Физика әлемі пӘндік энциклопЕдИя

ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ

224

225

Г

107

∑

сигналдарының  (пассивті  локация) 

немесе  арнайы  таратылатын  дыбыс 

сигналдарының (активті локация) ны-

сандардан (объектілерден) шағылысуы 

немесе шашырауы бойынша олардың 

орнын  анықтау.  Гидролокация  су 

астындағы  көрінбейтін  бөгеттерді, 

балық  аулауда  топталған  балық 

шоғырын  анықтауда,  мұхит  зерттеу-

де (океанологияда) оның физикалық 

қасиеттерін  зерттеу,  теңіз  түбінің 

картасын жасауда, суға батып кеткен 

кемелерді іздеп табуда, нысананың координаттарын анықтауда маңызы зор. 

ГИДРОМЕХАНИКА – механиканың сығылмайтын сұйықтардың қозғалысы 

мен  тепе-теңдігін  зерттейтін  саласы.  Бұл  сәйкес  түрде  гидродинамика  және 

гидростатикаға  ажыратылған.  Көп  жағдайда  «Гидромеханика»  ғылыми  ата- 

уымен тұтастай гидроаэромеханиканы түсінеміз.

ГИДРОСТАТИКА (гидро... + статика) – гидроаэромеханиканың сұйықтардың 

тепе-теңдігін және тынышталған (тынық) сұйыққа батырылған денеге осы сұйықтар 

тарапынан болатын ықпалдарды зерттейтін саласы. Гидростатикада және жалпы 

сұйықтар механикасында сұйықтардың молекулалық құрылысы ескерілмейді. 

Гидростатиканың негізгі мәселелерінің бірі – сұйықтардағы қысымдардың тара- 

луын  зерттеу  –  қысымдардың  таралуын  біле  отырып  гидростатика  заңдары 

негізінде тыныштықтағы сұйықтар тарапынан батырылған денелерге (мысалы, 

сүңгуір  қайықтарға,  бөгет  қабырғаларға,  ыдыс  түбіне)  әсер  ететін  күштерді 

анықтауға болады. Дербес жағдайда денелердің сұйықтың бетінде немесе оның 

ішінде 

жүзу шартын, сонымен бірге кеме жасау ісінде ерекше маңызы болатын 

денелердің қандай шарттар кезінде 

орнықты болатынын анықтауға болады. 

Гидравликалық престің, гидравликалық аккумулятордың, сұйықтық манометрдің, 

сифонның, т.б. аспаптардың әсерлері гидростатиканың заңдарына, атап айтқанда, 

Паскаль заңына негізделген. Гидростатиканың негізгі заңдарының бірі – Архи-

мед заңы сұйықтарға немесе газға батырылған денеге әсер ететін 

ығыстыру 

күштерінің шамасын анықтайды.

ГИДРОСТАТИКАЛЫҚ  ПАРАДОКС  (грекше  «парадохос  –  күтпеген, 

ғажайып») – ыдысқа құйылған сұйық салмағының ыдыстың түбіне түсіретін қысым 

күшіне тең болмай өзгеше болу ерекшелігі. Ернеуіне қарай кеңейтіліп, түп жағы 

Гидролокатордың  жұмыс  принципі:  1  – 

сәулетаратқыш;  2  –  қабылдағыш;  3  –  ша- 

ғылыстырғыш дене

Г

107

∑

ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ

226

227

тарылған ыдыстардағы сұйықтың ыдыс түбіне түсіретін қысым күші сұйықтың 

салмағынан  кем,  ал  ернеуіне  қарай  тарылған,  түп  жағы  кеңейген  ыдыстағы 

сұйықтың ыдыс түбіне түсіретін қысым күші сұйықтың салмағынан артық болады. 

Цилиндр пішінді ернеуі мен түбінің аудандары тең болатын ыдыста сұйықтың 

салмағы мен ыдыстың түбіне түсірілетін 

қысым күші өзара тең болады.

Егер түптерінің аудандары өзара тең, 

пішіндері  әртүрлі  ыдыстарға  биіктігі 

бірдей деңгейлі біртекті сұйық құйылса, 

сұйықтың  салмағы  әрқалай  болуына 

қарамастан,  барлық  ыдыстардың  түбіне 

түсірілетін қысымдар өзара тең, ал цилиндр 

пішінді ыдыстың түбіне түсірілетін қысым 

күші  сұйықтың  салмағына  тең  болады. 

Мұның себебі: гидравликалық қысым күші 

(р) әрқашан ыдыстың қабырғасына тік бағытта 

(нормал, перпендикуляр) әсер ететіндіктен, 

ол  күш  ыдыстың  көлбеу  қабырғасына  тік 

бағытталған  құраушыға  (р

1

)  болады,  осы 

құраушы  цилиндр  пішінді  ыдыстағыдан 

артық көлемді сұйықтың салмағының есесін 

қайтарады (компенсациялайды), ал жетіспей 

жатқан көлемдегі әлгі салмақтың да есесін қайтарады. Бұл парадоксты 1654 жылы 

француз математигі әрі физигі Блез 

Паскаль (1623 – 1662) ашқан.

ГИДРОФИЗИКА (грекше «гидро – су» + физика) – Жердің су қабығы гидрос-

фера және онда өтетін физикалық үрдістер (процестер) туралы ғылым. Гидро-

физика судың үш агрегаттық күйіндегі молекулалық құрылымын, әлгі күйлердің 

арасындағы  ауысуларды,  судың  және  мұздың  механикалық  және  жылулық 

қасиеттерін, олардың акустикалық, оптикалық, электрлік сипаттамаларын, сулы 

ортаның әрқилы қозғалыстарын зерттейді. Гидрофизика геофизиканың саласы 

ретінде құрлық суының физикасына (немесе құрлық гидрологисына) және теңіз 

физикасына ажыратылған.

ГИДРОФИЛДІК  ЖӘНЕ  ГИДРОФОБТЫҚ  (грекше  «...фобос  –  қорқы- 

ныш»  +  «...филео  –  сүйемін»)  –  жұғу  құбылыстарында  анықталатын  және 

молекулааралық  өзараәсерлесу  күштері  себеп  болатын  қатты  дененің  суға 

тектестігін сипаттайтын ұғымдар. Гидрофилдік пен гидрофобтық – заттардағы 

А  және  В  сұйықтың  деңгейлері.  Ғ  – 

ыдысқа әсер ететін күш

а – ыдыстағы суды күштер сығымдайды; 

б  –  Ғ  күштің  құраушылары  сұйықты  қы- 

сады;  в  –  Ғ  күштің  төмен  бағытталған 

құраушылары ыдыстың түбіне әсер ететін 

күшті арттырады

ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ

226

227

Г

107

∑

молекулалардың  әртүрлі  сұйықтармен  өзараәсерлесулерінің  сипаттамалары 

болатын 

лиофилдік [грекше «лио – босатамын, ерітемін»] дербес жағдайлары. 

Осы гидрофилдік пен гидрофобтықты су тамшыларының дененің тегіс бетінде 

ағулары бойынша, яғни олардың жұғулары бойынша ажыратуға болады. Там-

шылар  гидрофилдік  бетте  тұтастай  ақса,  гидрофобтық  бетте  –  ішінара  ғана 

ағады, оған қоса тамшы беті мен қатты дененің арасындағы бұрышына дененің 

гидрофобтығына қаншалықты тәуелді болады (қ. Жұғу). 

ГИЛЬБЕРТ  (Гб,  Gb)  –  магниттікқозғаушы  күштер  немесе  магниттік  по-

тенциалдар айырымының СГС және СГСМ бірліктер жүйелеріндегі бірлікте- 

рі.  Ағылшын  физигі  Уильям 

Гильберттің  (1544  –  1603)  құрметіне  аталған.  

1 Гб = 10/4π A ≈ 0,796 A.

ГИПЕР... (грекше «гипер – үсті, жоғары, аса») – үстінде деген мағына беретін, 

сөздің алғашқы бөлігіне қосылатын қосымша. Мысалы, гипердыбыс.

ГИПЕРДЫБЫС (гипер... + дыбыс) – жиілігі 10

9

-нен 10

12

 – 10

13

 Гц-ке дейінгі 

аралықта болатын серпімді толқындардың жоғары жиілікті бөлігі. Гипердыбыс 

физикалық  табиғаты  бойынша  ультрадыбыстан  айырмашылығы  жоқ  (мұның 

жиілігі 2·10

4

-нен 10

9

-іне дейінгі Гц болады). Бірақ та жиілігінің жоғары болуы-

на байланысты, ультрадыбыс аймағының толқын ұзындығынан мұның толқын 

ұзындығы едәуір қысқа. Сол себепті гипердыбыстық ортаның квазибөлшектері- 

мен – өткізгіштік электрондармен, жылулық  фонондармен,  магнондармен, т.б. 

өзараәсерлесуі маңызды болады. Гипердыбыс көп жағдайда квазибөлшектердің 

ағыны – фонондар ретінде қабылданады.

Гипердыбыстың жиілік аймағы дециметрлік, сантиметрлік және миллиметр- 

лік диапазондардағы электрмагниттік толқындардың жиіліктерімен сәйкес келе- 

ді. Бірақ та толқын ұзындығы молекулалардың еркін жол ұзындығынан артық 

серпімді толқындар ғана газ тәрізді ортада тарай алады. Жиілігі 10

9

 Гц қалыпты 

атмосфералық қысымда және бөлме температурасына тең ауада гипердыбыстың 

толқын ұзындығы 3,4·10

–5

 см-ге сәйкес болмақ, яғни бұл әлгіндей жағдайлардағы- 

дай  молекулалардың  еркін  жол  ұзындығымен  шамалас.  Бірақ  та  серпімді 

толқындардың  толқын  ұзындықтары  газдағы  бөлшектердің  еркін  жолының 

ұзындығынан  айтарлықтай  артық  немесе  сұйықтарда  және  қатты  денелерде 

атомаралық  арақашықтықтардан  артық  болғанда  ғана  орталарда  тарай  ала-

ды.  Сондықтан 

гипердыбыс  газдарда  (дербес  жағдайда  ауада)  қалыпты 

атмосфералық қысымда тарай алмайды. Гипердыбыстың сұйықтардағы өшуі 

өте үлкен, сол себепті, таралу қашықтығы алыс болмайды. Гипердыбыс қатты 

денелерде – монокристалдарда салыстырмалы түрде төменгі температураларда 

жақсы таралады.