Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

99
кейін қайталанып отырады, мыс.: Ол әлгі әнді де, бұлбұл үнін де, қараңғы түнде қалқыған қалың орманның баяу сыбдырын да түн-шықтыра алмайды (Полевой).

Қарсылықты жалғаулықтар құрмалас сөйлем аясында да кең түрде қолданылады.

Бұлардан басқа тілімізде біресе, бірде, кейде жалғаулықтары да бар. Олар бірыңғай мүшелермен бірге қайталап келіп отырады да, кезектестік мәнін береді, мыс.: Өздерінің бауыры, ағасы, ыстық досы, жандай жақын кәдірлісі болған Әбіштің бұлардан сондайлық алабөтен өзгешеліктеріне кейде кешіріммен, кейде қызығу, мақтанумен, шексіз қошемет құрметпен де қарасады (Әуезов). Толқын біресе жарды с ү з і п, б і р е с е қайтып бұрқанып жатыр екен. Ботакөз біресе көлге, біресе айнаға қарап, көлдің толқынына еліктегендей толқынды бұйра қара шашын бұрынғыдан да жиі желпе түсті (Мұқанов). Мейлі, құй жалғаулықтары бейтарап мәнді білдіреді. Бірыңғай мүшелер сөйлемнің шеңберін кеңіткені болмаса, оның сыпатын өзгерте алмайды. Басқаша айтқанда, олар қаншалықты мол болғанымен, жай сөйлемді құрмаласқа айналдыра, күрделендіре алмайды. Жай сөйлем сол қалпында қалады.

Сөйлемде бірыңғай екі бастауыш болып, бірі бірінші жақта, бірі екінші жақта келсе, баяндауыш оның бірінші жағымен көпше түрде жақтасады, мыс.: М е н, с е н екеуіміз бүгін катокке б а ра м ы з.

Бірыңғай бастауыштың бірі бірінші жақта, екіншісі үшінші жақта болса, баяндауыш бірінші жақта көпше түрде қиысады, мыс.: Мен,

100
Омар екеуіміз келесі жылы институтқа түсеміз. Бірыңғай екі бастауыштың біреуі екінші жақта, екіншісі үшінші жақта тұрса, ба-яндауыш онымен екінші жақта көпше түрде қиысады. Өйткені жал-пылауыш сөз екінші жақта тұрады, мыс: Сен, Асан екеуің бүгін ма-ған келіңдер!

Бірыңғай бірнеше бастауыш кісі аттары болғанда, олардың ең соңғысына ғана көптік жалғауы жалғанады, мыс.: Абай, Көкбай, Шұбарлар өзгелерден озыңқырап оңаша әңгімелесіп барады. Абай, Біржан, Е р б о л, Әйгерімдер тысқа шығып, оларды. аттандырып жатыр (Әуезов).

Бірыңғай бастауыштар біркелкі синтаксистік қызмет атқарады, белгілі бір баяндауышқа біркелкі қатынаста тұрады. Олардың кейде морфологиялық тұлғасы да бірдей болады. Бірыңғай бастауыштар өздеріне бағынышты сөз ерткен күрделі болып та келеді.

Бірыңғай бастауыштардың соңғысының сөйлем құраудағы син-таксистік қызметі басым, салмақты болады. Етістіктен болған бірың-ғай баяндауыштар қимылдың үдетпелігін, мезгілдестігін білдіреді. Ондай баяндауыштар тұлғалық жағынан да алуан түрлі болып келеді. Алдыңғылары есімше, көсемшелі тұлғаларда да жиі тұрады.

Бірыңғай баяндауыштарда көмекші етістік оларға жалпы болуы мүмкін. Олар негізгі баяндауыштармен бірге қайта-қайта қайталап отырмайды. Бірыңғай баяндауыштар біркелкі жіктік жалғауын қа-былдап тұрады. Бірыңғай мүшелер морфологиялық тұлғалануы жа-ғынан да алуан түрлі. Тұлғалаушы морфологиялық элементті олар-дың кейде әрқайсысы жеке-жеке, кейде ең соңғысы ғана қабылдауы мүмкін. Жеке-жеке қабылдауы оларға логикалық екпіннің түсуіне байланысты.

Бірыңғай толықтауыштар тұлғалану жағынан екі түрлі болады. Олардың әрқайсысы өзіне тән септік жалғауларын қабылдап тұрады. Кейде септік жалғауын олардың ең соңғысы ғана жалғайды. Алдың- ғылары жалғаусыз тұрады.

Бірыңғай анықтауыштар сөйлемдегі бір зат есімді әр жағынан анықтайды. Ал, бірін-бірі анықтап барып тобымен зат есімді анық-тайтын анықтауыштар бірыңғай болмайды. Оларды сатылы анықтауыштар десе де болар еді. Бірыңғай анықтауыштар мағына жағынан да, тұлға жағынан да ұқсас, жақын болады.

Бірыңғай пысықтауыштар да жиі кездеседі. Олар, көбінесе, үс-теулер мен көсемшелерден жасалады. Олар да интонация және жал-ғаулықтар арқылы байланысады.

Бірыңғай мүшелер жалаң, күрделі болып та екі топқа бөлінеді.

101
есімдер, қыстырма мәнді сөздер, көптік жалғаулы етістіктер, мыс.: Оның маңына топталған көркемөнер талапкерлері: әнші, биші, гармоншы, домбырашы, мандалинші (Мұстафин). Алатау, Үлкен Алматы өзені, Есік көлі, Талғар биігі, Іле бойлары сияқты Жеті-судың тамаша табиғат, жаратылыс байлықтары Потанинді қатты қызықтырады («Пионер» жур.). Ертіс өзенінің бойындағы қалалар мыналар: Омск, Павлодар, Семей, Өскемен (Әуезов). Жүрт тарай бастаганда, Михаил, Айдынғали, Жақсылық үшеуі оңаша қалған еді (Сланов).

Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшені жинақтап, жалпыластырып көрсетеді. Жалпылауыш сөз ретінде қолданылатындар: бәрі, барлы-ғы, ешкім, басқалары, әрқашан, ешқайда, ешбір жерде т. б. Бұл есімдіктер беретін мағынасы жағынан да жалпылауыштар. Ол қазақ тіл білімінде жалпылау есімдіктері деп аталады: Раушанның өкіл болып болысқа баруы, қалаға баруы, ауылдық кеңес ағасы болып сайлануы—осының бәрі де Сәкеннің ризашылығымен болған жұмыс емес (Майлин).

Жалпылауыш сөз қызметінде сияқты сөзі де айтылып қалады, мыс.: Пушкин, Гоголь, Толстой, Чехов, Горький сияқты жазу-шылардың аты дүние жүзіне әйгілі (газет.). Сондай-ақ жалпылауыш сөз ролінде тәрізді, сықылды, сынды есімдері де жиі қолданылады.

102
Оқшау сөздер — сөйлем ішінде басы артық, «жолдан ілесе сал-ған» элементтер емес, «оларды алып тастағаннан сөйлемге ешқандай нұқсан келмейді» деген мектеп грамматикаларының түсіндірмесі ғылми тұрғыдан алғанда дұрыс емес. Оқшау элементтер сөйлем құ-рауға қатысып, оның басты белгілерінің бірі — модальдықты білді-реді.

Қазақ тілінде оқшау сөздер, әдетте, үш топқа бөлініп қаралып жүр: қ ы с т ы р м а сөздер, қ а р а т п а сөздер, о д а ғ а й л а р. Мағынасы мен атқаратын қызметіне қарағанда, одағайлардың бірқатары қыстырмаларға, бірқатары қаратпаларға қосылып кетеді. Орыс тілінің академиялық грамматикасында с ө з-с ө й л е м деп та-нылған конструкцияларды да (амандасқанда, қоштасқанда, алғыс айтқанда, мақұлдағанда, мақұлдамағанда айтылатын, көбінесе қа-лыптасқан амансыз ба, есенсіз бе, хош, рахмет, я, жоқ, қой т. б. сиякты сөздер мен сөйлемдерді) біз оқшау элементтер ретінде қараймыз.
ҚЫСТЫРМА СӨЗДЕР
Жалпы мәлімет
Сөйлеуші өз ойын білдіргенде, бір нәрсенің жайын құр баяндап қоймай, оған өзінің қатынасын қоса білдіруі мүмкін. Ол қатынас әр қилы болады: сөйдеуші өз айтқанына күмәнданатындығын немесе сенетіндігін білдіре алады, немесе айтқан ойына байланысты өкіні-шін, ренішін, қуанышын, қуаттайтындығын қоса айтуы мүмкін, сон-дай-ақ ол ойды қорыта айтатындығын немесе оның кімнің тарапы-нан екендігін де білдіре кете алады. Қысқасы, сөйлемге осы сияқты сан алуан мағыналық реңктерді синтаксистік жолмен беру үшін қыстырма элементтер пайдаланылады. Бірақ бұл элементтер сөйлем-нің белгілі бес мүшесінің ешбіреуіне де жатпайды, олармен белгілі синтаксистік тәсілдердің (қиысу, меңгеру, жанасу, қабысу) ешқайсы-сы арқылы байланыспайды, сондықтан сөйлем мүшелерінің бірде-бір сұрағына жауап бермейді. Бірақ қыстырмалар не сөйлемде айтылған тұтас ойға, не оның белгілі бір мүшесіне қатысты болады, сондықтан олар да, сөйлем мүшелері сияқты, айтылатын ойды білдіруге қатысатын қажетті, мәнді элементтер болып саналады.

Сөйтіп, қыстырмалар деп сөйлеушінің айтылған ойға әр алуан қатынасын білдіретін сөйлем мүшелерімен синтаксистік белгілі тәсілдермен байланыспайтын жеке сөздерді, сөз тіркестерін және сөйлемдерді айтамыз.

Қыстырмалар жеке сөздер ретінде де (мыс: әрине, рас, бірінші-, ден, сірә), сөз тіркестері ретінде де (қорыта келгенде, бір жағынан, өкінішке орай), тіпті жеке сөйлем ретінде де келе береді.

Қыстырма элементтердің қазақ әдеби тілінде қолданылып, белгілі бір жүйеге келуі — тіліміздің совет дәуірінде дамуына, орыс тілі-лің әсеріне де байланысты. Әсіресе, саяси-публицистикалық және ғылми-педагогикалық әдебиетті орыс тілінен аудару үстінде қыс-тырма сөздер мен сөз тіркестерінің жаңа түрлері пайда болып, қалыптасты. Олардың көпшілігі таза калькалар: бақытымызға қарай (к счастью), сөз жоқ (безусловно, бесспорно), қорыта айтқанда (короче говоря) т. б.

Қыстырмалар, әдетте, орын талғамайды, дегенмен қыстырмалар, көбінесе, сөйлемнің басында не соңында келеді, сондай-ақ олардың сөйлем ортасында кездесуі (әсіресе өлеңдерде) ешбір заңдылықты бұзбайды. Сөйлем ішінде келген қыстырмалар басқа сөздерден үтір арқылы ажыратылады.

103
Қыстырма сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналарына

қарай топталуы
Қыстырмалар адамның объективтік емірге, басқа адамдарға де-ген әр қилы реальдық қатынасын білдіретін болғандықтан, олардың мағыналық қызметтері де әр алуан болады. Осыған қарай қыстыр-малар мынадай топтарға бөлінеді: 1) сөйлеушінің айтылған ойды түрліше эмоциялық тұрғыдан бағалауын білдіретін; 2) айтылған ойға. күмәндылық немесе сенімділікті білдіретін; 3) хабардың кімнің тарапынан екенін көрсететін; 4) тыңдаушының назарын аудару үшін қолданылатын; 5) айтылған ойдың желісін, ретін көрсететін қыстыр-малар.

I. Қыстырмалар сөйлеушінің айтылған ойды эмоциялық жағы-нан қалайша бағалағанын, яғни өкінгенін, қуанғанын, т а ң д а н -ғ а н ы н, р а з ы болғанын т. б. білдіреді. Бұл топқа жататын қыстырмалар, негізінен, мыналар: қайтейін, не шара, амал қанша, амал не (амал нешік), өкінішке орай, сорына (сорыма, сорына) қарай, соры қайнағанда, бақытыма (бақытымызға, бақытына) қа-рай, не керек, бәсе.

II. Сөйлеуші айтылған хабарға өзінің к ү м ә н д ы-к ү м ә н с ы з-дығын, оны қостайтын-қостамайтындығын қоса білдіреді. Мұны білдіретін қыстырмалар мыналар: сірә, тегі, асылы, зады, әрине, әлбетте, рас, сөз жоқ, шынында, шынын айтқанда (айтса? айтсақ), кім біледі, бәлкім, ұмытпасам, жаңылмасам, мүмкін.

III. Қыстырмалар айтылған хабардың кімнің тарапынак (айтуы, ойлауы бойынша) екенін көрсетуі мүмкін. Оларға жататындар: меніңше, сеніңше, біздіңше, оларша, оның айтуынша (ойлауынша), пәлен адамның айтуынша (хабарлауынша), әлі есімде.

IV. Бірқатар қыстырмалар тыңдаушының назарын аудару ү ш і н қолданылады. Олардың негізгілері мыналар: айтпақшы айтқандай, әне, міне (мінеки), кәне, мұның үстіне, ол — ол ма, бұл — бұл ма, өздеріңізге мәлім, көріп отырсыз, білем, білесің бе, байқайсың ба, байқаймын т. б.

104
аралап өткен тұсынан табыла ма, жоқ па? (Мұқанов). О л — о л б о л с ы н, жә, мынау көргеніміз қай мазағымыз! (Әуезов). Азырқан-дың, білемін, ақсақал шал (Абай). Б а й қ а й с ы ң д а р ма, күн бұзылып барады. Байқаймын, менен жасыратын бір сырларың бар секілді (Нұрпейісов). Е, айтпақшы, мынау әлгі конезоводтың бригадирі Оспанқұл ғой! (Әуезов). Айтшы, к ә н е, өз тобыңның алдында (Мүсірепов). Тыңдаңдар, м і н е, қаладан хабар естіп отырмын. Шынында, осы кезде Бөкенші асуының жотасынан бері қарай шапшаң құлдилап келе жатқан қалың шоғыр көрінді (Әуезов). Бенде өлмейді арманнан, мінеки, мен де өлмедім (Абай).

V. Сөйлеуші айтқалы отырған ойының ретін, желісін қыстырма-лар арқылы көрсете алады, мұндайда сөйлем ішіндегі кейбір ойлар айқындала түседі, немесе ойдың түйінделетіндігі ескертіледі. Қыстырмалардың бұл тобына жататындар: мысалы, қысқасы, негізінен, жалпы алғанда, керісінше, біріншіден, ең алдымен,әуелі, екіншіден, үшіншіден,... демек, сөйтіп, айталық, қайта, бір сөзбен айтқанда, былайша айтқанда, бір жағынан,... қорыта келгенде, ақыры, ақырында, жоғарыда айтқандай, жоғарыда көрсетілген-дей, әйтеуір, ендеше, көбінесе т. б.

Сөйлемнің с ұ р а у л ы қ немесе әр түрлі экспрессивтік мәнін күшейте түсу үшін де қыстырма сөздер қолданылады. Олар көбінесе, не, немене, осы, мына тәрізді есімдіктерден де болады.

Морфологиялық тұлғасы жағынан қыстырма сөздер біркелкі бол~ майды, олар әр түрлі сөз таптарынан жасалып әр алуан тұлғада тұ-рады. Қыстырма сөздердің бірсыпырасы қазіргі әдеби нормада қыс-тырма сөз ретінде қалыптасқан тұлғалар (әрине, сірә, тегі, мысалы_г қысқасы т. б.) болса, басым көпшілігі белгілі бір контексте ғана қыс-тырма ретінде келіп, басқа бір контексте сөйлем мүшесі болатын сөздер болады.

105

Қыстырма сөздер морфологиялық құрылымы, тұлғасы жағынан мынадай түрлерге бөлінеді:

1. Модальдық мәндегі есім тектес сөздер: әрине, рас, мүмкін, бәлкім (бәлки), сірә, әлбетте. Тегі, асылы, мысалы, қыс-қасы, ақыры, шамасы, тәрізі, зады (заты) дегендер III жақтық тәуелдік жалғаулы есім түбірлес қыстырма сөздер. Бұлар жатыс сеп-тігінде де тұрып, қыстырма сөздің қызметін атқарады: расында, те-гінде, ақырында, задында; осы модельде жасалған шынында, шын-дығында, дұрысында сияқты сөздер де есім тұлгалы қыстырмаларға жатады. Әуел баста есім түбірлі болганымен, қазіргі тілімізде бірқа-тар қыстырма сөздер осы қызметте жұмсала келе өзінің белгілі бір затты, құбылысты білдіретін лексикалық мәнінен айрылып, таза мо-дальдық сөздер тобына ауысқан. Оларға сірә, әрине, бәлкім, әлбетте, тегі, асылы, қысқасы, ақыры, зады, сөйтіп, демек, мысалы, біріншіден, екіншіден, үшіншіден... деген сөздер жатады.

2. Модальдық мәндегі етістік түбірлі сөздер: қайтейін, ұмытпасам, жаңылмасам, білем, білесің бе, айтпақшы, айтқандай, байқаймын, байқайсыз ба, демек, сөйтіп, айталық.

а) Мүның ішінде ашық райдан жасалғандары: білем, білесің бе, байқаймын, байқайсың ба. Бұлар үш жақта бірдей, жекеше, көпше, анайы, сыпайы түрде қыстырма сөз болып қолданылуы мүмкін, бірақ қазіргі әдеби нормада қыстырма сөз ретінде, көбінесе, осы берілген тұлғалары пайдаланылады. Ашық рай тұлғасындағы етіс-тіктердің қыстырма сөз ретінде қолданылуы орыс тілінің әсерінен туып, таза калька жолымен жасалып, қалыптасып келе жатыр.

ә) Шартты рай тұлғасындағы ұмытпасам, жаңылмасам тәрізді сөздер де қыстырма қызметін атқарғанда үш жақта, жекеше, көпше, анайы, сыпайы түрде қолданыла береді: ұмытпасаң, ұмытпасаңыз, ұмытпасақ т. б. Бұлар да калька жолымен жасалған норма.

б) Бұйрық, қалау райындағы қайтейін, айталық (айтайық) сияқты етістіктер қыстырма сөздің қызметін, көбінесе, осы тұлғалар-да тұрып атқарады.

в) Етістік түбірлі қыстырмалардың ішінде демек, айтпақшы, айт-қандай, сөйтіп дегендері қазіргі күнде таза қыстырма сөздерге айна -лып бара жатқандар.

3. Үстеу тұлғалы қыстырма сөздер: біріншіден, екіншіден,... меніңше, сеніңше... керісінше, алдымен, әуелі, қайта, әйтеуір, ендеше, көбінесе.

4. Есімдік тұлғалы қыстырма сөздер: әне, міне, кәне, не, немене, осы, мына, ана.

Алдыңғы үш сөз әнеки, мінеки, кәнеки түрінде де қыстырма сөз болып келе береді.
Қыстырма сөз тіркестерінің грамматикалық құрылысы
Қыстырма сөз тіркестері де морфологиялық сипаты жағынан есім түбірлі және етістік түбірлі болып келеді.

Есім түбірлілеріне зат есім мен есімдіктің (не шара, амал қанша, амал не, амал нешік, бір жағы, бір жағынан), есім мен шылаудың (бақытымызға қарай, сорыма қарай, өкінішіне орай), есім мен үстеудің (әлі есімде), есім мен бейтарап сөздердің (сөз жоқ, не ке-

106
рек), үстеу мен үстеудің (ең алдымен, ең әуелі), сан есім мен зат есім-нің (бірінші жақтан, екінші жақтан) тіркестерінен жасалған қыстырмалар жатады.

Етістік түбірлілеріне есім (және үстеу) мен етістіктен (кім біледі, соры қайнағанда, шынын айтқанда, жалпы алғанда, бір сөзбен айтқанда, былайша айтқанда, жоғарыда айтқандай т. б.) және етістік пен етістіктен (көріп отырсыз, қорыта айтқанда, қорыта келгенде т. б.) жасалған қыстырмалар жатады.

Қыстырма сөз тіркестерінің ішінде бірсыпыра тұрақталған түрлері және жақтық, шақтық, жекеше-көпшелік жағынан қ ұ б ы л м а л ы немесе басқа түсіндірме сөздермен жайылып кете алатын тұрақсыз т і р к е с түрлері болады. Тұрақты қыстырма сөз т і р к е с т е р і н е: сөз жоқ, не шара, амал қанша, амал не, амал нешік, не керек, ең алдымен, ең әуелі тәрізділер жатады. Құбылмалы қыстырма сөз тіркестері: қорыта келсек, (қорытып келгенде, қорыта айтсақ, қорыта айтсам т. б.), сорыма қарай (сорыңа қарай, сорына қарай, сорымызға қарай), оның айтуынша (жұрттың айтуынша, сенің айтуыңша т. т.), өздеріңізге мәлім (бұрыннан өздеріңізге мәлім, өздеріңізге жақсы мәлім, өздеріңізге мәлім болар т. б.), шынын айтқанда (шынымды айтайын, шынын айтсақ, шынын айтса, шынымды айтсам т. т.).
Қыстырма сөйлемдер
Қыстырма сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналық қызметтерін қыстырма сөйлемдер де атқарады, яғни сөйлеушінің айтылған ойға әр алуан қатынасын білдіретін сөйлем қыстырма ретінде негізгі сөй-лемнің ішіне енгізіледі. Ондай қыстырма сөйлемдер бастауыш, баян-дауышы және, көбінесе, тұрлаусыз мүшелері де бар толымды, то-лымсыз жалаң, жайылма, жақты, жақсыз жай сөйлемдер болып келеді.

С і з білмейсіз ғой, бізбен ағайын, жасы менімен түйдей құрдас Әбдірахман деген болды (Майлин). Тәтті дүние көңілімнен кетті менің, н а н маған (Абай). Шынымды а й т а й ы н, осы адамға деген менде бір ерекше құрмет сақталған (Иманжанов). Амалың бар ма, ақылы жоқ болғасын (Мұқанов).

Сөйлем түріндегі қыстырмалардың бірқатары ықшамдалып то-лымсыз жалаң сөйлем түрінде (тек қана баяндауышы сақталып) ке-леді: сіз байқайсыз ба, сен білесің бе, мен білем, мен байқаймын, сіз көріп отырсыз.

Қыстырмалар жазуда сөйлемнің басқа мүшелерінен үтірмен ажыратылады. Кейде екі мағынаны білдіретін екі түрлі қыстырма қатар келіп қалғанда, олар бір-бірінен де үтір арқылы бөлінеді:

Қ ы с қ а с ы, н е к е р е к, сол науқас турасында мені емдеп жүрген сол доктор маған әзір үйленуге болмайды дейді. Р а с, м е - н і ң байқауымша, сіздің халық — ақын халық (Әуезов).

Қыстырма сөздер сияқты, сөйлем мүшелерімен синтаксистік бел-гілі тәсілдер арқылы байланыспайтын, сөйлем мүшелерінің сұрақта-рына жауап бермейтін оқшау сөздердің тағы бір тобы бар. Олар: 1) қойылған сұрақты тура құптауды немесе айтылған ойға келісуші-лікті білдіретін я (ие, иә), құп, жақсы, жарайды, жөн, мақұл деген сөздер; 2) қойылған сұраққа тура қарсы жауап болып табылатын не-месе келіспеушілікті білдіретін жоқ, қой сөздері; 3) амандасу, қош-тасу, кешірім сұрау, алғыс айтуды білдіретін сөздер: сәламатсыз ба, аман ба, есенсіз бе, қош, қош болыңыз, сау тұрыңыз, қайыр, шүкір; кешіріңіз, ғафу етіңіз, рахмет т. б.

107
Бұлар, көбінесе, көркем әдебиетте, диалогтарда қолданылады да, қыстырма сөздер сияқты, сөйлемнің басқа мүшелеріңен үтір арқылы бөлінеді (бұлар сөйлемнен бөлініп, я өз алдына жеке тұрғанда, жеке сөйлем сияқты нүкте, көп нүкте, леп белгісі қойылады).

Я (ие, иә), құп, жарайды, жақсы, жөн, мақұл деген сөздер қойыл-ған сұрақты тура құптау немесе айтылған ойға келісушілікті біл-діреді.

— Құнанбаев! а-а, әлгі ел бүлдіргіш Құнанбаев сіз бе?

— Я, сол менмін, Ваіие превосходителъство (Әуезов).

— Ж а р а й д ы, ж а р а й д ы, ел қамқоры болган соң, солай болу керек (Майлин).

— Жақсы, мен барайын, — деді ректор (Қабдолов).

— Болады, оқиын! — деп мен уәде бердім (Майлин).

— Я, халайық, бұл бір асыл мереке болды, шын қуаныш, қалт-қысы жоқ халық қуанышы (Әуезов).

— Қалашыға, сірә, бер жағы, ғой қиыны.

— И ә, бергі жол ауыр соқты (Нұрпейісов).

— Шұғаның белгісі дегеніңіз не нәрсе, тау ма?

— Ж о қ, әшейін бір обашық (Майлин).

— Жарайды, Абай аға, қаршыға жайында ма?

— Жоқ, қаршыға емес (Әуезов).

— Ж о, мен нағылайын! Абай ағам өзі бірдеңе етер (Әуезов).

— Қ о й, күдік айтудың не лайығы бар (Мүсірепов).

Жоқ сөзі де, я сияқты, айтылған ойды күшейте түсу үшін де қолданылады, онда да оқшау тұрады:

— Кәдімгі тастан жасаған құман ба?

— Ж оғ а т ә й і р і, — деді Түрке, — шойын құман (Мұқанов).

Амандасу, қоштасу, алғыс айту, кешірім сұрау т. б. үшін қолда-

нылатын сөздер түрліше болады. Олардың көпшілігі сөз тіркесі болып келеді: сәлем, сәлематсыз ба, есенсіз бе, амансыз ба, күйлісіз бе, қош болыңыз, сау бол, сау тұр, қайыр, қайыр қош, шүкір, кешіріңіз, кешір, ғафу етіңіз, айып етпеңіз, рахмет т. б.

Көркем әдебиетте амандасудың арма, армысың, армысыз, бар бол, жол болсын, жолай болсын, ассалаумағалайкүм, уағалайкүм уәсәлам сияқты түрлері де кездесуі мүмкін.

— Амансың ба, Қарауылдың қыз-жігіті!

— Есенсіз бе, Ақан аға!

— Аманбысың , Ақтоқты! (Мүсірепов).

— Хош к е л і п с і ң, Әбішжан! — деген сан тілеулес жүрек-терден шыққан ыстық сөздер (Әуезов).

Ғ а ф у ет, кетіппін. ғой қиялға еріп. Оқушым, р ұ қ с а т ет,. қиял құсым, шарықтап барып келсін, солай таман (Аманжолов).

— Еліңді қыстан шығардың ба, бала?

— Шүкір, шығардым (Майлин).

— Асығыс ем, рахмет (Мұқанов).

Жантық: Армысыз, жеңеше!

Мақпал: Бар бол, қайным!

Қозы: Жол болсын, құрбым!

108
Баян: Жолдамақ с е н е н б о л с ы н, жас ноян! (Мүсірепов).

— Ассалаумәликім, Абай аға! (Әуезов).

Е с к е р т у. Амандасқанда айтылатын сұраулы сөйлемдердің оқшау сөздерден айырмашылығы сол — олар белгілі бір жауап беруді тілейді. Сондықтан олар «оқшау сөз емес, кәдімгі сұраулы сөйлемдер болып табылады.

— Әбіш аға, д е н і ң і з с а у ма? А м а н-с а у ж е т т і ң і з б е? Т ү с і ң і з н е г е ж ү д е у?

— Д е н і м с а у, Кәкітай (Әуезов).

— Аман-есен о р а л д ы ң б а?

— Өз үй ішіңіз де есен бе түгел?

— Т е г і с е с е н...

— Өзіңіздің жүрген жерлеріңіз аманшылық п а ес к е н?

— Ш ү к і р, Жұмеке, шүкір, К ө п е й бәйбішенің д е н і -қ а р н ы сау м а? (Мүсірепов).