Мінез-құлықтық отбасы психотерапиясы

Мінез-құлықтық отбасы терапиясының басты ұстанымы мінез-құлық деп қарастырып, одан кез-келген жағдайға байланысты мінез-құлықтағы қарсыластық, оны тек жағымды жағдайдан қараудың қажеті жоқ деп түсіндіреді. Бұл бағыт өкілдерін әрекеттің жүйелілігін талдау қызықтырады. Негізгі ой желісі етіп, бір-біріне қанағаттануды сыйлау емес, өзара қобалжудың болмауы немесе оның мәнінің төмендеуі некедегі қанағаттануға әкеледі деп қарастырады. Ата-аналармен жиі қолданылатын техниканың түрі мінез-құлық тренингі болып табылады.Психотерапия процесінің басталуында психотерапевт клиенттің мәселе мәнісін түсінуді қайта құру және оны шешуге мүмкін жолдарына түсінік беріп өтеді.Мінез-құлықтық психотерапевт емдеуге отбасы мүшелерін шақырмайтындардың қатарына жатады, тек баланың өзі немесе ата-анасының бірі ғана қажет деп табады Ата-аналармен жүргізіліетін мінез-құлықтық тренинг мақсаты бала тәрбиесіндегікездесетін сұрақтарға білікті жауап бере білуіне, эмоционалды-мінез-құлықтық реттелуді жүйелеу және тани білуді меңгерту болып табылады.Мінез-құлықтық отбасы психотерапиясында қолданылатын жұмыс техникалары:

-қалыптастыру (shaping)- шағын мөлшерде жүйелі бекітулер арқылы қалыпты мінез-құлыққа жетуді көздеу.

-жетонды жүйе –жемісті мінез-құлық көрсеткені үшін марапаттауда сыйлық ретінде ақша немесе ұпай жинатады.

-келісім шарт жүйесі-ата-аналармен келісім шартқа, олардың өздерінің мінез-құлық өзгерген кезде, балаларда да мінез-құлық үйлесім табатынын енгізеді;

-өзгеруді сый ақыға ауыстыру;

-тоқтату (timeout)- жазада оқшаулау түрін қолдану.

Отбасы мінез-құлықтық психотерапиясы - танымал әдістердің бірі, олар қарапайымдығы мен үнемділігі арқылы ерекшеленеді, бірақ оның көбі бір жақты және қысқа уақытқа созылуы мұмкін.

Ерлі-зайыптылар психотерапиясы – отбасы жұбына бағыттала арналған, отбасы қақтығысын және дағдарыс жағдайды жеңуге көмектеседі, қажеттілігін қанағаттандыруды өзара қамтамасыз ету, өзарақатынаста үйлесімге жетуді көздейді. Бұл бағыт өз алдына дербес әдіс немесе отбасы психотерапиясы кезеңдері ретінде қолданылады. Психотерапевт жұмысты ерлі-зайыптылардың жұбымен немесе қабылдауға келген біреуімен де жүргізе береді.Ерлі-зайыптылар психотерапиясында психотерапевт неке мәселесін қарастырмайды, онда тапсырыс берушіде жан- жары туралы қандай сезім, уайым, ой қандай деңгейінде соны шешеді. Қазіргі таңда ерлі-зайыптылар психотерапиясында кең тараған мінез-құлықтық, динамикалық және гуманистік ықпалдар. Динамикалық ықпалда ерлі-зайыптылар үйлесімсіздігі екі серіктестің ішкі мотивациялық мінез-құлқы ретінде қарастырылады. Тұлғааралық қатынас әсері мен психикалық процестер динамикасының байланысы бақылауға алынады.

Мінез-құлықтық ықпалдағы мақсат серіктестердің мінез-құлықтарының өзгеруіне қолданылатын әдістер байланысы мен меңгерілуі:

1.Ерлі-зайыптылардың бір-бірін өзара жағымды мінез-құлықта басқаруы;

2. Қарым-қатынас аймағында және пайда болған мәселені бірге шешуге қажетті әлеуметтік білім мен дағдыны меңгеруі;

3. Ерлі-зайыптылар өзара келісімінде мінез-құлықты өзгертуді құрастыру және оны жүзеге асыруы.

Қазіргі таңда ерлі-зайыптылар психотерапиясында мінез-құлықтық ықпал кеңінен қолданыс табуда. Оның кең тараған түрлері-ерлі-зайыптылар келісіміне отыру, коммуникативті тренингтер, конструкциялық талас, мәселені шешудің тәсілдері және т.б. Соңғы кезде мамандар кешенді ықпал қолдануда, ол когнитивті-мінез-құлықтық және жүйелі отбасы терапиясы болып табылады. Ерлі-зайыптылардың келісім шарт негізіне мінез-құлық терминіне талаптары мен өздеріне алатын жауапкершіліктері нақты қарастырылады.Талапты құрастыруда ұсынылатын ереже төмендегідей: жалпы шағымы, ары оны нақтылау, жағымды ұсыныстар, соңында әр зайыптың міндеттерін нақты атап шығу келісімі болады.

Гуманистік ықпалда жетекші ой ерлі-зайыптылардың психологиялық коррекциясы үйлесімді неке негізінде ашықтық, аутентілік, төзімділік, өзін көрсетуді қажетсінуі, әркімнің жеке бас дамуына қарамай, өзгеге өзін тиесілі етуі жатады. Бұл ықпал динамикалық түрге қарама-қарсы, тарихи даму және отбасы, ата-анасының әсеріне бағытталған, манитулятивті мінез-құлық ықпалына көбірек кетеді. Бұл ықпалда психотерапевт ерлі-зайыптылар вербалды түрде сезімдерін шығаруы мен өзара түсіністікті жетілдіруге талаптануына жағдай туғызады. Серіктестердің жеке тұлғалық жетілуіне жақсы жағдай жасала отырып, ашық неке ұстанымдары қарастырылған:

1. 
   Шынайы ұстынымы «қазір осы жерде»;
   

1. 
   Серіктесінің жеке өміріне құрметпен қарау.
   

2. 
   Ашық қарым-қатынас жасау-біреудің ойын оқымай, өз ниеті және сезімі туралы ашық айту;
   
3. 
   Отбасы ролін орындауда жылдамдық таныту;
   
4. 
   Тең құқылық:
   
5. 
   Бір-біріне сене білуі;
   
6. 
   Аутенттілік-өзін және өз бағасын білу, өзгенің өз құқығымен өмір сүруін бағалай білуі;
   
7. 
   Ашық серіктестік-әркімнің өз қызығуы мен құштарлығы болатыны құқылы.
   

Отбасылық кеңес беру- отбасы терапиясының көп түрінің бірі, онда терапевтік қатысу шекарасы мен оны ажырататын белгілері бар. Отбасылық кеңес беру отбасы терапиясын өзара толықтыра отырып бірге дамыды. Отбасылық кеңес беруде басты мақсат, отбасы мүшелерінің мәселелерін зерттеу, өзара әрекеттерінің өзгеруіне және жеке тұлғалық жетілуге мүмкіндік туғызу болып табылады.Отбаасылық кеңес беру, отбасы терапиясынан қалай ерекшеленеді? Біріншіден отбасылық кеңес беру ауру тұжырымдамасын қабылдамайды. Екіншіден жағдайды талдауға және отбасын ролдік өзара әрекет тұрғысынан қарауды негіз етеді. Үшіншіден кеңес беру субьектінің жекелік ресурсын табуға көмек және жағдайды шешу мен шығу жолдарын сөз етеді. Отбасылық кеңес беруде теориялық тұжырым когнитивті-мінез-құлықтық терапиясы, рационалды-эмоциялық терапия және басқалар. Осыған байланысты әдістер мен тәсілдердің орны болып табылады.

1.Кеңес берушінің клиентпен байланысқа түсе білуі. Оған жету отбасы мәселесін айтушы араында конструктивті ара қашықтық, қолайлы жағдайдағы қарым-қатынас, кеңес берушінің бет пішіні және тыныс алуы, оның сөйлеу құралдарын қолдана білуі, репрезентативті жүйеде үстем болған түрі, жолдары жатады.

2. Клиент мәселесі туралы ақпарат жинау мета-модельде (НЛБ) және терапевтік метафрада қолданылады. Осы мақсатқа жету үшін кеңес беруші нақтылау сұрақтарын қояды, ол : «Сіздің қандай нәтижеге жеткіңіз келеді?», «Сізге не керек?», «Сіз жағымды нәтижеге жету жолдарын көріп тұрсыз ба?»

3. Отбасылық кеңес берудің басты міндеті психотерапевтік келісім шартты талдау болып табылады. Бұл кезеңде кеңес беруші мен клиент арасында жауапкершілік бөлінеді, кім неге жауап береді. Мысалы кеңес беруші отбасылық кеңестің қауіпсіздігі мен мәселені шешу технологиясына жауап берсе, ал клиент өз белсенділігіне, өзінің ролдік мінез-құлқын өзгерту шынайылығына жауап беретін болады. Осы тұстар толық талқыланып болғаннан кейін, онда бір кездесудің ұзақтығы (3-6 сағат) және терапевтік кездесу кезеңдері ( алғашында аптасына бір мәрте, кейінен екі аптада бір мәрте кездесуді жоспарлау), сондай-ақ төлем ақы шарты, екі жақ келісімді орындамағандағы жазалау шаралары да қаралып өтеді.

4. Клиенттен мәселені нақтылау және жеке отбасы мүшелерінің әрқайсыларының ресурстарын анықтау. Оған төмендегідей сұрақтар қоюға болады. Бұрын бұл қиындықты қалай шешіп жүрдіңіз? Сізге не көмектесуші еді? «Сіз қандай жағдайда өзіңізді күшті сезінуші едіңіз? Онда күшіңізді қалай пайдаланып едіңіз?»

5.Кеңес беруді жүргізу. Бұл тұста клиентке кеңес берудің қауіпсіз, табысты аяқталатынына сенімін ұялату: « Сіздің өзгеремін деген ниетіңіз, бұрынғы тәжірибеңіз, белсенділігіңіз бен шынайылығыңыз сәйкестендіріле терапевт пен бірігіп әрекет етуіңіз, оның кәсіби сапасы және жұмыс тәжірибесі жұмыстың сәтті аяқталатынына кепіл бола алады». Кеңес беруде қалыптасқан мінез-құлықтың жағымды және жағымсыз жақтары талқыланып, мынадай сұрақтар арқылы «Сіздің пікіріңізше осы жағдайдың жағымсыз жақтары не болмақ? Осы жағдайдың жақсы жақтары не?» Бірге мінез-құлықтың жаңа үлгілері қарастырады. Кеңес беруші келесі сұрақтарды қояды: «Осы мәселені шешуге сіз тағы нені пайдаланбадым деп ойлайсыз? Сізге маңызды адамдар осындай жағдайда өзін қалай ұстар еді? Сіз де солай ұстай аласыз ба? немесе Сізге не кедергі келтіреді? Сіздің осындай әрекет етуіңізге не көмектеседі? Кеңесші визуализациялау тәсілін қолдана алады, клиент транста отырып, жағдайға жаңа бейне береді, оны кинестетикалық сезіммен шығарады.

6. «Экологиялық тексеру». Кеңесші отбасы мүшелеріне осындай жағдайда бес- он жыл өткеннен кейін болып тұрмын деп ойлаңыз, өз жағдайыңыз қалай?

7. Отбасылық кеңес беру аяқталар алдында кеңесші нәтижені «сақтандыру» жолына күш салады. Ол клиент мінез-құлықтың жаңа үлгісін меңгеруді, қажетті әрекетте көрсету жіне оларға сенімділік ұялату мен абйланыстыру керек. Ол кеңесшіден үйге тапсырма алу немесе бірнеше уақыт өткен соң алынған нәтиже бойынша талдау үшін қайта кеңес алуға шақыру.

8. Бөліну. Кейбір жағдайда бұл рәсім қажет. Мысалы: әдебиеттерде жазылғандай Джей Хэйли қалай «парадоксальды тапсырма» көмегімен нақты орындату қарама-қарсы нәтижеге әкелетін көрсетті. Жаңа ұйленген ерлі-зайыптылармен кеңес жүргізгенде өз сезімдерін шығаруда, күніне бір сағат «өз эмоционалды реттелуін» тексеру үшін ұрсуды ұсынған. Хейли осылай адам табиғатын ескере отырып, адам саналы түрде өзіне қиянат жасамайтынын байқаған. Ерлі-зайыптылар бұл тапсырманы басында орындап көріп, кейіннен тастап кеткен. Бір-бірін бағалауды меңгеріп, «кеңесшінің ақылсыздау» қызметінен бас тартқан. Осылай бөліну байқалады. Қазақстанда қазіргі таңда отбасылық кеңес беру кеңінен қажет етілуде. Отбасылық кеңес берушілер психологиялық орталықтарда, әлеуметтік қорғау жүйелерінде отбасы және баланы қорғау комитетінде және басқа мекемелерде өз қызметін көрсетуде.

Отбасы қатынасына психотерапевтік коррекция

Отбасы психотерапиясы психотерапевтің отбасын зерттеп, ондағы бұзылысты анықтап, отбасы мүшелерінің қажет еткен өмірлеріне өзгеріс орнатуда жеке әсер ету жолдарын ұйымдастырудан бастайды. Осы кезде мәселе мен міндеттер туындайды, оны шартты үш топқа бөле қарастырамыз:

1.Отбасы терапиясына деген дұрыс көз-қарасты отбасында қалыптастыру;

2.Терапия өткізудің жалпы сұрақтары;

3. Отбасы психотерапиясының әдістемелері.

Отбасы психотерапия процесіне жағымды қатынасты қалыптастыруда, отбасы мүшелеріне оның қатысушыларын ұйымдастыру, эмоционалды және интеллектуалды себебтерін анықтау. Сондықтан психотерапевт күшті және тұрақты мотивацияны психотерапияға қатысушыларында қалыптастыру. Алғашқы кездесу кейінгі кездесудің болуына ықпал етеді, сондай-ақ психотерапевт мәселенің күрделілік кезеңдерін аңғаратын болады, ал клиент отбасы психотерапиясы туралы көз-қарас алып, оны жалғастыру керек пе соны шешеді. Жалпы психотерапевтің алғашқы кездесудегі міндеті клиентке көмектесу, ол қысқа мерзім ішінде байыпты және ұзақ жұмыс жасауда өзіне белсенділік және жауапкершілік алуды психотерапияның жетістігі деп қарауды меңгерту. Сондықтан алғашқы кездесуге көп дайындықпен жоспар керек. Алдымен психотерапевт клиенттің мәселесімен танысып алып, оның отбасымен байланыстағы эмоционалды уайымын өзектілеп, клиентке қобалжудың жиынтығын көре білуге және күнделікті өмірде қолданатынына көз жеткізу. Психотерапевтің содан кейінгі міндеті –клиентте отбасылық психотерапияда кімде кім күмәнданса оның мәселесінің шешілу мүмкіндіктерін беретініне тоқталады. Психотерапевт клиент жағдайын психотерапияға қатысуға бұру және оған қатысты кедергі келтіретін мотивтермен жұмыс жасау, келешекті оның күрделілігі мен жемісті шешілетінін көре білу. Осы кездесудегі маңызды жайт психотерапевт әрекетіндегі мазмұнға клиенттің белсенді қызығушылығын ояту, келешекте клиент енжар түрде психотерапевтен көмек сұратудың алдын-алу. Осыған байланысты психотерапевт отбасы мәселесін белсенді шешу жолдарын қарастыруды ұсынады. Отбасы психотерапевті өз жұмысын ұйымдастыруда бірнеше түрде мәселені шешу жолдарын қарастырады:

1. 
   Өзім жалғыз өткіземін бе, әлде ко терапевті шақырайын ба?
   
2. 
   Психотерапияның қолайлы ұзақтығы қандай?
   
3. 
   Отбасымен қайда жұмыс жасау бөлмеде ме, әлде олардың тұратын жерінде ме?
   
4. 
   Сабақты отбасымен түгелдей өткізу ме, әлде алдымен жеке-жеке ме?
   
5. 
   Кездесу жылдамдығы мен ұзақтығы қандай?
   
6. 
   Қандай мәселеден бастау жекелік пе, әлде отбасылық пе?
   
7. 
   Нақты жоспар түзу қажет пе, әлде дайындықсыз ба?
   

Отбасы психотерапиясының әдістемесі – ол қимылдар жиынтығы, соның көмегімен психотерапевт белгілі психотерапевтік міндеттерді шешеді. Отбасы психотерапиясы жаңа келген мектептердің арқасында көптеген көлемдегі техникалармен қаруланды.Отбасы психотерапиясында кеңінен қолданылып жүрген әдістемелер төмендегідей:

Психотерапевтік кез-келген жұмысты жүргізер алдында қандай мақсат пен міндеттер қарастырады соны анықтап алуы керек. Психологиялық әдебиеттерде соңғы кездерді осы мәселеге аса назар аударуда. Көптеген мақалаларда психологиялық келісім және отбасымен мақсат қою, маман мен отбасы арасындағы келесімнен туындайтыны айтылады.Психологиялық ықпал мен жеке жұмыста мақсатты құрастыру қиындық туғызбайды.Ереже бойынша емдеуге отбасы мүшесі немеес туысы маманның алдына бірнеше міндеттерді қояды Психокоррекциялық жұмыс әлеуметтік жүйенің кейбір түрімен әсіресе отбасына байланысты болғандықтан міндеттерді қоюда қиындық туғызады.Жалпы мақсат өзгеру қоғамда, отбасында жүйелі қатынасқа бағытталса, ол жекелік мақсаттардан шығып отыруы керек. Отбасы жұмысында мақсат төрт басты деңгейден қарастырады.Мақсаттың бірінші деңгейі отбасы мүшелерінің жеке мақсаттарынан тұрады.екінші деңгейде отбасы бүтіндей неге жеткісі келеді, үшінші деңгейде белгілі өзгеріске жету, қоғам мен отбасына деген қатынасы Төртінші деңгейі психологтың өзінің қажеттілігі мен күтуі жатады.Отбасымен психокоррекциялық жұмыста көп деңгейлі сипатты ескеруіміз керек, осыдан барып оған қойылатын міндеттердің күрделі болатыны еш күдік тудырмауы керек[14].

Психотерапевт міндеттерді нақтылауда отбасы мүшелеріне, жалпы және жеке әрқайсысына көмектесу оның басты мақсаты екеніне көз жеткізуіп отыруы шарт. Отбасы жүйесі бірлік пен автономды жеке дамуға, сондай-ақ оны бекітуде маңызды орын алатыны жайлы ескертіп отыруы қажет.

Отбасы жұмысында басты екі міндет қаралады:

• 
  Отбасы мүшелері көбірек тәуелсіздікке жетуге көмек көрсету:
  
• 
  Отбасы мүшелері арасындағы байланысты бекіту және ынтымағын арттыру:
  

• 
  Отбасы ішілік қатынасты жақсарту:
  
• 
  Отбасы мүшесіне, оның қажеттілігі мен қызығушылығын басқаларының түсінетіні және құрметпен қарайтыны туралы түсінікке әкелу;
  
• 
  Отбасы мәселесіне байланысты бір мүшесін кінәлау көз-қарасын өзгертіп, оны жеңдіру;
  
• 
  Кез-келген жағдайда көшбасшы кім болса, онымен қатынасқа түсуде икемді болу қалыптастыру;
  
• 
  өзара түсіністік пен эмпатия қабілетін дамыту;
  
• 
  көз-қарас пен бағалаудың түрлі болатынын түсініп, оны солай қабылдауды дамыту;
  
• 
  мәселені жеке және бірге шешуде дағдыны жетілдіру;
  
• 
  «бас шұлғыту» ролінен отбасы мүшелерін арылту;
  
• 
  өз уайымы мен қажеттілігі туралы талдай және бақылай білуді дамыту;
  
• 
  тәуелсіздікті нығайту;
  
• 
  отбасының бір жағынан бірлестік пен екінші жағынан тәуелсіздік теңдесуіне жеткізу,
  

Отбасының басты мәселе деп сапалы қабылдауы, маманның жұмысында нақты ескеріліп, сол есепке алынады. Отбасы оны түсінбесе психологиялық көмек алуға келмес еді. Психолог алғашқы кездесулерде мәселенің осы жақтарына аса назар аударуы керек.Бұл мәселенің шешілу тәсілі қайсысына психотерапевтік жұмыс жүргізілуінде емес, басты психотерапияның міндетін отбасының қабылдауынан, олар қандай нәтиже күтеді соған байланысты болады.

Көптеген пікірлер бойынша отбасында жүргізілетін түзеу және психотерапия процесі алғашқы сұхбаттасу процесінен басталады. Шын мәнінде ол маманның қандай да бір отбасы мүшесімен алғашқы кездесуінен-ақ басталып кетеді. Олардың біреуі, яғни отбасы мүшесі мектеп психологы, дәрігер, достары немесе қандай да бір таныстарының сілтеулері бойынша көмекке жүгінеді. Отбасы мүшесінде көмек алуға келместен, қандай түрдегі көмек алғысы келетіні туралы белгілі бір түсініктері қалыптасқан. Көп жағдайларда көмек сұраушы отбасылық мәселенің шешілуі үшін өзіне көп жауапкершілік алатын адам болып табылады.

Отбасы ның қай мүшесін бірінші сессияға шақыруды анықтау, өте үлкен маңызға ие. Мұны психолог көмек сұрауға келген отбасы мүшесінің берген мәліметтері негізінде анықтайды. Бірінші әңгімелесу барысында, психолог отбасы құрамы туралы сұрастырып, қай мүшесін мәселе көбірек толғандыратынын анықтауға кіріседі.

Жалпы, бірінші кездесуді белгілеу және жұмысты бастау қажеттігін шешуден бұрын, ең алдымен маман негізгі мәліметтерді алуы қажет:

1. Отбасы құрамы (отбасы мүшелерінің немесе олармен бірге тұратын басқада адамдардың жасы, жынысы).

2. Осыған дейін отбасы мүшелерімен қандай да бір психологиялық (түзету, жеке кеңес алу) жұмыс түрлері жүргізілді ме, жүргізілсе қандай түрде және қашан?

3. Осы немесе басқа мәселеге қатысты отбасының қай мүшесінің мазасыздануы жоғары, және қайыссында оның байқалуы басым?

4. Тағы кімнің осы мәселеге қатысы бар?

5. Бұл мәселе қай уақыттан басталды?

6. Отбасының қай мүшесі психотерапияға қатысуға дайын?

Бірінші сессияға кімді шақыру керектігін анықтауда, бұл деректер маман үшін қажетті ең қарапайым мәлліметтер ретін құрайды.

Негізгі ұғымдар: әдіс, терапия, психотерапия, кеңес беру, коррекция.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. 
   Отбасын зерттеу әдістеріне анықтама беріңіз.
   
2. 
   Отбасын зерттеу сауаланамаларын түрлеріне тоқталыңыз.
   
3. 
   Отбасымен жүргізілетін жұмыстарға сипаттама.
   

1. М.В.Коляева Отбасын қолдау орталығы қызметкерлерінің әдістемелік құралы.. – Шымкент, 2007. – 184.

2. М.Боуэн М. Теория семейных систем. М., 2005

3. Н.И Олифович., Т.А Зинкевич-Куземкина., Т.Ф Велента.

Психология семейных кризисов. – СПб.: Речь, 2006. – 360.

4. А.А Осипова. справочник психолога по работе в кризисных ситуациях. – Ростов н/Д: Феникс, 2005. – 315.

5. В.Г Ромек., В.А Конторович., Е.И Крукович. Психологическая помощь в кризисных ситуациях. – СПб.: Речь, 2005. – 256.