабақтас құрмалас сөйлемнен негізгі өзгешелігі — компоненттерінің грамматикалың жағынан бір-біріне тәуелді болмай, өз ара тең болып келуінде. Бірақ компоненттер теңдігі, дербестігі деген нәрсенің өзін де шартты түрде түсіну керек. Мұндағы теңдік, дербестік қалыпты жай сөйлемдер арасында бола-тын дербестік емес, өйткені мұндағы компоненттер сабақтас сөйлем-дегі сияқты бір-біріне бағынышты, тәуелді болып, бірі-бірінің жете-гінде айтылмағандарымен салаласа байланысудың әр түрлі тәсілдері, жолдары арқылы өз ара тығыз байланысты бір бүтін болып тұрады. Олай болатын себебі салаласу дегеніміздің өзі де — грамматикалық байланыстың, яғни тілдік элементтердің бір-бірімен синтаксистік қа-тынасқа келуінің бір түрі. Ал, грамматикалық байланысқа келген элементтердің (сөздердің, сөйлемдердің) өз ара не мағыналық, не грамматикалық жағынан, белгілі шамада болса да, бірімен-бірі ұш-тасып жататыны белгілі. Міне, сондай ұштастық, бірлік салалас сөй-лем компоненттері арасында да болады. Оны анығырақ байқау үшін төменде келтірілген мыралды талдап көрейік:

Келтірілген екі топ мысалдың алдыңғысы — дербес бес жай сөй-лемнен құралған бір абзац. Мұндағы жай сөйлемдер арасында бір-бірімен не мағыналық, не грамматикалық байланыс, салаластық қатынас жоқ. Сондықтан олардың әрқайсысы басқаға тәуелсіз, өз ал-дына жеке бір-бір сөйлем болып тұр. Ал, мысалдың екінші тобында он жай сөйлем болғанымен олардың бір де бірі өз алдарына дербес сөйлемдер емес, олар бір-бірімен мағыналық, грамматикалық байла-ныста айтылып, құрмалас сөйлемнің жеке компоненттері ғана болып тұр. Олардың байланысына келетін болсақ, бірінші құрмаластағы ал-дыңғы екі компонент өз ара себептестік қатынаста айтылып мағына бірліктеріне қарай құрмаласса, соңғы үшінші компонент алдыңғы екеуімен эллипис тәсілі арқылы құрмаласқан. Мысалдағы екінші құрмалас құрамындағы компоненттердің бір-бірімен байланысы да алдыңғыға ұқсас, тек бір өзгешелік — компоненттердің жай сөйлем түрінде ғана емес, сонымен бірге, құрмалас сөйлем түрінде де келуі.

170
Мұндағы екі құрмаласты біріктіріп, күрделі единица етіп тұрған синтаксистік тәсіл, бірінші жағынан, өз ара тығыз байланысты оқиғаның санамалап берілуі болса, екіншіден, бұл екеуіндегі жеке компоненттер ортақ бір ғана бастауышқа жетектеліп тұр. Ал, соңғы үшінші кұрмалас сөйлемдегі компоненттердің бір-бірмен байланысу жолы алдыңғы екеуіндегіден өзгеше: мұнда олар бірақ, өйткені де-ген жалғаулықтар арқылы грамматикалық жолмен байланысқан.

Компоненттер байланысының айтылған тәсілдер арқылы құрма-ласуымен қатар, солардың негізінде туған интонация тұтастығы да салаласа байланысудың бір тәсілі болып табылады. Мысалдың бірін-ші тобындағы жай сөйлемдер арасыңда бұлардың бір де бірі жоқ, сондықтан да олардың әрқайсысы басқаға тәуелсіз, өз алдарына же-ке-жеке сөйлемдер. Бұдан шығатын қорытынды салалас сөйлем болу үшін оның құрамына енетін жай сөйлемдер мағыналық жағынан бір-бірімен байланысты, интонациялық жағынан бір бүтін болып келуі, яғни өз ара салаластық байланыста айтылуы шарт.

Қазақ тілі білімінде қалыптасқан дәстүр бойынша салалас құр-малас сөйлем, компоненттерінің бір-бірімен құрмаласу жолдарына қарай, күрделі екі топқа бөлініп жүр. Олардың бірі — жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем деп аталады да, екіншісі — жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем деп аталады. Енді осылардың әрқайсысына жеке тоқталайық.
Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем
Жалғаулыкты салалас құрмалас сөйлемге компоненттері бір-бі-рімен жалғаулық шылаулар арқылы құрмаласатын салалас сөйлем-дер жатады.

Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру функциясында қол-

данылатын жалғаулықтар негізгі мағыналық ерекшеліктеріне қарай

мезгілдес мәнді жалғаулықтар, с е б е п мәнді жалғаулықтар,

қарсылық мәнді жалғаулықтар, т а л ғ а у мәнді жалғаулықтар,

кезектес мәнді жалғаулықтар болып бес түрге бөлінеді де,

осы жалғаулықтардың қай түрінің қатынасы арқылы жасалып тұрға-

нына қарай сөйлем де сол жалғаулық атымен мезгілдес мәнді сала-

лас сөйлем, қарсылық мәнді салалас сөйлем дегендер тәріздес аттар-

мен аталып топталады. Бірақ аталған топтардағы жалғаулықтардың

мағыналық жағынан белгілі бір төркіндестіктері болғандарымен, қолданылу орнына, контекстіге қарай олардың әрқайсысының басқалар ауыстыра алмайтын өзіндік дербестіктері де мол кездесіп отырады.

Әр жалғаулықтың өзіндік ондай сіпаттарын айқындау үшін олардың әрқайсысын жеке-жеке талдаған жөн.

Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыруда өте жиі қолданы-латын да, де, та, те жалғаулықтары. Үндестік заңының әсерімен түрленіл айтылатыны болмаса, бүл — да деген бір ғана жалғаулық.

Бұл жалғаулық салалас құрмалас сөйлем жасауда әр компонент ішінде қайталанып та, қайталанбай екі жай сөйлем арасында да қол-данылады. Мыс.:

Менің артымнан тағы бір қыз туады д а, әке-шешем атын Бал-туған қояды (Мұқанов). Араға көп күн салмай-ақ ауа райы бір қа-лыпқа тоқырады д а, аспан түйдек-түйдек салқын қоңыр бұлттан арылды (Есенжанов).

171
Жер астында жел д е жоқ, тілін соза қызара жалтыраған машинамнан басқа жарық т а жоқ (Мұсірепов).

Бұл мысалдың алдыңғы екі сөйлемінде жалғаулық екі компонент арасында ғана келсе, соңғы сөйлемде ол компонент сайын қай-таланып айтылған.

Да жалғаулығы арқылы құрмаласқан компоненттер мезгілдес болған іс-әрекет, жай-күйді, оқиғаны баяндайды. Мыс.:

Бұл келтірген мысалдағы сөйлемдердің барлығында да әуелі ал-дыңғы сөйлемдердегі іс-әрекеттер болған да, содан кейін оған іле-шала соңғы сөйлемдердегі іс-әрекеттер болып отырған, яғни мезгілдік жағынан бірінен кейін бірі іркес-тіркес болған. Ал енді:

Сонымен да жалғаулығы қайталамай екі компонент арасында келген жағдайда жай сөйлемдер бір-бірімен екі түрлі мезгілдік қаты-наста айтылады: а) алдыңғы компонент бұрын болған іс-әрекет, жай-күйді, соңғы компонент одан сәл кейін, бірақ соған тіркес болған іс-әрекет, жай-күйді білдіреді; ә) екі компоненттің екеуі де бір мерзім ішінде қатар болған я болып жатқан іс-әрекет, жай-күйді, көріністі баяндайды.