Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

Күрделі баяндауышы барыс септіктегі тұйық етістікке

жүктеу 10,1 Mb.

бет	16/26
Дата	14.05.2018
өлшемі	10,1 Mb.
	#13083

1 ... 12 13 14 15 16 17 18 19 ... 26

Күрделі баяндауышы барыс септіктегі тұйық етістікке

тура келу тіркесінің 3-жағы тіркесіп келу арқылы

жасалатын жақсыз сөйлемдер
Мұндай құрылыстағы жақсыз сөйлемнің қимыл субъектісі барыс септіктегі есім болуы да мүмкін, Істі істеуге я істемеуге мұқтаждық мәнді білдіреді.

Билетті екі-екіден екі вагонға а л у ғ а т у р а к е л д і (Мұқа-нов). Кімнің жағасы болса да, жыртуға тура келеді. Қазір амалсыздан осылай і с т е у г е т у р а к е л е д і (Мұстафин). Тағы да баланың үйіне б а р у ғ а т у р а к е л д і. Сіздің балаңыз жақсы оқиды, бірақ, амал жоқ, оны оқудан шығаруға дейін шара қ о л д а н у ғ а т у р а к е л і п о т ы р (Көбеев). Амал не, к өнуг е т у р а к е л е д і (Сәрсенбаев). Бәрібір екеуімізге ажырасуға т у р а к е л е д і. С а ғ а н Жанқия апайдың «бөлмесіне» ертең-бүрсігүні көшуге т у р а к е л е р (Сәрсенбаев).

Күрделі баяндауыштың негізгі компоненті тұйық етістік тәуелде-ніп барып барыс септігінде тұрса, сөйлемнің қимыл субъектісін бай-қататын сөз ілік септігінде тұрады.

Сөйтіп, А б а й д ы ң тек өз басы үшін ғана емес, сонымен бірге Әйгерім үшін, оның әні үшін де күреске түсуіне т у р а к е л д і (Нұрқатов).
Күрделі баяндауышы -қ ы//-ғ ы, -к і//-г і жұрнақты қалау рай арқылы жасалатын жақсыз сөйлемдер
Модальдык, мағынасы қалау, тілеуді білдіреді. Қалау-тілеу мәні кейде іс-қимыл субъектісінің қалауымен, еркімен болса, кейде еркі- нен тыс, еріксіз процесс екенін білдіреді. Күрделі баяндау-ыш құрамындағы тәуелдік жалғаудың әрқашан болуымен байла-нысты сөйлемнің субъектісі ілік септікте тұрған есім сөз арқылы білінеді, ондай сөз жеке берілмегенде де, үш жаққа тән тәуелдік жалғауларының бірі арқылы жақтык, мағына, субъект белгілі бола алады;

Әбіштің оқшау ойларын А б а й д ы ң ұ ғ ы н а түскісі к е л д і. Оразбайдың мына жиын алдында д а у л а с қ ы с ы к е л г е н ж о қ^х (Әуезов). Менің ол қорлыққа да к ө н г і м к е л м е д і (Мұқанов). Жоқ, сен айт, парторгтың пікірін естігісі келеді

ж ұ р т т ы ң (Нұртазин).
¹⁹ М. Б. Б а л а қ а е в. Активизация субъекта в казахском языке. Известия АН КазССР. Серия лингвистическая, вып. 5, 1948, стр. 27.

144
Күрделі баяндауыштың грамматикалық орталығы н е есімдігі болып, оның айналасына керек, қажет, пайда, бар, жоқ, қанша сияқты көмекші сөздер үйіріліп келуі арқылы жасалатын жақсыз сөйлемдер

Бұлай жасалған жақсыз сөйлемдердің қимыл субъектісі ілік септігінде тұруы жиі кездеседі. Мұндай жақсыз сөйлемдердің модальдық мәні баяндауыштың құрамындағы сұрау есімдігінің лексикалық мағынасына қарай, түйық, қарсы, сұрау ретінде айтылады да, іс-қимылдың болымдылығынан да болымсыздығын мақұлдағандық бағытын білдіреді, кейде істің істелуінің қажет еместігін кесіп айтады. Күрделі баяндауыштың құрамындағы сөздер және олардың тіркесу түрлері өзгеріп, құбылып отырғанымен, жақсыз сөйлемдердің негізгі модальдық мәні біріне-бірі синоним-дес, жақын болып отырады,. мыс.: керегі не, не керегі бар, керегі қанша, керегі жоқ, өйтіп не керек, өйтіп керегі не сияқты күрделі баяндауыштар жақсыз сөйлем жасағанда, өз ара жақын модальдық мәнде екені аңғарылады.

Мәймөңкелеудің н е к е р е г і бар? (Шашкин). Шүкірлік етпеске амал н е?

Біздің арамыздағы бұл с ы р д ы ң сізге қ а н ш а к е р е г і

б а р. Кетер болған соң, кінәласып ж а т у д ы ң к е р е г і қанша? Бақыт деген қуаныш тағы. Қуанышсыз б а қ ы т т ы ң к е- р е г і н е! (Мұстафин). Сонда қызды «ұл» деуден не п а й д а ? Ондай и т ж а н д ы л ы қ т ы ң қайсымызға к е р е г і б а р! Сон-дай, адамдарды сұраумен мазалаудың қажеті қанша? (Мұқанов). Ар жағын ж а з у д ы ң қ а ж е т і ж о қ, кейін бір оралармын. Осының бәрін тәптіштеп, түгелдей ж а з у д ы ң қ а ж е т і жоқ. Қарсыласудың қ а ж е т і н е, қан төгіс болады гой, тумалар. Қойыңыз, көз жасыңнан н е п а й д а (Сәрсенбаев). Ендігінің к е р е- г і ж о қ. Жаттың сыншысының к е р е г і ж о қ. Байсалбайдың маған к е р е г і ж о қ (Әуезов). Сондай бекер мінездің к е р е г і н е? (Нұртазин). Екі жаққа тең бөлінбейтін махаббаттың к е р е г і қанша? (Мұқанов). Машинист болудың несі жаман? (Иманжанов).

Осы типтес жақсыз сөйлемдердің белгілі жаққа қатысы болмай, субъект біржола ойдан шығарылып айтылғанда, баяндауыш құрамы-на -п тұлғалы көсемше араласып келеді. Субъект белгілі болғанда да, ол барыс септігінде ғана тұруы ықтимал. Немесе қимыл-іс қай жақ-қа тән екені контекстен байқалады. Бірақ сөйлемде грамматикалық субъект (бастауыш) болмайды.

Е, оны. білмесе, құрыш ағызудың м а с т е р і б о п н е к е р е к. Енді оны айтып қ а ж е т і д е ж о қ (ІПашкин). Сонша шырқап не керек. Онда қ у д а л а й беріп керегі не? (Мұстафин).
Күрделі баяндауыштың құрамындағы бір сөздің тәуелденіп тұруы арқылы жасалатын жақсыз сөйлемдер
Қазіргі қазақ тілі фактілерінің даму дәрежесі тұрғысынан қара-ғанда, кейбір жақсыз сөйлемдер баяндауыш құрамындағы бір сөздің (заттанған есім сөздің) тәуелденіп келуі арқылы жасалады. Сөйлемнің бастауышы болмай, жақсыз болып құрылуына себеп болып, ұйытқы болып тұратын тәуелдік жалғаулы сөз болады. Соған байланысты сөйлемнің субъектісі әрқашан ілік септігінде тұрады. Жақсыз сөйлемнің модальдық мәні ызалы кекесін, мысқыл мағыналарын білдіреді.

Қарсы с ө й л е г і ш і н ө з і н і ң! Т і л д е р і н ш ы ғ а р у ы н б ұ- л а р д ы ң! Ш і р к і н н і ң қ а л ж ы ң қ о й ы н! Мына б а л а н ы ң ауылға а с ы ғ у ы н-а й! Қап, мына біреу бір жапырақ неменің

145

қылып к е т к е н і-ай! (Әуезов). Б а л ы қ аулағышын мұның ! Қарай көр, к ө з і н қысқышын ш о л а қ қ о л неменің (Шолохов). Женя, сенің осы бір әдетіңнің қалмайтыны-а й! (Шаймерденов).

Осы із, ыңғаймен, бірақ баяндауыш құрамына көмекші етістік араласып келіп және баяндауыш құрамындағы тәуелдеулі негізгі компонент, негізінде, -ған тұлғалы есімше формасында тұрып та жақсыз сөйлем жасалады. Мұндай жақсыз сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінде жиі қолданылады.

Ж ан ашырдың ж о қ б о л ғ а н ы ғ о й! (Әуезов). Онда, а у з ы ң- ның аппақ б о л ғ а н ы е м е с п е? (Мүсірепов). Ө т к ен жазда сурет көрмесінде бір әдемі пейзаж к ө р г е н і б а р- д ы! (ІПашкин). Менің айтқаным к е л д і. Бір жерде к ө р г е н і м б а р.
Күрделі баяндауышы идиомалық тіркестерден

жасалған жақсыз сөйлемдер
Жай сөйлемдердің грамматикалық субъектісі (бастауышы) бол- май жақсыз болып құрылуының енді бір себебі — олардың бас мүшесінің мағыналық жағынан бөліп талдауға келмейтін түйдекті идиомалык, тұрақты тіркестерден болуы. Мұндай жақсыз сөйлемдердің үлкені бір тобы адамның еркінен тыс болуға я болмауға тиісті табиғи процесті білдіреді, мыс.: Зәрем ұшты; ұйқым келді; айтуға аузым бармайды т. б. Ал, енді бір тобы табиғат, жаратылыс құбылыстарына байланысты процесті көрсетеді, мыс.: Таң атты. Қас қарайып қалды. Ымырт жабылды. Жақсыз сейлемдердің бұл түрі құрылысы жағынан жалаң және жайылма болып келеді. ¥йқым келді., Менің ұйқым келді.

Баяндауыш құрамында тәуелдік жалғау тұрған жағдайда жалаң түрі жайылмаға ең әуелі ілік септіктегі субъект немесе грамматика- лық тұрғыдан қарағанда, анықтауыш арқылы оңай айналады.

Бұл сапарымның оң я теріс боларына кімнің к ө з і жетіпті (Мұқанов). Мырзаны сондай адам деуге аузым б а р м а й д ы. Мейрамның ш е к-с і л е с і қатып жатыр. Күн батып, қ а с қ а- р а й ды (Мұстафин). Күндіз қ о л ы м т и м е й д і, кешкі тамақты ішкен соң келгенім ғой, ғафу етіңіздер! Г е н н а д и й д і ң з ә р е с і т а с т ө б е с і н е шықты (Шашкин). «Бұларың ұят, қойыңдар» деп айтуға ешкімнің т і л і к е л е а л м а д ы. Түнімен аунақшып ұйықтамаған жауыздардың д і ң к е с і құрыды (Торайғыров).

Бастауышы жоқ бір тұрлаулы мүшелі жай сөйлемдердің (белгісіз жақты, жақсыз сөйлемдер) қай-қайсысы болсын, құрмалас сөйлем-нің құрамына өз құрылысы мен мағынасын сақтаған күйінде еніп тұра береді:

Қойымды қасқыр жей ме десем, қ о й д ы ң ө з і н і ң д е ж е- г і с і к е л е м е, қалай? (Әуезов). Кімніц жағары болса да, ж ы р -т у ғ а т у ра к е л ед і (Мұстафин). Алдын ала қам жасамай, өкі- нішт е қ а л у ғ а б о л а ма? Жете ойласа, операциялардың ара- сын созбай, жақындатып, у а қ ы т ұ т у ғ а б о л а д ы екен. (Шашкин). Мырза-ай, қық етпейтін қара нарсын-ау! Көтереді деп арта б е р у г е б о л м а й д ы, нар көтермейтін де жүк бар (Мұстафин). Әйтеуір,қ ай ж е р д е т ә ж ім е т у к е р е к, қай у а қ ы т т а тұ ру к е р ек, қай уақытта ты- мақты к ө з д е н а л ы п к е ң о т ы р у ғ а б о л а д ы, бәрін өзің айтып отыр (Әуезов). Колхоздың бастығы екенін былай қойғанда, қара басының беделіне күйе ж а ғ у ғ а болмайды (Мүсірепов).
IV. Қ¥РМАЛАС СӨЙЛЕМ
Жалпы мәлімет
Лингвистика синтаксистің негізгі объектісің үш салаға бөледі: оның бірі — сөздер тіркесі, екіншісі — жай сөйлем с и н т а к с и с і, ушіншісі — құрмалас сөйлем сиңтаксисі. Бұл салалардың әрқайсысының өздеріне тән зерттеу объектілері бар. Солардың ішінде құрмалас сөйлемнің негізгі объектісі — жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өз ара ұласып бір бутінге айналуы, сол арқылы күрделі ойды білдіру жолдары мен амал-тәсілдері. Бұл жағынан алғанда құрмалас сөйлем синтаксисі жай сөйлем синтаксисінен мейлінше басқа: жай сөйлем синтаксисі жеке ұғымды білдіретін сөздердің өз ара тіркесіп, сөйлем болу жолдарын тексерсе, құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін сөйлемдердің бір-бірімен ұласып құрмалас сөйлем болу жолдарын, құрмалас сөйлемнің өзіндік сыпаттары мен түрлерін тексереді. Сөйтіп, бірінің объектісі — ұғымдар тіркесі болса, екіншісінің объектісі — ой тіркесі, яғни сөйлемдер тіркесі.

Қазақ тілі білімі саласындағы ең кеш қолға алынған және аз зерттелгенінің бірі — құрмалас сөйлем синтаксисі. ¥лы Октябрь социалистік революциясына дейін қазақ тілі грамматикасының басқа салалары жөнінде, оның ішінде жай сөйлем синтаксисі бойынша да онша терең, жан-жақты болмағанмен біраз зерттеу еңбектері бар дейтін болсақ, құрмалас сөйлем синтаксисі туралы олай деуге болмайды.

Революциядан бұрын шыққан грамматикалық еңбектердің бар- лығында дерлік құрмалас сөйлем синтаксисі өз алдына жеке қарал-ған емес. Құрмалас сөйлем, Бағыныңқы сөйлем деген атауларды олардың тек кейбіреулерінен ғана кездестіруге болады; оның өзінде де құрмалас сөйлемнің сырын ашу мақсатымен емес, есімше, көсемше және етістіктің кейбір райларының синтаксистік , кызметтерін баяндауға арналған жерлерде «етістіктің бұл түрі бағыныңқы жай сөйлем баяндауышы болады» дегендер тәріздес көлемде ғана кездеседі.

Құрмалас сөйлем синтаксисі туралы айтыла бастаған азын-аулақ алғашқы пікірлерді отызыншы жылдар ішінде мектептерге арналып жазылған оқулықтардан, оқу программаларынан кездестіруге болады. Құрмалас деген термин де сол кездерден бастап енді. Бұл термин практикалық тілде кездеспейді, грамматикалық термин ретінде тек лингвистикада ғана қолданылады. Бұл атау — құра деген етістіктен жасалған туынды сөз. Терминнің мағынасы өзі атау болған категорияның мазмұнына сай келеді. Өйткені құрмалас деген атаумен аталатын сөйлем — екі я одан да көл жай сөйлемдерден құралатын құранды категория.

147
Атқаратын қоғамдық қызметі жағынан жай сөйлем мен құрмалас сөйлем бір: екеуі де (рас, бірі — жалаң бір ойды, екіншісі —жеке ойдан құралған құранды, күрделі) ойды білдіреді, ойды жарыққа шығару, оны басқаларға білдіру, сол арқылы қоғам мүшелерінің ара тусінісу қызметін атқарады. Сөйлемнің бұл екі түрінің бір-бірінен өзгешеліктері олардың сыртқы құрылыстары мен і ш к і мазмұндарында болады.

Құрамы жағынан алғанда, жай сөйлем жеке мүшелерден (сөз- дерден) құралады да, құрмалас сөйлем жеке сөйлемдерден құралады, басқаша айтқанда, жай сөйлем жеке сөздерге ғана (мүшелерге) жіктеле алатын болса, құрмалас сөйлем жеке сөздерді (мүшелерді) өз ішіне алатын сөйлемдерге жіктеледі. Сөйтіп, бірінің мүшесі — сөз, екіншісінің мүшесі — сөйлем. Бұл — жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің бір-бірінен құрылысы, құрамы жағынан өзгешеліктері. Ал бұл екі категорияның бір-бірінен мағыналық өзгешелігі — олардың бірінің (жай сөйлемнің) жеке бір ғана ойды білдіріп, екіншісінің (құрмаластың) күрделі ойды білдіруінде.

Осы айтылған структуралық және мағыналық сипаттары жағынан алғанда, құрмалас сөйлемге екі немесе одан да к ө п жай сөйлемдерден құралып, күрделі бір ғ а н а ойды білдіретін сөйлемдер жатады.

Құрмалас сөйлем мен жай сөйлемнің жоғарыда айтылған ерек-шеліктерінен құрмалас сөйлем әрдайым көлемді болады да, жай сөйлем оған қарағанда көлемсіз болады деген қорытынды шықпасқа керек. Сөйлемнің құрмалас болуы я жай болуы оның көлеміне бай-ланысты болмайды. Айтылмақшы ойдың ерекшелігіне қарай бірде бірі көлемді болса, екіншіде екіншісі көлемді болып келе береді. Мысалы:

Қажымұқанның мейлінше күнге күйіп, желге жарылған қара қайыс жүзі, уысына зорға сиярлық дөкір, ірі саусақтары, тара-мыс әлді денесі, етсіз шықшыты жайылып, езу тартқанда ақсита қалған аққаладай тістері, көзінің айналасындағы мәз болып жиырылған жұқа қыртысты, қалтқысыз шырайы. Андреевтің көз алдына қырдың еңбегі еш, тұзы сор көп еңбекшісінің бала мінезді, батыл кейпін алып келгендей болды (Есенжанов),

Біз ауылға қайтамыз дейміз, ауыл бізге келеміз дейді (Мүсірепов).

Бұл екі сөйлемнің алдыңғысы соңғыдан жеті еседей көлемді, бірақ соған қарамастан ол — жай сөйлем. Ал, кейінгі, алдыңғыдан әлдеқайда ықшамдылығына, шағындығына қарамастан, құрма-лас сөйлем. Өйткені алдыңғы қанша көлемді болғанымен, сөйлемдік сипаты бар элементтерге, бөлшектерге жіктеле алмайды, ал соңғы ондай бөлшектерге жіктеле алады. Олай болатын болса, с ө й - л е м құрмалас болу үшін өз ішінен сөйлемдік бөлшектерге бөлінуі шарт.

Бірақ құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады дегенге қарап, оны кез келген жай сөйлемдердің кездейсоқ тіркесе салған тобы деп түсінуге болмайды. Құрмалас сөйлем — компоненттері бір-бірімен органикалық байланыста, берік бірлікте тұратын және біріне-бірі бағынышты, өз ара шарттас болып келетін мағыналық күрделі бір бүтін. Оның құрамындағы компоненттер сөйлем деп аталғанда-рымен әдеттегі дербес жай сөйлемдермен бір емес. Егер әдеттегі жай сөйлемдер интонациялық жағынан тиянақты, белгілі шамада болса да аякталған ойды білдіретін, өз алдарына бір бүтін болып саналатын болса, құрмалас сөйлем компоненттері интонациялық жағынан тиянақсыз, аяқталған ойды білдіре алмайтын, бүтіннің бір бөлшегі болып табылады.

148
Ол бөлшек өзі сияқты басқа бір бөлшектермен байланыста тұрғанда ғана бір бүтін бола алады. Егер ол бірліктері бұзылса-ақ, олар өздерінің алғашқы мәндерін, құрмалас сөйлем құрамында тұрғанда-ғы мәндерін жояды. Мысалы: Балапандар қанаттанғанша, дәуіт те қанаттанады (Мұқанов) деген құрмалас сөйлем — осы тұрған қалпында екі бөлшектен құралған бір бүтін. Оның бір жартысы балапандар канаттанғанша болса, екінші жартысы — дәуіттің де қанаттанатындыгы. Бұл екі жартының бірігіп бір бүтін болып тұрғандағы білдіретін мағынасы олардың жеке-жеке тұрғандарын-дағы мағыналарындай балапандардың немесе дәуіттің қанаттана-тындығы жайында емес, солардың қанаттануларының бір мезгілдің ішінде болатындығы жайында. Ал, бұл екі компоненттің бірлігі бұзылатын болса, осы негізгі мағына жойылады. Сонымен бірге, әр компоненттің формалық және интонациялық ерекшеліктері де өзгереді. Дәл осы жөнінде профессор В. А. Богородицкийдің өзінің «Орыс тілінің жалпы курсы» деген еңбегінде айтқан мына пікірі өте орынды. Ол кісі құрмалас сөйлем компоненттерінің өз ара байла-нысты бір бүтін екемдіктерін айта келіп, сөздің морфологиялық бөлшектерінің сөзден тысқары өмір сүре алмайтыны, тек сөзбен бірге ғана қолданылатыны сияқты, құрмалас сөйлемнің бөлшектерінде де дербестік болмайды, олар өз ара бірлесіп барып бір бүтін болып тұрады дегенді айтады.

Айтайын деген ойдың өзіндік ерекшелігіне, контекстіге қарай құрмалас сөйлем де түрленіп отырады: ол бірде екі компонентті, бір-де үш компонентті, кейде одан да көп компонентті болып келеді. Мыс.:

1. Көмір де осы, отын да осрі (Мүсірепов). Базарбай атының ба-сын бұрғанша, жас балалар анталап қарсы барып та жетті (Майлин).

2. Қолда қамшым жоқ еді, тұсаумен басқа бір тартып жіберіп едім, екіншісі қолдап кетті (Есенжанов). Батар күн бар жарығын сол сорлыға ғана төгіп, өзге дүние қараңғыда қалғандай, Нәзікеш сол жаяудан басқа еш нәрсені көре алған да жоқ (Мүсірепов).

3. Тіс кімде, күш кімде, бәрі соның қолында, таразы да сол (Мү-сірепов). Іші қабысып, жүрегі қарайып, көзі бұлдырап, өлім сағатын күткендей ыпыны кетіп отыр (Майлин).

4. Астыңда ауыздығымен алықцан жарау торы ат болса, бес қа-руың түгел бойыңда асулы болса, ат шапқанда, алдыңнан қарсы жел есіп, жүрегің тасып, қуанғаннан өзіңді өзің ұмытады екенсің (Майлин).

Бұл келтірген мысалдардың біріншісіндегі салалас сөйлем де, сабақтас сөйлем де екі компонентті болса, екінші мысалдағылар үш компонентті, үшінші мысалдағылардың әрқайсысы төрт-төрт компо-нентті болып келген. Ал, ең соңғы төртінші мысалдағы сабақтас сөй-лем құрамында бес компонент бар.

Құрмалас сөйлемнің бір келтірілген құрамдарының қолданылу дәрежесі біркелкі болмайды. Жазу тәжірибесінде бұлардың жиі кездесетін түрі — екі, үш компонентті түрлері, төрт, бес және одан да көп компонентті түрлері сирек кездеседі. Ал, поэзияда, әсіресе, жыр түрінде келетін өлеңдерде компонент саны он шақтыға дейін кете береді. Мысалы:

Үршықтай саны бұлтылдап,

Құйындай шаңы бұрқылдап,

Алмас қылыш белінде,

Қолында найза қылтылдап,

Төрт тұяқтан шыққан от

Шақпақ тастай жылтылдап,

Құлақ салсаң, дауысы

Тау суындай сыңқылдап,

Қолтығынан аққан тер

Төгіледі шылқылдап (Эпостан).
Бұл келтірген шумақ — сегіз компоненттен құралған бір ғана са-бақтас құрмалас сөйлем.

149
ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ

Жай сөйлем құрамына енген сөздердің бір-бірімен грамматикалық тығыз байланыста тұратыны сияқты, құрмалас сөйлем құрамын-дағы жай сөйлемдер де өз ара байланысты болады. Тек сондай байланыстың арқасында ғана жай сөйлемдердің бастары бірігіп, күрделі ойды білдіретін бір бүтін болып тұрады. Жай сөйлемдер арасындағы байланыс та сөйлем мүшелері арасындағы байланыстар сияқты бірде теңдік қатынасқа негізделген салаласа байланыс болса, бірде біріне-бірі меңгерілу, бағыну негізіндегі сабақтаса байланыс болады. Жай сөйлемдер байланысының бұлай әр түрлі болуы — оларды байланыстырушы дәнекерлердің, амал-тәсілдердің әр алуандылығында.

Құрмалас сөйлем құрамына енетін компоненттерді бір-бірімен сабақтастыра байланыстыратын ең құнарлы жолдың бірі - компо-нент баяндауышының тиянақсыз формада айтылуы. Қазақ тілінде басқа кейбір тілдерде кездесетіндей екі жай сөйлемді бір-біріне сабақтастыра байланыстыратын бағындырушы жалғаулық жоқ. Сондықтан жай сөйлемдерді өз ара сабақтастыра байланыстыру функциясын түгелдей компонент баяндауышының формасы атқарады. Әрине, тиянақсыз формада айтылатын кез келген сөз, кез келген форма жай сөйлемдерді құрмаластыру қызметін атқара бермейді. Мұнда да қалыптасқан, көпшілікке танылған арнаулы формадағы сөздер ғана қолданылады. Ондай сөздер құрмалас құрамына енетін жай сөйлемнің баяндауышы қызметінде қолданылады да, ол сөйлемді өзінің тиянақсыз формасы арқылы екінші сөйлемге кейде тек формалық жағынан, кейде әрі формалық, әрі мағыналық жағынан бағындыра, соған тәуелді ете байланыс-тырады және сол арқылы құрмалас сөйлем жасайды. Ондай формадағы сөздер тобына мыналар жатады:

а) көсемше формалы етістіктер;

ә) есімше формалы етістіктер;

б) шартты рай формалы етістіктер;

в) етістіктің басқа да кейбір түрлері.

Құрмалас құрамына енетін жай сөйлемдерді бір-бірімен байла-ныстыру функциясында қолданылғанда бұл аталған етістік түрлеріі әр алуан формалық құбылыстарда айтылады да, сол құбылыстары арқылы компоненттердің мағыналық байланыстарына да белгілі әсерлерін тигізіп, оны түрлендіреді. Енді осыған келейік.
Жай сөйлемдердің көсемше арқылы құрмаласуы
Көсемше — етістіктің ең бір тиянақсыз категориясының бірі. Оның сөйлемдегі негізгі мағынасы мен функциясы басқа бір етістік арқылы берілген іс-әрекеттің қалай болған амал-тәсілін білдіру, яғни іс-әрекетті сындық, мезгілдік жағынан анықтау; оның болу, болмауының себеп-мақсаттарын білдіру. Көсемше етістіктердің тиянақсыз, басқа бір сөздерге сүйеншек болуының себебі де оның осы айтылған мағыналық ерекшелігіне байланысты.

Көсемше етістіктердің мағыналары мен функциялары барлық жағдайда біркелкі болып отырмайды: ол бір жағдайда екінші бір етістік арқылы білінетін іс-әрекет, қимыл-қозғалыстың қалай болға- нын сипаттап, үстеулік қызмет атқарып тұрса, екінші бір жағдайда әр түрлі көмекші сөздерге тіркесіп, іс-әрекетті білдіруші негізгі тұлға болып тұрады, ал кейде тіпті, бұлардың ешқайсысына ұқсамайтын мәнде қолданылатыны да болады.

Көсемшелердің мағыналары мен синтаксистік қызметтеріндегі бұл тәріздес құбылыстар олардың сөйлемдегі қолданылу орнына, кон-текске байланысты.

150
Қолданылу жағдайына, контекске қарай көсемше негізгі екі түрлі синтаксистік қызмет атқарады: оның бірі — пысықтауыштық қыз-мет те, екіншісі — баяндауыштық қызмет. Осылармен қатар көсемшенің күрделі сөздер (етістіктер) құрамында тұрып, соңғы көмекші сөздің тұлғалық құбылыстарына қарай соның әуеніне еріп, басқа да түрлі мүшелер құрасатыны болады. Бірақ мұндай жағдайда шешуші мән көсемшеде болмайды, ол тіркесіп тұрған сөзде болады.

Көсемшелер пысықтауыш мүше қызметінде қолданылғанда, кө-бінесе, екінші бір етістікке тіркесе айтылады да, сол етістіктің мағы-насы арқылы білінетін іс-әрекет, жай-күйдің, қимыл-қозғалыстың болу амалын, қашан болған мезгілін, немесе болу-болмау мақсат-се-бептерін білдіреді. Мұндай функцияда қолданылған көсемшеден кейін, егер ол бірыңғай болып келмесе, ешқандай кідіріс, интонациялық тоқталыс болмайды. Олар өздері пысықтайтын мүшемен бір ырғақта, кідіріссіз бір-ақ айтылып кетеді. Бұл жағдайлар пысықтауыш болып тұрған көсемшені баяндауыш функциясындағы көсемшеден бөліп тануға біраз септігін тигізеді. Мыс.:

Бәйбішенің қапысын т а б а а л м а й ыза болып отырған Жұманның құлағына қатар қонып жатқан қас ауылдың қатты күлкілері естілді. Игілік би ақынды ұзын арқан, кең тұсаумен өз маңайынан ұ з а т п а й өрелеп ұстайды (Мүсірепов). Жайлау түнінің жұлдызы жарық аспанына ш ы р қ а й шаншылып ән кетіп жатыр {Әуезов). Болыстары еліне әмірін қаттырақ жүргізіп, тізесін елге қаттырақ б а т ы ры п, көпшілікті өзіне қарсы қойып алған екен. Ауыл жігіттері сәлем б е р і п, алдынан ш ы ғ ы п, атын ұ с т а п, аттан түсіріп а л ы п, құрдай жорғалап, есік ашып енгізіп күтіп жатыр (Сейфуллин).

Мысалдағы сирек терілген көсемшелердің барлығы да пысықтау-ыш мүше болып тұр. Олардың ішінде соңғы екі сөйлемдегілер— санамалы бірыңғай пысықтауыштар.

Көсемшелердің екінші синтаксистік қызметі — баяндауыштық қызмет. Көсемшелердің құрмалас сөйлем жасаудағы ролі де олардың осы баяндауыштық қызметіне байланысты.

Бірақ баяндауыш қызметінде қолданылған көсемшелердің бар-лығы бірдей сабақтас құрмалас сөйлем жасай бермейді. Көсемшелердің кейде бір субъектінің әр түрлі әрекетін білдіріп, бірыңғай баяндауыштық функцияда қолданылатыны да болады. Ондай жағдайда олар бағыныңқы компоненттің баяндауышы болып есептелмейді. Мыс.:

Сонымен, егіннің түгел піскеніне шейін ашыққан үйлер а с ы ғ ы п, өзді-өз жерінен бастарды етектеп т е ріп, қолымен үгіп, аз-аздап бидай алып, соны құрдай қуырса да кемпір-шалына талқаи қып түйеді. Өзі бір бидайға қол с о з ы п, сындыра жаздап барып, Асанға қ а р а п, қолын қайта тартып алды (Әуезов).

Бұл мысалдағының екеуі де жай сөйлем. Ондағы сирек терілген көсемшелер — бір субъектінің (біріншіде — үйлер, екіншіде — өзі) әр түрлі әрекетін баяндап тұрған бірыңғай баяндауыштар. Дәл осы сияқты, Тағы да т а л а с ы п к е л і п, тағы да т ақ а с ы п к е- л і п жатқан екі бай ауыл ақ үйлерін әлі тіккен жоқ еді (Мүсірепов) деген мысал да құрылысы жағынан сабақтас құрмалас сөйлемге ұқсас. Бірақ бұл да жай сөйлем. Мұндағы таласып келіп, тақасып келіп дегендер бірыңғай пысықтауыштар.

Көсемше етістіктердің, әсіресе, -ып, -іп, -п жұрнақты көсемшенің бұл айтылған синтаксистік қызметі — өте көне заманнан бері қарай келе жатқаң қызмет. Көсемшенің бұл функциясын көне замандағы оның бірден бір функциясы деуге де болады.

151
Көне түркі тілдері жазу ескерткіштерінде -п формалы көсемше бір субъектінің әр түрлі әрекетін баяндап, жай сөйлемнің бірыңғай баяндауышы ғана болғаны болмаса, өзіндік дербес бастауышы бар жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында қолданылмаған.

Өткен шақтық көсемшенің бұл тәріздес синтаксистік қызметі фольклорлық шығармаларда да жиі ұшырайды. Бұл жағынан алған-да -ып, -іп, -п жүрнақты көсемшені бір субъектінің істеген іс-әрекет қимыл-қозғалыстарын бір-бірімен ұштастырып, іргелестіріп беруде ең икемді және өте ерте заманнан бері қарай келе жатқан ең көне категория деуге болады. Тіл фактілеріне қарағанда, көсемшенің бұл функциясының оның екі жай сөйлемдерді бір-бірінен сабақтастыра құрмаластыру функциясынан бұрын пайда болғандығы байқалады.

Қазақ халқының ауыз әдебиетіне жататын шығармалары кенже-леп жиналып, кеш басылды. Сондықтан бұл шығармалар тіліміздің көне замандағы грамматикалық құрылысын ашуға мардымды көме-гін тигізе алмайды. Олардың басым көпшілігі қазіргі тілімізге өте жақын, тіпті, айтарлықтай өзгешеліктері жоқ деуге болады. Дегенмен үңіле қараған адам олардан кейбір тілдік категориялардың басып өткен соқпағын байқағандай.

Біз сөз етіп отырған көсемше көне түркі жазуында өзіне тән дер-бес бастауышы бар бағыныңқы сөйлем баяндауышы қызметінде қолданылмаған болса, немесе ілуде біреу ғана кездессе, қазақтың ауыз әдебиетіне жататын шығармаларда ол жоғарыдағыдай бірыңғай баяндауыш қызметінде де, сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы компонентінің баяндауышы қызметінде де қолданылады. Бірақ бастапқы функцияда өте жиі, соңғы функцияда ете сирек кездеседі. Мыс.:

Кендебай сол арада үш-төрт күн т ы н ы ғ ы п, кемпірдің асыл қазынасын жинап а л ы п, Керқұла аттың алдына алтын науа- ны ө ң г е р і п, алтын құйрықты құлындарды е р т і п, аман-есені ханның үйіне келеді («Керқұла атты Кендебай»). Түлкекең секіріп ешкінің үстіне мініп, онан мүйізіне шы ғ ы п, мүйізінен секіріп қырға ш ы ғ ы п, жөніне кетті дейді («Түлкі мен ешкі»).

Бұлар тәріздес көсемше арқылы жасалатын жайылыңқы сөй- лемдер көне замандарға тән ертегі әңгімелерде өте жиі кездеседі. Тіпті, кейде көптеген сөйлемдердің, әсіресе, төл сөз бен автор сөзі аралас келетін сөйлеспелі сөйлемдердің көсемшеге аяқталатыны да жиі ұшырайды. Соған қарағанда -ып, -іп, -п жұрнақты көсемше көнерек заманда қазіргіден гөрі тиянақтырақ мәнде болмады ма екен деген ой туады. Қалай болған күнде көсемшенің бұл түрін жай сөйлемдерді бір бірімен сабақтастыра құрмаластыру үшін қолданылған ең көне категорияның бірі деуге болады.

Тіліміздің қазіргі даму сатысында көсемшелер етістіктің ең тиянақсыз түрі. Бұлар құрмалас сөйлемнің өздері баяндауыш болып келген бөлшегін оның екінші бөлшегіне бағындыра, соған тәуелді ете байланыстырады да, ол бөлшектердің бірлікте, тұтастықта болуын қамтамасыз етеді. Сондықтан белгілі бір компоненттің баяндауышы көсемшеден болған құрмалас сөйлемдерде жай сөйлемдерді бір-бірімен қарым-қатынасқа келтіретін қосымша тәсілдердің, формалардың керегі болмайды. Өйткені ондай функцияны жай сөйлем баяндауышы болып келген көсемше етістік формасының өзі-ақ атқарады. Сөйтіп, көсемшелер әрі баяндауыштық, әрі сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыратын дәнекерлік қызмет атқарады. Мұндай қызметте көсемшенің қай-қай түрі болса да қолданылады. Оны мына мысалдардан көруге болады:

Аспанды тұтас жапқан бұлт с и р е п, ара-тұра жұлдыздар көріне бастады (Мұқанов). Оспан аулына тағы. да бата оқыршы көп келіп, алғашқы бір жұма, он күн ұдайы қонақ күтумен

152

өткен (Әуезов). Аттар т о қ т а п б о л м а й-а қ, Ушаков шанадан түсе қалды, (Мүсірепов). Айбарша тысқа ш ы ғ а, Масақбай Дәулеттің хатын оқуға кірісті (Мұқанов).

Құрмалас құрамына енетін жай сөйлемдерді бір-бірімен байла-ныстыру функциясында көсемшелердің үш түрінің үшеуі де қолданылады, бірақ олардың қолданылу дәрежесі және мағыналық құбылыстары біркелкі болмайды.

Көсемшелер ішінде сабақтас құрмаластың бағыныңқы компонен-тінің баяндауышы қызметінде жиі қолданылатын да және өзі баян-дауышы болып келген компонентті тиянақты компонентпен неше алуан мағыналық қатынаста құрмаластыратыны да -ып, -іп, -п жұрнақты түрі. Тағы бір ескеретін нәрсе, баяндауышы келер шақтық (-қалы, -ғалы, -келі, -гелі жүрнақты), ауыспалы шақтық (-а, -е, -и жұрнақты) көсемшелерден болған бағыныңқы компонент әрдайым кейінгі тиянақты компонентке мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да бағына, соның бір мүшесіне меңгеріле байланысады да, жай сөйлемдегі қалыпты пысықтауыш тәрізденіп тұрады. Ал, өткен шақтық көсемше (-ып, -іп, -п жұрнақты) олай емес: ол өзі баяндауышы болып келген компонентті кейінгі тиянақты компонентке мағыналық жағынан меңгерте де, меңгерілтпей, теңдік қатынаста да құрмаластырады. Мысалы:

Көк ала бұлт с ө г і л і п,

Күн шығады кей шақта.

Өне бойың е г і л і п,

Жас ағады аулақта (Абай).

Есік шалқасынан ашылып, бір топ адам сау етіп кіріп келді (Шашкин). Әбдірахман мен Шұғаның арасындағы сүйіспеншілік бір-ден-бірге жайылып, бүкіл ел хабарланды. (Майлин). Қолындағы өткір шапашоты шапшаң сермеліп, үлкен қайың қолағаштың сап жағын қырлап, мүсіндеп отыр (Әуезов).

Бұл шара жақсы нәтиже б е р і п, ол маңның адамы да, малы да маса-сонаның азабынан биыл құтылған (Мұқанов). Бірен-саран ғана жүлдыздар көрінген аспандағы ойдым-ойдым алаңдар енді бір-жола ж а б ы л ы п, қалың көрпенің астында қалғандай сезінесің (Мүсірепов). Түнгі салқын ауаның толқыны биік қарасындарға с о -ғ ы п, мылтық дауысын жаңғырық көтеріп кетті (Есенжанов).

Келтірген мысалдың бірінші, екінші тобындағы бағыныңқы ком-поненттер басыңқы компоненттегі іс-әрекеттердің болу амалын білдірсе, соңғы үшінші топтағы бағыныңқылар басыңқыдағы іс-әрекетпен себептік қатынаста тұр. Сөйтіп, мысалдың алдыңғы топтарында болсын, кейінгі тобында болсын — барлығында да бағыныңқы компонент басыңқы компонентке әрі мағыналық жағынан, әрі тұлғалық жағынан меңгеріліп, екі жағынан бірдей тәуелді болып тұр.

Өткен шақтық көсемшенің дәнекерлігі арқылы жасалатын сабақ-тас құрмалас сөйлемдердің бірсыпыраларында тиянақсыз компонент тиянақты компонентке тек тұлғалық жағынан ғана тәуелді болғаны болмаса, мағыналық жағынан өз дербестігін сақтап, басыңқы сөйлемнің ешбір мүшесіне меңғерілмей, онымен жарыса, салаласа айтылады. Мыс.:

Ояң жерлер тіпті төмендеп, қыраң жерлер тіпті биіктеп кеткендей. Көп бастар ш ұ л ғ ы с ы п, көп сақалдар шошаңдасып қалды (Мүсірепов). Қара көздер мөлдір нұр т ө г і п, жүзіне жұқа ғана бояу шапты (Мұстафин). Мінеки, залда шам с ө н і п, шымыл-дық ашылды. Уәлі бір күні мұны қалаға е р т і п ш ығ ы п, екеуі бірге институт мұғалімдері арасында қонақта болды (Ақтанов).

153
Мысалдағы тиянақсыз компоненттердің ешқайсысы да басыңқы сөйлемнің белгілі бір мүшесіне тәуелді болып, оған меңгеріліп тұрған жоқ. Мағыналық жағынан олардың барлығы да тиянақты компонентпен тең. Қара көздер мөлдір нұр төгіп, жүзіне жұқа ғана бояу шапты, — деген сабақтас сөйлем компоненттерінің мағыналық қатынастары, өз ара теңдестіктері жағынан салалас құрмаластар тобына жатқызылып жүрген — Қара көздер мөлдір нұр төкті де, жүзіне жұқа\ гана бояу шапты, — деген тәріздес сөйлемдермен бірдей.

Көсемшенің жай сөйлемдерді құрмаластырудағы осындай құбы-лыстарынан да болу керек, синтаксиске арналған бір еңбектерде өткен шақтық көсемшенің дәнекерлігі арқылы жасалатын құрмалас сөйлем салалас сөйлемге жатқызылса, екінші біреулерінде ол мағынасына қарай бірде салалас құрмаласқа, бірде сабақтас құрмаласқа жатқызып журді.

Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру қызметінде ауыспалы шақтық деп аталатын -а, -е, -й жұрнақты көсемше де қолданылады. Көсемшенің бұл түрі жоғарыда сөз болған -ыл, -іп, -п жұрнақты кө- семшеден гөрі де әлдеқайда тиянақсыз. Сондықтан да баяндауышы ауыспалы шақтық көсемшеден болған бағыныңқы компонент, негі- зінде, тек тұлғалық жағынан ғана емес, сонымен бірге мағыналық жағынан да тиянақсыз болады. Ол басыңқы сөйлемдегі белгілі бір мүшеге меңгеріліп, соны түрлі жағынан сипаттап, пысықтауышқа қойылатын бір сұрауға жауап болып, онымен қалыпты тұрлаусыз мүше тәрізді қатынаста тұрады. Мыс.:

Ол белгіленген уақытта келе алмай, біз біраз кешігіп қалдық.

Аңсаған көңілім с е р і л е,

Бүгілген белім к е р і л е,

Сапар шегіп, жол тарттық

Сүйікті Кавказ еліне (Жамбыл).

Келтірген мысалдың бірінші сөйлемінде бағыныңқы компоненті басыңқы сөйлемдегі баяндауыштың жетегінде айтылып, неліктен, не себептен деген сұрауға жауап болып, кешігіп қалудың себебін білді- ріп тұр. Соңғы сөйлемдегі бірыңғай бағыныңқылар басыңқының баяндауыштарына меңгеріліп, қалай деген сұрауға жауап болып, басыңқы компонентпен амалдық қатынаста тұр. Басқаша айтқанда, мұндағы бағыныңқы компоненттердің барлығы да басыңқыға әрі тұлғалық жағынан, әрі мағыналық жағынан меңгеріледі. Этимологиялық жағынан алғанда көсемшенің бұл түрі түркі тілдерінің көне жазу нұсқаларында дәл қазірдегідей формада кездеспейді. Қазақтың ауыз әдебиетіне жататын шығармаларда кездескенімен қолданылу аясы өткен шақтық көсемшеге қарағанда әлдеқайда тар. Бұл — өткен шақтық көсемше сияқты бірыңғай баяндауыштық, бірыңғай пысықтауыштык; функцияда да кездеспейді. Мұның жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясы да тым мардымсыз. Мұндай функцияны ол, көбінесе, поэзиялық шығармаларда, болымсыз түрде айтылғанда атқарады. Ал фольк-лордың прозалық түрлерінде жай сөйлемдерді құрмаластыру қызметінде, тіпті, кездеспейді деуге боларлық.

Ауыспалы шақтық көсемшенің жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясы казіргі әдеби тілімізде де онша өріс ала қойған жоқ. Де-генмен оның бұл функциясы өткен замандар жазу нұсқаларымен са-лыстырғанда қазірде поэзияда болсын, проза жанрында болсын кез-десіп отырады.

Қазіргі әдеби тілімізде баяндауышы ауыспалы шақтық кесемше-ден болған бағыныңқы компоненттер өз басыңқысымен мезгілдік, -себептік, амалдық, шартты, қарсылықты мағыналық қатынастарда тұрады, мыс.:

154
1. Аттар тоқтап б о л м а й-а қ, Ушаков шанадан түсе қалды (Мүсірепов). Түнде жұрт тарай, ол тыныштық алуға жатты. Күндер өте к е л е, Тыртықтың өрекпіген жүрегі бәсеңдей бастады. Айбарша тысқа ш ы ғ а, Масақбай Дәулеттің хатын оқуға кірісті (Мұқанов). Күн т ү с к е ж е т пе й-а қ, Бақанас бойы қайнап, шыжып кетті (Әуезов).

2. Жел айдаған өрт шешесіне бой бермей, ол лезде кең жайылып кете береді. Су тезек жөнді жанбай, түске дейін үй иесі біздерге шай бере алмады (Мұқанов).

3. Бір әңгімеге бір әңгіме жанаспай, әр түннің әңгімелері тыңнан басталып отырады (Мұканов). Дос боп жүрген адамдар-дың бірі жоламай, бәрі де сырт берген сияқты (Майлин). Ма-күлық, жер де, көк те маужырады. Қараған бір жан болмай ша-руасына (Жансүгіров). Осыдан арғы үй ішінің қамын Өдек күйеуіне а қ ы л д а с п а й, өзі басқарып кетті (Әуезов).

4. Ер деп атақ кім берер,

Алмас семсер а с ы н б а й.

Кезенген жауды қашыр май,

Асудан әрі а с ы р м а й

Ер қолынан іс келмес,

Сұңқардайын шүйілмей,

Буынып белін түйінбей,

Зердесі жігіт қайнамай.

(Дулат Бабатайұлы).

5. Неге екенін кім білсін, жандары ш а ғ ы н бола тұра, ағайынды екі үйдің іші астарын бөліп ішеді. Осынша әзірлігі бола т ұ р а, ол тойын жасамай кетті. Дәулеті сондай б о л а т ұ р а, Ботбай жасынан жұмыс істеген кісі емес (Мұқанов).

Мысалдың бірінші тобындағы сөйлемдерде бағыныңқы компо-нент басыңқы сөйлемнің баяндауышына меңгеріліп, ондағы іс-әрекеттердің қашан болғандығын білдірсе, екінші топтағы сөйлемдерде ол басыңқы жай сөйлемдегі іс-әрекеттердің болу себебін білдіріп тұр. Ал үшінші топтағы сөйлемдерде бағыныңқы компонент басыңқы сөйлемдегі әрекеттердің қалай болу амалын білдірсе, төртінші топтағы сөйлемдерде бағыныңқы компонент басыңқы компоненттегі әрекет іске асу үшін нелердің болуы қажет екендігін білдіріп, онымен шарттық қатынаста тұр. Соңғы, бесінші топтағы, сөйлемдерде басыңқы компонент бағыныңқы компоненттегі жағдайлардың нәтижесінде, логикалық жағынан алғанда, болуға тиісті әрекеттердің болмай қалғандығын білдіріп тұр. Логикалық жағынан алғанда, жақсы әзірлігі болғаннан кейін Байжан той жасау керек еді, бірақ ол тойын жасамай кетті.

Жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра құрмаластыру функ-циясында -қалы, -ғалы, -келі, -гелі жұрнақты көсемше де қолданылады. Білдіретін мағынасына қарай көсемшенің бұл түрі тюркологиялық әдебиеттерде бірде мақсатты көсемше деп аталса, бірде келер шақтық көсемше деп аталады.

Тарихи тұрғыдан қарағанда келер шақтық көсемшеде — өткен шақтық көсемше сияқты өте көне категория. Бұл — түркі тілдерінің казірде белгілі болып жүрген көне жазу нұсқаларының ең ескісінен саналатын ескерткіштердің өздерінде де кездеседі. Бірақ сол көне жазу нұсқаларында болсын, одан әлдеқайда кейін жиналған фольк-лор материалдарында болсын көсемшенің бұл түрі жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында кездеспейді, ол не мақсат, не мезгіл пысықтауышы қызметінде, немесе күрделі баяндауыш қызметінде гана қолданылады.

Сөз болып отырған көсемшенің бағыныңқы жай сөйлем баяндау-ышы болып, екі жай сөйлемді құрмаластыру қызметінде қолданы-луы соңғы уақыттардағы әдебиеттерде ғана кездеседі, соның өзінде де өте сирек ұшырайды. Бұл жағдай келер шақтық көсемшенің сабақтас құрмалас сөйлем жасауда өнімді роль атқара алмайтын- дығын байқатады.

155

Баяндауышы келер шақтық көсемшеден болған бағыныңқы: компонент өз басыңңы жай сөйлемімен екі турлі мағыналық қаты-наста тұрады:

Б і р і н ш і, басыңқы компонентте баяндалатын іс-әрекет, жай-күйдің қай мезгілден бері солай бола бастағанын, яғни оның басталу шегін білдіреді, мыс.:

Дәулет армияға аттанғалы, Марфуға Кеңтогайға келмеген еді (Мұқанов). Бұл екеуі Ділданың аулына б а р ы п қ а й т қ а л ы, Дәрмен өзінше бір есеп ойлауда болатын (Әуезов). Махаббат мәселесінде өзін Самарханнан бұрын да сараң ұстайтын Айбарша, Дәулет майданға аттанғалы, ол жөнде тіпті сырғақсып алды. (Мұқанов).

Е к і н ш і, бағыныңқы компонент басыңқы компоненттегі іс-әре-кет, жай-күйдің мақсатын білдіреді, мыс.: Қорен қалмақ а л ғ а л ы Қамап жатыр қалың топ (Қорен қалмақ Қыз Жібекті алмақшы бо-лып, оныц қалың қолы ауылды қамап жатыр, — деген мағынада айтылған).

Жай сөйлемдердің есімше арқылы құрмаласуы
Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру үшін есімшелер де көсемшелер сияқты құрмалас сөйлемнің бағыныңқы жай сөйлемінің, баяндауышы функциясында қолданылады. Бірақ есімшелер мен кө-семшелердің жай сөйлемдерді құрмаластыру жолы бірдей емес. Егер бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болып тұрған көсемшелер басқа бір қосымша тәсілдердің, формалардың көмегінсіз-ақ жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру функциясын да тікелей өзі атқаратын болса, есімшелерде бұл қасиет жоқ. Олар атау тұлғада, бағыныңқы жай сөйлемнің баяндауышы да бола алмайды, жай сөйлемдерді құрмаластыра да алмайды. Есімшелер жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында қолданылғанда, әр алуан тұлғалық құбылыстарға ұшырап, тиянақсыз формаларда айтылады. Сөйтіп, жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру міндетін есімше формаларының өздері атқармайды, оларға жалғанатын түрлі қосымшалар, тіркесе айтылатын түрлі шылаулық сөздер атқарады.

Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру функциясында есім-шелердің барлық түрлері де қолданылады, бірақ құрмалас сөйлем жасауда есімше түрлерінің атқаратын қызмет дәрежесі де, форма-лык; құбылыстары да біркелкі емес. "Есімшелер ішінде жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында жиі қолданылатыны да және формалық, мағыналық құбылыстарға байы да — -қан, -ған, -кен, -ген жұрнақты түрі. Енді соған талдау жасайық.

Есімшенің -қан, -ған, -кен, -ген жұрнақты түрі шақтық мағына- сына қарай тюркологиялық әдебиеттердің кейбіреулерінде осы шақтық деп аталса, екінші біреулерінде өткен шақтық есімше деп аталады. Ал қазақ тілі білімінде осының соңғы атауы, өткен шақтық есімше деғен атауы, қалыптасты.

Өткен шақтық есімше көне түркі жазулары ескерткіштерінде дәл қазіргі формадағыдай болмағанымен кездеседі, бірақ жай сөйлем-дерді сабақтастыра құрмаластыру функциясында жатыс жалғаулы түрі болмаса, басқалары кездеспейді деуге болады.

Қазақтың ауыз әдебиетіне жататын шығармалар мен XVIII— XIX ғасырлардағы ақындар жырларында өткен шақтық есімше қосым-шалы түрде де, шылау сөздерге тіркестіріп айтылып та бағыңқы сөйлем баяндауышы функциясында қолданылған. Оны мына. мысал-дардан да көруге болады:

156
Төстік ауылдан ұзап шыққан с о ң, Шалқұйрық атқа тіл бітеді («Ер Төстік»). Кешке ханның екі баласы биені күзетуге барғанда, Кендебай да жасырынып барып отырады. Көз ұшындағы құс қанатын жазып жерден көтерілгенше, Керқұла ат үстінен аттап өтіп кетеді («Керқұла атты Кендебай»).

Жау қамалап жеткен соң,

Атынан қару к е т к е н с о ң,

Базарбайдың Төлеген

Тәңірге қылды наланы («Қыз Жібек»).
Қазіргі әдеби тілімізге өткен шақтық есімшенің жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясы — бұрынғыдан әлдеқайда күрделі. Жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра құрмаластыру үшін өткен шақтық есімше алуан түрлі тұлғалық құбылыстарда қолданылады да, соған қарай оның мағынасы да түрленіп отырады.

Өткен шақтық есімше бағыныңқы компонент баяндауышы функ-циясында мынадай формаларда және мынадай мағыналық қатынас-тарда қолданылады:

1. Өткен шақтық есімше жатыс жалғаулы формада тұрады. Баяндауышы мұндай формадағы есімшеден болған бағыныңқы компонент басыңқы компонентпен екі түрлі мағыналық қатынаста айтылады:

а) Басыңқы сөйлемдегі іс-әрекетті мезгілдік жағынан айқындайды. Мыс.:

Оң бүйірден шыбар ала жыландай шұбатылып Игіліктің кілем жапқан түйелі көші қ ұ л а й бергенде, батыс жақ бетті түтас торлап келе жатқан Жұман байдың он жеті мың жықысы да көрінді (Мүсірепов). Абай қайта-қайта айға қарап таңданып отырғанда, осы ауылдың шетінен ән естілді (Әуезов). Біздің әңгімеміз аяқтала бергенде, екі ауылдың ортасындағы ағытқан қалың жылқының арасынан жіңішке жолмен шаңдатып бір пар атты шыға келді (Майлин). Қанат, құйрық суылдап ысқырады, Көктен қыран сорғалап құйылғанда (Абай).

Бағыныңқы компонент баяндауышы болып тұрған есімше, кейде, жатыс септіктің тәуелді формасында да келе береді. Жуынып болып шай ішіп о т ы р ғ а н ы м д а, жатқан үйімнің бір кішкене баласы жүгіріп кіріп келді. Жылқыға таянып, бір белге ш ы ғ а к е л г е н і- м і з д е, алдымызда төрт бес ауыл көрінді (Сейфуллин).

Мысалдан байқалып тұрғанындай, бағыныңқы мен басыңқы сөй-лемдер арасындағы мезгілдік қатынас біркелкі емес: мысалдың бі-рінші сөйлемінде екі компоненттегі әрекет бір мезгілдің ішінде қатар басталып, қатар болып жатқаны, яғни мезгілдестігі байқалса, кейінгі сөйлемдерден басыңқыдағы іс-әрекет, жай-күй бағыныңқы-дағы іс-әрекет жай-күйлер болын жатқан уақытта басталғандығы, яғни мезгілдік жағынан алдыңғысындағы әрекет бұрын, кейінгісіндегі әрекет соң басталғандық байқалады. Сөйтіп, баян-дауышы жатыс жалғаулы есімшеден болған бағыныңқы компоненттің басыңқы сөйлеммен мезгілдік қатынасы екі түрлі: б і- р і н ш і, екеуіндегі әрекет бір мезгілде басталып, қатар болып жатады, яғни мезгілдес болады, е к і н ш і, бағыныңқыдағы әрекет болып жатқанда, басыңқыдағы әрекет басталады, яғни бірі — бұрын, екіншісі — кейін болады.

ә) Басыңқы компоненттегі іс-әрекет, жай-күйдің болу-болмауы-ның шартын білдіреді, яғни шарттық қатынаста тұрады. Бірақ бұл мағына баяндауышы өткен шақтық есімшенің жатыс жалғаулы түрі-нен болатын бағыныңқы жай сөйлемнің негізгі мағынасы емес, кон-

157
текске қарай ие болатын көмекші мағынасы. Сондықтан мұндай ма- ғыналық қатынаста ол өте сирек кездеседі:

Кіре айына сегіз оралғанда, табысы болады екен мың еке жүз сом (Мүсірепов). Бұлаңдаған, Қыз Құртқа, Әйел болдың, амал жоқ, Егер е р к е к болғанда, Болар ең тұтқа бір жұртқа (Қобыланды батыр»).

2. Өткен шақтық есімше көмектес септікте айтылып бағыныңқы сөйлем баяндауышы болады, Мұндай баяндауышы бар бағыныңқы компонент өз басыңқысымен тек қарама-қарсы мағына-лық қатынаста ғана тұрады. Мыс.:

Бекен қанша қомағайланып қылғытқанмен, мол май оның жүрегін лезде қайтарып тастады (Мұқанов). Сүйіндік қанша солғын болғанымен, өзге көпшілік олай емес еді (Әуезов). Төбелескен жастар жағы болғанымен, айтақ үлкендерден шығып жатады (Мүсірепов). Кәнпеске хабарының екпіні қатты б о л ғ а н м е н, үкімет қаулысы шыққаннан кейін де бірсыпыра уақыт өтті (Мұстафин).

3. Өткен шақтық есімше -ша, -ше жұрнақты формада тұрьш, ба-ғыныңқы компонент баяндауышы болады. Мұндай баяндауышты ба-ғыныңқы жай сөйлем өз басыңқысымен екі түрлі мағыналық қаты-наста тұрады:

а) Бағыныңқы компонент басыңқы компоненттегі іс-әрекет, жай-күйді мезгілдік жағынан айқындап тұрады. Мен қорқыныш үнін шығарғанша, ол менің бетімді әлденемен тұмсалап та үлгерді (Мұқанов). Мешітке келе жатқандай баяу басқан қонақтар үйге к і р г е н ш е, үй-үйдің арасынан сытыла-сытыла жөнелген жол басар жігіттердің жарқ-жарқ сілтеген ақ сойылдары Жұманның жылқысына сарт-сұрт тие де бастаған еді (Мүсірепов). Қарсы келген топ қашан үйге кіріп болғанша, солардың қызығына ойын-күлкісіне қарап аңырасың да тұрасың (Майлин). Қатты жортып келе жатқан күйме тоқтағанша, өзі ерекше шапшаң жас әскери дағдысымен күймеден жеңіл ытқып, қос аяқтап секіріп те түсті (Әуезов).

жүктеу 10,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 12 13 14 15 16 17 18 19 ... 26