Физика әлемі пӘндік энциклопЕдИя

ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ

216

217

Г

107

∑

жасауды, оптикалық жүйелер арқылы өтетін сәулелер шоғының энергетикалық 

қатынастарын түсіндіреді. Дегенмен, геометриялық оптика кескіндердің сапасына, 

бүкіл толқындық құбылыстарға (олардың арасында дифракциялық құбылыс та бар) 

және оптикалық аспаптардың ажыратқыштық мүмкіндіктеріне әсерін тигізетін 

мәселелерді қарастырмайды.

Жарық сәулелердің тәуелсіз таралуы туралы түсінік ежелгі замандарда-ақ пай-

да болған. Біздің заманымыздан бұрынғы ІІІ ғасырда ғұмыр кешкен ежелгі грек 

ғалымы 

Евклид (б.з.б. 330 – 275) жарық сәуленің түзу сызықты таралуы және жарық 

сәуленің айналық шағылысуы туралы заңдарды тұжырымдаған. ХVІІ ғасырда 

бірқатар оптикалық құралдардың (

көру түтігінің, телескоптың, микроскоптың, 

т.б.) жасалуы және олардың кең қолданылуы нәтижесінде геометриялық оптика 

қарқынды дамытылды. 1620 жылы голланд математигі Виллеброрд 

Снеллиус 

(Снелль) (1580 – 1626) және француз ғалымы Рене 

Декарт (1596 – 1650) жарық 

сәуленің екі ортаның шекарасындағы тәртібін сипаттайтын (

сынудың Снеллиус 

заңы) заңын тәжірибе жүзінде айғақтаған. Геометриялық оптиканың теориялық 

негізін ХVІІ ғасырдың ортасына қарай француз математигі Пьер 

Ферма (1601–

1665) геометриялық оптиканың негізгі принципін тұжырымдаған. Бұрынырақ 

ашылған жарықтың түзу сызықты таралу, айналық шағылысу және сыну заңдары 

Ферма  принципінің  салдарлары  болды.  ХVІІІ  ғасырдан  бастап  геометриялық 

оптика – оптикалық жүйелердің есептеу әдісінің қолданбалық ғылымы ретінде 

дамытылды. Классикалық электрдинамика тұжырымдалған соң геометриялық 

оптиканың формулалары Максвелл теңдеулерінен шекті жағдай ретінде қорытылып 

шығарылатын болды. Оптикалық көптеген құрылғылардың есеп-қисаптары қазіргі 

кезге дейін геометриялық оптикаға негізделген.

Жарықтың  шағылысу  заңы  бойынша  түсу 

бұрышы  (a)  шағылысу  бұрышына  ( β )  тең, 

яғни a =  β .

Бұл  сызбада  жарықтың  сыну  заңы  бейне- 

ленген

Г

107

∑

ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ

218

219

ГЕОФОН  (грекше  «гео  –  Жер»  +  «фоно  –  дыбыс»)  –  жер  қыртысының 

беткі қабаттарында таралатын дыбыстық толқындарды қабылдағыш құрылғы; 

сейсмикалық барлауда пайдаланылады.

ГЕРЦ (Гц, Нz) – Халықаралық бірліктер жүйесі мен СГС бірліктер жүйесінің 

жиілік бірлігі. Неміс физигі Генрих 

Герцтің (1857 – 1894) құрметіне аталған. 1 

Гц – 1 секундта үрдістің бір циклі орындалатын периодты (жиі қайталанатын) 

үрдістің жиілігі. 1 килогерц = 1000 Гц = 10

3

 Гц, 1 мегагерц = 1000000 Гц = 10

6

 Гц.

ГЕРЦ  ДИПОЛІ  (грекше  «ди(е)  –  екі  рет»  +  «полос  –  полюс»)  –  радио- 

толқындар  таратқыш.  1888  жылы  неміс  физигі  Генрих 

Герц  (1857  –  1894) 

ұсынған,  бұл  тетік  электрмагниттік  толқындардың  болатынын  дәлелдеген. 

Герц  дипольі  орта  шенінде  ұшқындық  аралығы  бар  мыс  өткізгіштердің  ұш- 

тарында металл шарлар немесе жолақтар орнатылған электр тізбегін 

индукция- 

лық машинаға жалғаған. Герц пайдаланған вибраторлардың ұзындығы l = 26 см 

болған, мұндағы тербеліс жиілігі ν=5·10

8

 Гц (бұл λ = 60 см толқын ұзындығы).

ГЕТЕРО... (грекше «гетерос – өзге, басқа») – күрделі сөздің «басқа», «өзге», 

«әртүрлі» деген мағына беретін алғашқы қосымшасы. 

ГЕТЕРОАУЫСУ  –  химиялық  құрамы  бойынша  әртүрлі  екі  жартылай 

өткізгіштердің жанасуы. Әдетте, жартылайөткізгіштердің бөліну шекарасында 

тыйым салынған жолақтың ені, заряд тасушылардың қозғалғыштығы, олардың 

эффектілік массалары және басқа сипаттамалары өзгереді. «Күрт» гетероауысу-

да қасиеттер өзгерістері көлемдік заряд аймағының енімен салыстырғанда оған 

қарайлас немесе одан кем қашықтықта жүзеге асады. Гетероауысу бір монокрис- 

талды (газ фазалы) эпитаксиялық әдіс бойынша өзге кристалға өсіру негізінде 

жүзеге асырылады. Легирлеуге (қоспа қосқанда) тәуелді түрде гетероауысудың екі 

жағын р – n = гетероауысуды (анизотипті) және n – n – гетероауысу немесе р – р – 

гетероауысуды (изотипті) жасауға болады. Әртүрлі гетероауысу мен моноауысулар 

комбинациясы гетероқұрылымдарды құрайды. Бұл ауысулар жартылайөткізгіштік 

лазерлерде, жарық таратқыш диодтарда, фотоэлементтерде, оптрондарда пайда-

ланылады.

ГЕТЕРОГЕНДІ  ЖҮЙЕ  (грекше  «гетерогенес  –  әртекті»)  –  бөліктерінің 

(фазаларының) физикалық қасиеттері немесе химиялық құрамы бойынша әртүрлі 

болатын біртексіз термодинамикалық жүйе. Бұл жүйенің көршілес фазалары бір-

бірінен бөлу беттерімен ажыратылған, осы беттерде жүйенің бір немесе бірнеше 

қасиеттері (құрамдары, тығыздығы, кристалдық құрылымы, электрлік немесе 

магниттік моменттері, т.б.) секірісті түрде өзгереді. Мысалы, гетерогенді жүйе: 

су және оның бетіндегі бу (екі агрегаттық күйдегі су), көмір және алмас (бір 

ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ

218

219

Г

107

∑

заттың – көміртегінің кристалдық құрылымы бойынша екі әртүрлі фазалары), 

асқынөткізгіштің асқынөткізгіш және қалыпты фазалары, араласпайтын сұйықтар 

(мысалы, 

су және өсімдік майы), композициялық материалдар (талшықтық және 

дисперстік нығыздалған, құрылымы бойынша әртүрлі қатты күйдегі химиялық зат-

тар). Гетерогенді жүйе мен гомогенді (біртекті) жүйенің айырмашылығы әрқашан 

айқын білінбейді. Мысалы, гетерогенді механикалық қоспалардың (қалқымалы) 

және гомогенді (молекулалық) ерітінділер арасындағы өтпелі аймақты 

коллоидтық 

ерітінділер деп аталған ерітінділер алып жатыр, бұл ерітінділерде еріген заттар 

соншалықты ұсақ, оларға фаза деген ұғымды қолдану мүмкін емес.

ГИГРОСКОПИЯЛЫҚ (грекше «гигрос – ылғалды» + «скопео – бақылай- 

мын»), 

гигроскоптық  –  материалдардың,  заттардың  ауадан  ылғал  сіңіру 

(жұту)  қасиеті.  Бұл  қасиет  материалдың  немесе  заттың  сумен  химиялық 

қосылыстар  түзуі  немесе  капиллярлық  конденсация,  яғни  капиллярлардың 

қуыстарында,  микрожарықшақтарында  сұйық  фазаның  түзілуі  есебінен 

жүзеге  асады.  Капиллярлық-кеуек  құрылымды  материалдарға  (мысалы,  ағаш 

сүрегі)  гигроскопиялық  қасиет  тән.  Гигроскопиялық  қасиет  құралымдардың 

(конструкциялардың) ұзақ уақытқа шыдамдылығын бағалау кезінде ескеріледі. 

Кейбір гигроскопиялық заттар (мысалы, күкірт қышқылы) ауаны құрғату үшін 

пайдаланылады. Мұндай қасиет суда жақсы еритін заттарда да кездеседі (астұзы, 

қант, т.б.).

ГИДРАВЛИКА (грекше «гидро – су» + «аулос – түтік») – гидромеханиканың 

сұйықтардың қозғалысын және тепе-теңдік заңдарын инженерлік қолданысқа 

ендіру  мәселелерімен  шұғылданатын  саласы.  Гидравлика 

тұтқырлығы  аз 

сығылмайтын  сұйықтарды  зерттейді.  Қысымы  мен  тығыздығы  тұрақты  газ- 

дарға  да  гидравликаның  негізгі  заңдарын  қолдануға  болады.  Гидравлика  сұ- 

йықтың  қозғалыс  және  тепе-теңдік  заңдылықтарын  анықтайтын 

теориялық 

және осы заңдарды инженерлік мақсаттарға қолданатын 

іс жүзінде пайдала-

нылатын гидравликаларға ажыратылған. Гидравликада тамшылы сұйықтардың 

қозғалыстары да зерттеледі, ол үшін сұйық әдетте сығылмайтын сұйық ретінде 

қарастырылады.  Гидравликаның  қорытындыларын 

газдар үшін де қолдануға 

болады,  бұл  үшін  газдардың  тығыздығының  тұрақты  деп  есептелуі  шарт.  Іс 

жүзінде қолданбалық гидравликада сұйықтардың құбырлар ішінде ағуы, 

өзен 

және 

жасанды арналармен, саңылаулардан ағуы, кеуек орталардағы ағуы 

(сүзілуі) зерттеледі. Гидравликаның бүкіл тарауларында сұйықтардың орныққан 

және  орнықпаған  қозғалыстары  қарастырылады.  Осы  қозғалыстар 

Бернулли 

теңдеуімен, үздіксіздік теңдеумен зерттеледі. Әртүрлі сұйықтар мен газдарды 

тасымалдау қажеттілігі гидравликаның қолданбалық маңызын арттырған.