Жоспар Кіріспе

Әр мемлекеттің тағдырында негізгі рольды жер ойнайды, ол өзінің пайда болу және қызмет көрсету мүмкіндігін анықтайтын фактор болып табылады.

Эффектілікте көтеру және мемлекеттік басқару сапасы, т.с.с. ұлттық ресурстар біріккен ақпараттық жүйемен бірге ортамемлекеттік басқару жүйесін құру, «Қазақстан-2030» стратегиясының ұзақмерзімді приоритеті болып табылады.

«Қазақстандықтардың көңілін алатын сұрақ-жер туралы сұрақ. Онымен елдің салт-дәстүрлері және адам тағдырлары байланысқан, олардың келешек ұрпақ алдында жауапкершілігі»,- ҚР-ның Президентінің Н.А.Назарбаев өз үндеуінде ерекшелеп айтты.

ҚР-сы дүние жүзіндегі жермен қамтамасыздандырылған елдердің бірі болып табылады. Біздің ел дүние жүзінде тоғызыншы орында, ал бұрынғы одақтан Ресей Федерациясына ғана жол береді. Республиканың жер қоры 271287мың га-ды құрайды. Ауыл шаруашылығына арналған жердің ауданы 201099,5мың га, бұл барлық жер қорының 74 пайызын құрайды.

Елде өткізіліп жатқан реформалар нәтижесінде қоғамдық-экономикалық формацияның ауысу процесі, жаңа жер сабы және оған қатысты жер қатынастарының құрылуы жүріп жатыр. Цивилизациялы жер қатынастарын құру және жылжымайтын мүлікті басқару жүйелері-нарықтық экономиканың негізгі құралы, бүкіл дамыған елдердің кілттік мәселелерінің бірі болып табылады. Бұл мәселені жүзеге асыру негізі, мемлекеттік жер кадастрын құру жеке жүргізу, оның жердік-ақпараттық жүйелерін автоматизациялау болып табылады.

Формациялардың ауысуы жер кадастрының мақсатты бағытталуының объективті қажеттілігінің өзгеруін шарттайды. Бұл жер өз қызметтерін сақтай отырып, негізгі құрал ретінде кеңістіктік базистің өндірісі және негізгі табиғи ресурс, жылжымайтын мүлікке айналады. Осыған байланысты әр жер участогы заң түрінде жылжымалы мүлік статусын алып және заңды, жеке тұлғалардың мүлігінің құрамына енуі тиіс. Осымен қатар, жерді қолдану жолдары өзгереді-ақылы жерді қолдану енгізіледі, бұл жерде өту механизмінің жерді кадастрлы бағалау негізінде өңдеу қажеттілігі туады. Жер ресурстарын рационалды және эффектілі қолдану-мемлекеттік маңыздылығы бар мәселе. Бұл сұрақтың шешімі 2003жылы 1-шілдеден бастап Қазақстан Республикасының 149 бабымен қарастырылған, яғни жер кадастрын, оның толық көлемімен жүргізу қажеттілігін тудырады. «Мемлекеттік жер кадастры ҚР-ның жерінің табиғи және шаруашылық жағдайлары туралы мәліметтер жүйесін көрсетеді, орналасқан жері, мақсатты қолданылуы, көлемі және жер учаскелерінің шекаралары, олардың сапалы мінездемесі, жерді қолдану және жер учаскелерінің бағалануы туралы есеп». Жер кадастры Қазақстан Республикасының 2003ж. қарастырылған «Мемлекеттік жер кадастрының жүргізу туралы тәртібін» Министрлер Кабинетінің қаулысы енгізілді.

Бұл жұмыста жер кадастрын нормативті-құқықтық негізін реттеуі қарастырылды, елде жүргізіліп жатқан жер реформаларының бөлінбес құрастырушысы ретінде.

Мемлекеттік жер кадастрының өзіндік ерекшелігі және жерге орналастырушылық құқықтық реттеу заты сияқты жер ресурстарын басқаруда тәуелсіз құқықтық институттың пайда болуын және дамуын шарттайды.

Жер реформаларының басталуымен нарықтық өзгеріс рамкаларында жерге орналасу және мемлекеттік жер кадастрының принципті жаңа көптеген қатынастарында құрылу үшін экономикалық, ұйымдық-нормативтік шарттар пайда болды, олар қазіргі нарық қатынастарының дамуына нақты әсер ете алады.

Қазіргі заманғы жер кадастрының және жер орналасушылықтың мазмұнын түсіну үшін және олардың регулиотивті мүмкіншіліктері жер қатынастарын тәртіпке келтіру бойынша бірінші деңгейлі талап, дүние жүзінің тәжірибесі және қазіргі заманғы кадастр жүйелерінің анализдарын оқып үйрену болып табылады. Мұндай әдістеме жоспарын, приоритеттерін оқып үйренуге және негізгі мақсаттарымен міндеттерін анықтауға мүмкіндік береді.

Жаңа заңнама бойынша жер учаскесі және оған құқық негізгі объекттер болып табылады, соған байланысты көптеген түрлі жер қатынастары пайда болады. Сондықтан нақты бекіту және мүлік иелері, жерді қолданушылардың құқықтарын қорғау туралы сұрақты зерттеу маңызды тәжірибелі мағынаға ие.

Бұл жұмыста қазіргі заманғы жер кадастрының мақсатты принциптерінің жүйелері жете баяндалған, оның маңыздылығын ашу әрекеттері жүзеге асырылған, жоспары және ерекшеліктері, қазіргі заманғы кадастрлық жүйелерін талдау, мемлекеттік жер кадастры және жер орналасушылығының негізгі кезеңдері және тенденциялары көрсетілген.

1.Жер кадастрының пайда болуы және дамуы туралы қысқаша анықтама.

1.1.Жер кадастрын жүргізу туралы тарихи анықтама.

«Кадастр» сөзі латынның «caput» сөзінен шыққан, иемдену заты деген мағына береді, тағы сол сияқты «capitalistrum» сөзі иемдену заттарының тізімі деген мағына береді. Бас кезінде кадастр кітап ретінде болды, оның ішінде (ауданы көрсетілген), салық салынатын жерлер тізімі, жер қыртысының сапасы және жер салығының көлемі көрсетілген. Тарихтың, поэзияның, философияның ежелгі ескерткіштері таксация (латын сөзі taxatio), жанрдың бағалануы б.э.д. көптеген жылдар бұрын болған мәліметтерді сақтады. Қытайда да б.э.д. үш мың жылдықта жер қыртысы тоғыз классқа бөлінген екен.

Жер кадастры туралы жете мәліметтерді Ежелгі Мысыр, Греция және Римнің көптеген ескерткіштерінен табылды. Мысырлық папирустар б.з.д. Мысырда сапасына тәуелді көптеген жер категорияларының бар болғанын күәландырады. Бірінші мысырлық фараондар кезеңдерінде (төрт мың жыл бұрын) салық салынатын жерлерге, бағалау тізімдері мұқият жүргізілді. Нилдің өзіндік жерлері табыстың бесінші бөлігін алу мақсатында және жер иелігіне құқықты орнатуда, сапалы және сандық қатынастарында есепке алынды. Мұндай есеп-бағалауды жылына екі рет фараонның арнайы таксаторлар-чиновниктер жүргізді.

Гомера поэма эпохасында (12-8ғ б.з.д.) гректер жер қыртысы және жер ұғымдарын айыра ұғынды, олар жерді космостың элементі, ал жер қыртысын өңделген жердің қасиеті деп қарастырды. Жер сапасын салыстыра бағалау қажеттілігі Ксенофонт шығармаларында және Аристотельдің оқушысы Теофрасттың шығармаларында көрсетілген. Ксенофонт (б.з.д. 430-355ж) «экономика» шығармасында, шаруашылықты дұрыс жүргізу үшін білу қажет, берілген жерде қандай дақылдарды егу керек, ал бұл үшін жер қыртысының сапасын анықтау керек, яғни басқа учаскелердің егісімен танысу керектігін атап көрсетпек. Теофраст (б.з.д. 372-287ж.) жер қыртысының қасиетін есептеу қажеттілігін сыза көрсетуде, әр түрлі жер қыртыстарына және жердің су өткізгіштілігі, химиялық құрамы, жылуға қатынасы, құнарлы қабаттарының тереңдігі, оның құрылымына жете тоқталады.

Ежелгі Римнің жер кадастры жер меншігінің суреттеуін көрсетеді. Арнайы реестрлерге жер учаскелерінің ауданы, оларды өңдеу әдістері, сапасы және жерлердің табыстылығы туралы мағлұматтар енгізілген. Қола кестелерге жерлердің жоспарлары, олардың атаулары, шекаралары және жер иеліктерінің аудандары жазылып отырған. Соның ішіне жерлердің сапасы және шаруашылық туралы мағлұматтар енгізілген. Рим кадастрының принциптері империяның аудандарында және колонияларында кең тарады, тағы сол сияқты басқа мемлекеттерде қолданды.

Ортағасырлық кезеңдерде жер кадастрының дамуы туралы византиялық ауыл шаруашылық энциклопедия-Геопоники куәландырады. Онда жердің сапасын жер қыртысының сыртқы түрінен және өсімдіктері, жер қыртысының дәмі және иісінен анықтауға мүмкін болатыны көрсетілген. Көп көңіл өңір рельефіне, бөктер экспозицияларына, т.с.с. жер қыртысының қасиеттеріне, яғни тығыздылығына, құрамына, түсіне аударылды. Жер қыртысының қасиеттеріне байланысты, оның сапасы және орналасу жағдайы және жер қыртысын өңдеу, дақылдар жинағы, әр түрлі қыртысқа жарамдылығы бойынша ұсыныстар жүргізілді.

Батыс Еуропасындағы ортағасырлық кадастрларға франктардың королі Ұлы Карлдың (742-814ж) жер кадастры Вильгельм Завоеватель (1066-1087ж) кезіндегі ағылшын «Книгу страшного суда», ол кітапта жерлердің саны және сапасы туралы жете мәліметтер келтірілген. Мұнда даттық хат алысу Вольдемар2 (1231ж) кезінде, Фридрихтің2 (1194-1250ж) сицилиялық кадастры, ағылшындық хат алысу Эдуард1 (1239-1307ж) кезінде, Каламбрии (1327ж) кадастры, Дофинел (1369ж) аудандарының кадастры, Бранденбургтың (1375ж) курорюшерлік жерлері бойынша кітабы.

Жер кадастры ары қарай даму және қалыптаса алады, феодалдық өндіріс әдістері, онда феодалдардың жерге жеке меншіктілігін нығайту шарттарындағы арнайы шара ретінде жүргізіледі. Феодализм кезінде жер иеленушілерге және жерлерге салық салу тең емес қатынаста жүргізілді.

18-19ғасырларда мемлекеттік шығындар және оларға байланысты салық салу жүйесі бөлек батыс еуропалық мемлекеттердің өкіметтерін түбірлі қаржы реформалары және жерлер бойынша кадастр өндіруге мәжбүрледі.

Оның ішінде Миландық, Тиролдық және Парцеллярлық маңызды болды. Миландық кадастр, Италияның солтүстік бөлігінде австриялық өкіметпен жүргізілді, ол жер учаскесінің табыстылығын анықтайтын кадастрлардың бірі болды. Ол үш бөлімнен тұрды – жерлерді өлшеу, олардың классификациясы, таза табыс көлемін анықтау. Жерлер тура өлшеніп құнарлығы бойынша төрт классқа бөлінді: жақсы, орташа, жаман, құнарсыз. Әр классқа орташа таза табыс орнатылды, ол алынатын салық көлемі және оның капиталды өзіндік құнының негізгі көрсеткіші болып табылды.

Тиролдық кадастр (1771ж) баға бойынша кадастр. Онда жер иелерінің айтуы бойынша учаскелер көлемі орнатылады. Жер учаскесінің табыс көлемі орташа нарықтық баға негіздерінде қойылды. Бірақ баға бойынша кадастр әр уақытта нақты нәтиже бере алмады, өйткені нарықтық бағалар және учаскелер табыстылығы сәйкес келмеді және сондықтан ол толығымен провизорлық (азықтық) мінез алды.

Франциядағы жер туралы парцеллярлық кадастр тура мәлімет берді.Таза табыс берілген учаскеде 15жыл ішінде ауылшаруашылық дақылдардың өнімділігі негізінде анықталды. Есептеулердің ең өнімді және өнімді емес жылдық алынып тасталынып отырды.

Ресей жер кадастры, батысеуропалық мемлекеттердің кадастры сияқты, ұзақ даму тарихына ие. Ресейдегі бірінші жерлерді тіркеу 9ғасырда пайда болды. Олар көбінесе монастырь және шіркеу жерлеріне қатысты болды және дін басыларын жылжымайтын мүлікпен, соның ішінде жерлермен қамтамасыз етудің негізі болды.

Біздің заманымызға жеткен көне кадастрлық құжат татарлық иго кезеңіндегі жерлерді сипаттау болып табылады. Бірінші Киевтік жерлердің татарлық санағы 1245ж. өткізілді. Монғол басқыншылары кезеңінде татарлық санақтармен қатар, жерлерге сипаттаманы орыс князьдары да жүргізді. Татарлардың алымының көлемін анықтау үшін, әр князьдің князьдығында арнайы жазу кітабы жүргізілген.

1718ж. Петр1 жан басына шаққан алым жүргізді. Жерлердің сапалы есебі және олардың бағалануы салық салыну негізі ретінде өзінің мағынасын жоғалтып және ұзақ жылдарға жоғалып кетті. 1861ж. реформадан кейін крепостнойлар құқығын және шаруалар жанының төлемін жерге аударуды алып тастағаннан кейін, жер бағалау жұмыстарында есептеу қажеттілігі туды. Соңынан 1917жылға дейін жүргізілген жер кадастр пайда болды.

Қазақстанның жер орнату қызметінің орнау және даму тарихи процессы ұзақ және күрделі болды.

Қазақстанда революцияға дейін жер қатынастары Ресей империясының заңдылықтарымен реттеліп отырды.

1917жылдан кейін жер орнату органдары жер қатынастарын реттеуді, сол заманға сай жер ресурстарын қорғауды жүзеге асырды.Бірінші кезеңде (1917-1980ж) жерлердің өзгеруінің заңдық негіздері ғана өңделді.

1917жылы 26 октябрьде қабылданған « Жер туралы » Декрет бойынша жерлерді есепке алу аса маңызды шара ретінде қаралмады және помещик жерлерін конфискациялау және фактілік алу актілеріне қосылып отырды.

Бірінші рет, жер кадастры туралы СНК РФССР-мен қабылданған Лениннің қолы қойылған 25 июль 1918ж., Орталық статистикалық басқару жол-жобасына жазылған. Жерді қолдануға құқұқты жерді бөлушілік жазулары бар құжат. Ол губерниялық жер бөлімшелермен бекітілді. Жерді қолданушылық жоспарларда және жерді бөлушілік жазуларда жүргізіліп жатқан жазулар туралы белгілер қойылып отырған. Негізгі тіркеуші бірлік болып бөлек жер учаскесі саналды, оның астарында жердің ауданы, бірнеше жер-сулардан тұратын, бір тұйықталған сызықпен жиектелген, оны басқа қолданушылардан бөліп тұрады.

Қазақстанда жерлердің өзгерісінің екінші этапы (1920-1922ж.) өзінің негізгі міндеті ретінде патша саясатының жер қатынастарындағы ізін жою деп қойды. Түркістан Одағының он бірінші съезінің белгіленіп қойған шараларға қатысты 1920жылы қыркүйекте жергілікті халықты қамтамасыз ететін жер-су реформасын жүргізу туралы шешім қабылдады.

Одан кейін шаруалардың жерді қолданушылығын тәртіпке келтіру және оның кемшіліктерін жою үшін жер есебі жерге орналасушылықпен байланыстырылады, жер есебімен және жер қолданушылығын тіркеу арасында тығыз байланыс орын алды. «Еңбекке жер қолданушылығы туралы» заң негізінде 1922жылдың 22мамырдан бастап жерлерді ары қарай бөлуді тоқтатып және міндетті бірыңғай жер орналасушылығынан бас тарту жай негізде ұйымдастыруға шарттар жасады.

Мемлекеттік жазуларға жататын мәліметтер арнайы құжаттарда (аудандық карта, халық картасы, халық реесторы, жер қолданушылар алфавиті) өз көріністерін тапты. Әр жер учаскесіне жер қолданушылық бойынша, оның ішінде барлық материалдар шоғырланған іс қозғалды. Шетел әскер интервенциясы және азаматтық соғыс бұл идеяларды өмірге әкелдірмеді. 1925жылы 9 қазанда СНК РСФСР Қаулысында «Жер орналасушылығын жақсарту бойынша шаралар туралы» жер кадастрын құру сұрағына қайта келеді.

Жер өзгерісінің үшінші кезеңін (1926-1928ж.) Қазақстандағы «Жер туралы» декреттің жүзеге асырудың соңы деп қарастыруға болады. Жер кадастрын құрастыру бойынша басқару жұмыстарын НКЗема РСФСР нұсқауларына қатысты 1927жылы 22тамыздан бастап жүзеге асырылды, 1923жылдан бастап сол кезде болған НКЗема жүйесіндегі жерлерді тіркеу және кадастр бөліміне міндет қойылды.

1929жылы басталған ауыл шаруашылықтарын бірыңғай коллективтендіру жер кадастрын жүргізуді шектеп тастады, кадастр бойынша жұмыстар тоқтатылды.

1930жылдан бастап жер орналасушылық толығымен колхоздарға қызмет етуге бағытталды. 1931жылдан бастап жерлерді бөлу жұмыстары комиссиясымен жүргізіле бастады. Оның құрамына жер орналастырушылар, агрономдар, ауыл одағының адамдары, колхоздар кірді.

1933жылы СССР Наркомземді өңдеді, ал СССР ЦУНХИ мемлекеттік жоспар жерлердің есебі бойынша нұсқауды бекітті, ол оның тәртібімен жоспарын жүйелендірді. Есеп бірінші және ағымды болып бөлінді және карточка немесе тізімдік форма бойынша жүргізілді. Оның жүргізілуі райондық жер бөлімшелерінің үлкен жер орналасушыларына міндеттелді, 1934жылы 29 мамырдан бастап «Жерлерді жер-сулары және жер қолданылуы бойынша бөлу туралы есептемелері туралы» СНК СССР Қаулысында, жерлердің есебін берумен толықтырылды.

1935-1937жылға дейін колхоздарға мемлекеттік акттер тарату бойынша іс-әрекеттер жүргізді. Жерлердің есебі және жер қолданушы үшін маңызы заң актілері, СНК СССР-ң 1935жылы 7 шілдеде басталған «Ауыл шаруашылығына жерлерді мерзімсіз қолдануға актілер беру туралы» қаулысы 1939жылы 27мамырдан басталған ЦК ВКП және СНК СССР-ң «Колхоздардың қоғамдық жерлерін талан-талаждан қорғау шаралары туралы» қаулысы болып табылады.

1946-1950жылдары жер орналасушылығы ауыл шаруашылығының өндірісінің рационалды ұйымдары үшін, қатысты территориалды шарттарды жасауға бағытталды, егіс айналымын енгізу, жер өңдеудің мәдени дақылдарын көтеру.

1954жылы 31 желтоқсаннан басталған СССР Министрлер Одағының Қаулысымен «СССР жер қорының бірлескен мемлекеттік есебі туралы», соған қатысты жер пайдаланушыларының және жерлердің мемлекеттік есебіне мемлекеттік тіркеу бірлескен жүйелердің енгізуі болып табылады. Жүйені басқару СССР ауыл шаруашылық министрлігіне міндеттелді. Оның бұл сұрақтарға байланысты нұсқаулары барлық министрліктермен ведомстволарға, т.с.с. кәсіпорындар, ұйымдар үшін міндетті болды.

Қаулы бойынша бір тіркеу құжаты енгізілді, жерлерді мерзімсіз қолдануға, ауыл шаруашылық емес ұйымдармен кәсіпорындарға- жерді қолдануға құқық беретін акт шығарылды. 1956жылы 26 қаңтарда СССР ауыл шаруашылық министрлігінің қаулысына қатысты екі жаңа құжат формаларын бекітті: Жерлерді қолдануға құқығы бар актілер және жер қолданушылықты тіркеу мемлекеттік кітаптары.

1959жылы «Казгипрозем» ожбалау институты, ал 1961жылы «Целингипрозем» институты ұйымдастырылды, олар жер қатынастарын реттеу сферасында, жер ресурстарын қорғауда, жер орналасушылық әрекеттер жасады.

Жер кадастрлық жұмыстарын жүргізудің сапалы жаңа кезеңін, 1977жылы СССР Министлер Одағының №501 қаулысымен «Жер кадастрын жүргізу тәртібі туралы» басталады. Сол уақыттан бастап елде жер кадастры бірлескен жүйесімен жүргізілуде.

80-жылдардың басынан жер ресурстарын басқаруда өзара байланысқан шаралар жиынтығын кіргізді-жер орналастырушылық, жер кадастры, зерттеу және жер ресурстарын картографиялау, жобалау және жоспарлау, жерлерді қолдану және қорғаудың мемлекеттік бақылауы, 90-жылдары басталған СССР-дағы бетбұрыс жер заңдарына және жер қатынастарына жаңа енгізулер енгізуге жете жете малдандырды.

Мемлекеттік жер кадастрының құқықтық мағынасы туралы сұрақ, аз зерттегендердің бірі болып табылады. Авторлардың көпшілігі мемлекеттік жер есебін және жер қолданушылық мәліметтерін мемлекеттік жер кадастрының жүесінен тыс қарастырады. Бірақ та жер қолданушылықтың мемлекеттік тіркеуінің құқықтық жағы әдебиеттерде ортақ қолдауға ие болды. (СП СССР. 1917. №19. Ст.19). Бірінші рет жер қолданушылықтың мемлекеттік тіркеуінің жете құқықтық мағынасы 1949жылы шыққан жер құқығы бойынша оқулықта анықталды, оған қатысты жер қолданушылығын мемлекеттік тіркеу актілер жүйесін көрсетеді, анық заңдық мағынасы бар, жеке жер қолданушылардың құрылымын анықтайтын ғана емес, сонымен қатар заңдарда бекітілген құқықтар және жер қолданушылардың міндеттерін шектеу үшін жеке жер қолданушылардың құқықтық мінездемелерін хаттайды.

Жер қолданушылардың мемлекеттік тіркеу құқықтық мінездемесін баспаларда, жер құқығы бойынша оқулықтарда мойындалды, т.с.с. монографиялық әдебиетте Г.А.Аксененок жер қолданушыларды тіркеуге алу заң актісі екені, ол жер қолданушылардың құқықтырымен көзқарастарын қорғап, күшейтетінін көрсетеді.

Жер қолданушылардың мемлекеттік тіркеуге алынуы құқықты мағынасы нормативті актілерде де бекітілді, онда жер қолданушылықтың мемлекеттік тіркеуге алынуы заңды акт екені жазылған, жер қолданушылыққа жер учаскелерін қолдануға құқығын хаттайды. Тек мемлекеттік тіркеуге алудан кейін ғана жер қолданушыға жер учаскесін қолдануға құқығы бар екенін күәләндыратын құжат беріледі.

Жер қолданушылықтың мемлекеттік тіркеуіне қарағанда мемлекеттік есептің құқықтық мінездемесін ұзақ уақыт мойындалмады. Өйткені есеп жүргізу нәтижесінде құқық міндеттерді орнату жүргізілмейді, сондықтан мемлекеттік ортақ теория және құқықтың, ғылымның уәкілдері есептің құқықтық мағынасын, теріс мойындады, оны статистика-экономикалық мағынасы бар көптеген жұмыстардың бірі деп саналды. Соған мысал ретінде, И.С.Самощенко және Я.С.Михаляк, мемлекеттік органдардың қызметтерін құқықтық және құқықтық емес етіп бөлуде, барлық есептік статистикалық қызметті құқықтық емеске жатқызды.

Жер құқықтық әдебиеттерде мемлекеттік жер есебінің заңды нәтижесі туралы сұрақтар әр түрлі тұрғыда қаралуда. Бірінші кездерде жер құқықтары туралы әдебиеттерде жер есебінің құқықтық мінездемесі туралы сұрақтар бойынша бөлінбес негативті көзқарас билік етті: «Жер есебі- бұл заң актісі емес, құқықтар мен міндеттерді анықтайтын, ол материалды техникалық операциялардың бір түрі, есеп жұмыстарының әр түрлілігінің біреу болып табылады».

Жер есебін есептеу қызметтерінің бір түрі ретінде санау, құқықтық мінездемесі жоқ болуын мойындау жер-құқықтық әдебиеттерде ұзақ кезең бойы сақталды. Жер есебінің құқықтық мағынасы туралы сұрақтар бойынша өзінің негативтік қатынасын мысалға А.М.Турубинер түсіндіріп жазады: «Жерлерді есептеу нәтижесінде, жер массивінде өзгерістер болмайды, ұйымдар мен азаматтар сияқты, тағы соның құрамына кіретін мемлекеттік жер қоры. Жер есебі мемлекеттің жүргізетін шаралардың негізінде ғана қызмет етеді. Егер жер есебі жүргізілу кезінде нақты бос жер қорлары табылса, онда мемлекет оны қолдануға шаралар жүргізеді. Ал жер есебі жер қолданушылық көлеміне де, ішкі ұйымдарға да өзгеріс енгізбейді.»

Бірақ уақыт өте келе әдебиеттерде жер есебінің құқықтық рөлі туралы позитивті көзқарас пайда бола бастады. В.А.Кабатовтың айтуы бойынша, «Жер қолданушылықта және мемлекеттік тіркеуде аса көрінетін құқықтық элемент жер есебі болып табылады. Жер есебі жан-жақты, соның ішінде құқықтық, экономикалық және агротехникалық мінездемелер кіретін шаралар болып табылады.» Кейінірек жер есебінің құқықтық жағын И.В.Балезинде атап көрсеткен. Оның ойынша, жер есебі, статистика-экономикалық мінездемесі басым анықталған қызметтерді көрсетеді, сонымен бірге жерлерді рационалды қолдану ұйымдары бойынша қажетті шарттары болып табылады.

Жер есебінің құқықтық мағынасы туралы сұрақтар бойынша және оның мәліметтері туралы әдебиеттерде одан да анықталған айтулар бар, соларға қатысты мемлекеттік есептердің мәліметтері бойынша жерлерді нақты бір жер-суларға бөлу, т.с.с. сапалы мінездемесі бойынша жерлердің анықталған топтары, өзімен бірге анықталған құқықтық нәтиже алып жүреді, өйткені есеп мәліметтері құқықтарды және жер қолданушылардың міндеттерін нақтылауға мүмкіндік береді.

Жер есебін процесті жағым талдай отырып, Н.И.Краснов, И.А.Иконицкая, «Есептің заңды мағынасы тура екені-ол жер қолданушылардың сол немесе басқа түрлері сапалы және сандық қатынастарды орнатуда сөзсіз жер қолданушылардың құқықтарымен міндеттерінің жоспарын анықтау үшін қойылатын мағына»,-деп атап көрсетті.

Мемлекеттік есептің заңды мағынасында мемлекеттің меншігіндегі жерлерге қорғау құқықтары туралы өзінің монографиясында А.А.Рябов, ерекше атап өткен, жер қолданушыларының құқықтарын қорғау және заттардың заңды дәрежелерін орнатуда ғана емес, сонымен қатар жерге мемлекеттік жеке меншіктілігі құқығы да кіретінін атап айтқан.

Мемлекеттік жер есебінің құқықтық мағынасын мойындау және оның мәліметтері толық дәлелді және мемлекеттік жер кадастрының жүйесінде жерлерді бағалау кең таралуы тиіс. Жерлердің кадастрлық бағасының заңды мағынасы туралы сұрақ заң әдебиеттерінің жер кадастрының елде заңды жүргізумен қатар назарды өзіне аудартты.

Жоғарыда көрсетілген әр бөлек кадастрлық элементтің құқықтық мағынасын мойындау туралы айтулар, сонымен қатар тұлғалардың құқықтық жауапкершілік шаралары және берілген кадастрлар түрлерінің негізінде тұрақталу қажеттілігі, жерге зақым әкелген үшін және жер қолданушылармен мемлекеттің заңды құқықтары мен қызығушылықтарын бұзғаны үшін жауапты, мемлекеттік жер кадастрын толығымен құқықтық мағынасын мойындау туралы айтылады.

И.Н.Ведениннің ойынша жер кадастрының құқықтық мағынасы-ол жер қолданушылардың құқықтарымен міндеттерінің көлемі және мінездемелеріне белсенді әсер етеді, оны жер сапасын жақсартуға, жер құнарлығын көтеруге қажетті шаралар қолдануға итермелейді.

Мемлекеттік жер кадастрының құқықтық мағынасы Ж.Т.Сейфуллиннің экономикалық әдебиетінде көрсетілген: «Кадастр берілгендері, соның ішінде жерді тіркеу, мемлекет пен жер ресурстарын басқаруды ары қарай дамыту мақсатында ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің жерге жеке меншігін, жер иелерімен жер қолданушылардың құқықтарын қорғау және жүзеге асыру мақсаттарында қолданылады. Сондықтан жер кадастрының мәліметтері тек қана экономикалық мағына емес, ол құқықтық мағынаға да ие болады.»

Қазіргі кездегі жер қолданушылықтың мемлекеттік тіркеуі ҚР-ң Президентінің Жарлығына қатысты, күшігне енген «Жылжымайтын мүлікке және олармен келісім шарт жасау құқығының мемлекеттік тіркеуі туралы» 1995жылы 25 желтоқсаннан бастап жүзеге асырылады, ол жер қолданушының жерді қолдануға құқықты құжаттарды толтыруға және беруге, жер кадастрлық кітабын қолдануға заңды хаттау қызметтерін көрсетеді.

Жер қолданушылардың тіркеуге алынуы, мемлекеттік жерге меншіклік туралы принциптерді сақтау, бірлескен мемлекеттік жер қорын тәуелсіздігі және орнатылған тәртіппен берілген жерлерге жер қолданушылардың құқықтық қорғау қажеттілігімен қамтамасыз етеді. Жерлерді тіркеуге алуды жер қолданушылықтың мемлекеттік жазулары ретінде қарастыру керек, оның көмегімен жер қолданушылардың нақты жер участігіне құқығын заңды түрде көрсетеді.Жер қолданушылықтың тіркеуге алынды, жер қолданушылардың әр түрлі бұзушылықтардан құқықтарын қорғау туралы болып табылады.Олар жер қолданушылық және жерлердің дұрыс қолдануын, оның мақсатымен мағынасына қарай тұрақтылылығын қамтамасыз етеді.

Тіркеуге алу негізі болып жер қолданушыларға қайта өңделу ретінде, қатысты мемлекеттік органдардың заңдарымен қаралған қажетті құжаттардың негізінде жер учаскелерін жеке немесе заңды тұлғаға белгілі мақсат үшін беру шешімі болып табылады, т.с.с. тұрғылықты жердің шекараларын бекіту және қоныстандыру жобасын іске асыруға қажетті құжаттарды ұсыну. Мемлекеттік тіркеуді хаттаудан кейін жер қолданушыға немесе жер иелеріне құжат беріледі (бекітілген формасы бар мемлекеттік акт) қолдануға құқық және жер учаскесіне, оның учаск жоспарымен қоса жеке меншіктік құқығы бар құжат.

Жер учаскелерін беру туралы шешімдерде, олар қандай мақсатта беріледі және жерлерді қолданудың негізгі шарттары көрсетіледі. Жерлерді беру, қолдану приоритеттерінде ауыл шаруашылық жер қолданушыларына беріледі. Құжатта учаскенің қолдануға және жеке меншікке берілу құқықтары, сол сияқты мақсатты бағытталуы, бөлінушілігі немесе бөлінбеушілігі, сервитуттары және басқа шектеулері көрсетіледі.

Алынған мәліметтер негізінде жерлердің ресми тұрақталуы жер қолданушылардың арнаый шешімдердің мемлекеттік органдардың мақсаттары және белгілеулері жүргізіледі, оларға жер берілгені үшін, жер қолданушылардың жерді қолдану құқығы бар құжаттарды толтыру және беру болып табылады.

Жер қолданушылардың мемлекеттік тіркеуі, жер кадастрының негізгі құрама бөлігі сияқты жерлерді құқықтық қатынастарда зерттеп, олардың жағдайларын анықтайды. Бірақта мемлекет жердің иесі ретінде тіркеумен қатар нақты жер қолданушылардың дұрыс қолдануын бүкіл қоғам қызығушылығына бақылау жүзеге асырылады. Бұл мақсаттарда жер ресурстарының құқықтық ғана емес, экономикалық және табиғи жағдайларында санау қажет.Ал бұл біздің елімізде жерді қолдану құқығы, оның шаруашылық мақсатта қолданумен бөлінбестей байланысты жер қорының бөліктерінің бағытталуына қатысты.Сондықтан жер қолданушылығы және мемлекеттік жер есебінің тіркеулері бірлескен түрде жүзеге асырылады. Бұл тіркеу және есеп құжаттауының бірлігімен қамтамасыз етіледі. Әр район (қала) бойынша мемлекеттік жер кадастырының кітабында барлық жер қолданушылықтың әр жер қолданушыларын және жер-су құрылымы және сапалы жағдайлары бойынша жерлердің мемлекеттік қорларын тіркеу жүргізіледі.Жер кадастрлық кітабында кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер жер-су және сапалы жағдайлары бойынша, жеке тұлғалардың усадьба учаскелерін санап тіркейді.

Жер есебі, жер қолданушылығының тіркеуінен өзгешелік елдің жер қорын қамтиды.Сондықтан жер есебі өзі жинақтауы, жүйелеуі және сапа жағынан жан-жақты талдауы, жер ресурстарын шаруашылық қолдануын және орналастыруына мемлекеттік шаралар жүргізді. Мемлекет талаптарды, мазмұндарды және оны жүргізу тәртіптерін анықтайды.Ол орнатады: жер есебінің мазмұны туралы ақпараттар және оларды алу әдістері, есеп және есеп беру мазмұндарының формаларын құжаттау, есеп берудің мерзімдерін көрсету: жер есебін жүргізуін бақылау тәртібі, есепті жүзеге асыратын тұлғалармен органдар.Есептің орнатылған тәртібі бүкіл республика территориясында міндетті болып табылады. Мемелекеттік жер кадастрының негізгі бөлігі болып табылатын, есеп жердің шаруашылық жағдайларын зерттеу және табиғи қатынастарын зерттеуді бастады.

Жер есебінің негізгі бөлігі жер инвентаризациясы болып табылады, ол есептік бір уақытта шараларды көрсетеді. Оны мәліметтерін қатысты анықтау мақсатында, кадастрлық құжаттауда, тұрғылықты жерлерде бар қажетті шаралары бойынша жүргізіледі. Алынған кадастрлық мәліметтерге және бірінші кезегіне есептік анықтамалар енгізеді. Инвентаризацияны жүргізу кезінде жоспарлы-картографиялық және басқа материалдардың өндірісінде қолданады. Мәліметтер натурасының көрсетілуіне қатысты жерді зерттеу кезінде жүргізіледі. Тұрғғылықты жерлерге арнайы суреттер жүргізілмейді.

Мемлекеттердің, қоғамдардың ғылыми –орнатылған жобалауды, программалауды, жоспарларды жүргізу үшін мемлекеттің материалды мүмкіншілігін білу қажетті. Адамдық, материалдық және табиғи ресурстардың есебі, соның ішінде маңызды рөлді жер алады, қажеттілігін шарттайды.

Ұйымдық-шаруашылық қызметтерін орындай отырып, мемлекет территориалдық жоғары басқарушылықтың құқығын тасушы және бірлескен мемлекеттік қорлардың жер меншіктілігін басқаруды жүзеге асырады, ол жер кадастрыне маңызды мемлекеттік маңыздылық береді. Мемлекеттік және қоғамдық қажеттіліктерін орнатуда кадастрлық мәліметтері үлкен мәнге ие болады.

Сонымен, халық шаруашылығының салалар арасындағы жерлерді бөлу және қайта бөлу ,т.с.с бөлек жер қолданушылардың салалар арасындағы ішінде, білім алу және жерлерді қолданушылар өзгерістері жер құрылымдық органдардың мемлекетте жер кадастрының материалдарын қолданумен іске асады.

Жер басқа мүлік қатынастарының объектілерімен өзгешелігі, ол табиғаттын экологиялық қызметтерін орындайтын бөлігі болып табылады.

Қазіргі кезде жерлердің көп бөлігі сутексізденген, аса үлкен жер аудандары айналыстан шыққан, яғни ауыл шаруашылығында қолдану жарамсыздығына келтірілген. Жер асты салалардың қалдығынан , өндірістердің, т.с.с химиялық қалдықтардан ластанады. Бұл сұрақтардың шешімін қабылдауда елдің жер ресурстарының сапалы жағдайлары туралы нақты және толық ақпараттармен қамтамасыздану керек.

Жер кадастрының мәліметтері арендалық төлемдерге жер салығын санау үшін, алым алыну кезіндегі қатерді толтыру сомаларын анықтауда ү.лкен мәнге ие болады.Салық салудың дифференциясы сол сияқты жер сапаны есептеу қажеттілігін және оларды бөлек табиғи-экономикалық зоналар бойынша объективті шарттайды.