Филология кафедрасы

Семинар сабақтарының тапсырмаларын орындау – 10 балл

Лабораториялық сабақтарды орындау және тапсыру – 10 балл

Эссе жазу – 5 балл

Глоссарий жазу – 5 балл

Оқу жағдайына талдау жасау – 10 балл

Жобаның презентациясы мен орындалуы – 10 балл

Рөлге бөліп ойнау – 10 балл

Рефератқа дайындалу және қорғау – 10 балл

Ағымдық тапсырма 1,2 – 10 балл

1.Қазақ әдебиеті тарихындағы қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңі.

2. Тасқа қашап жазылған әдеби мұралардың мәні.

3. Қорқыт ата кітабының,Қорқыт ата туралы аңыздардан айырмашылығы.

4. Оғыз-наме эпосының тарихи маңызы

5. Әбу Наксыр әл-Фарабидің қазақ әдебиеті тарихынан алатын орны

6. X-XIIғасырдағы әдеби туындылар ерекшелігі.

7.М.Қашқари еңбегңнің зертеллуі,

8.М.Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрк» сөздігінің мәні.

9.Жүсіп Баласағұн – «Құтты білік» дидактикалық дастанының қазақ әдебиеті тарихынан алатын орны.

10.«Ақиқат сыйы» дастанының зерттелуі

11. «ДиуаниХикмет» кітабының зерттелуі.

12. Сүлеймен Бақырғани –. «Бақырғани кітабының» мәні.

13.ХІІІ-ХҮ ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму жолдары.

14. Алтын Орда дәуірінің әдебиеті

15.Насреддин Рабғузидің. « Қиссасул әнбияның» еңбегінің зерттелуі

16.«Кодекс куманикус» - кумандар кітабының маңызы.

2- Аралық бақылау сұрақтары

1.Хорезмидің «Мұхаббат наме» дастанының маңызы.

2.Құтб. «Хұсрау-Шырын» дастанының идеялық мәні.

3.Сайф Сараидың. «Гүлстан бит-турки» шығармасының маңызы

4.Дүрбек. «Жүсіп-Зылиха» дастанының идеясын меңгеру

5. Әбілғазы «Шежіре и түрк» шежіресінің алғаш табылуы

6. Қадырғали Жалайыри «Жамиғ-ат-тауарих» еңбегінің зерттелуі

7. Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» шежіресінің табылуы зерттелуі.

8. Мұхаммед Бабырдың өмірі мен шығармашылығы.

9. «Бабыр нама» еңбегінің маңызы.

10. Қожа Ахмет Яссауи – сопылық әдебиеттің өкілі.

11.«Диуани Хикмет» кітабы, «Даналық кітабының» мәні

12.Сүлеймен Бақырғани – сопылық сарындағы хикмат жырларымен есімі мәшһүр ақын.

13.«Бақырғани кітабының» мәні. ХІІІ-ХҮ ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму жолдары,

14.Алтын Орда дәуірінің әдебиеті

15.Насреддин Рабғузи – Алтын Орда дәуірінің әдебиетінің ірі өкілі.

16.« Қиссасул әнбияның» зерттелуі

17.«Кодекс куманикус» - кумандар кітабы.

18. Хорезми. Өмірі және шығармашылығы.

19.«Мұхаббат наме» дастаны

20.Құтб. «Хұсрау-Шырын» дастанының идеялық мәні.

21. Сайф Сараи. Алтын Орда әдебиетінің ХІҮ ғ. көрнекті өкілі. «

22.Гүлстан бит-турки» шығармасы

23.Дүрбек. «Жүсіп-Зылиха» дастанының идеясЫ

1. 
   Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Оқулыфқ. Алматы, 1986
   
2. 
   Ежелгі дәуір әдебиеті. Бірінші кітап. Хрестоматия./құрастырған Қыраубаева А. Алматы, 1991
   
3. 
   Келімбетов Н. Канафин А. Түркі халықтарының әдебиеті. Оқулық хрестоматия. Алматы, 1996
   
4. 
   «Авеста» - избранное чтение. Душанбе, 1990
   
5. 
   Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1986
   
6. 
   Аманжолов С. Қазақ тілінің тарихы және диалектология мәселелері. А., 1980
   
7. 
   Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. Астана, 2001
   
8. 
   Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. А., 1973
   

9. 
   Келімбетов Н. Шығыстың классикалық поэзиясы және қазақ әдебиеті. А., 1962
   
10. 
    Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. А., 1967
    
11. 
    Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. Зерттеу А., 1962
    
12. 
    Албани Б.Қ. Тарихи таным. А., 1994
    
13. 
    Әбілғазы. Түрік шежіресі./ауд.Әбілқасымов Б./ А., 1992
    
14. 
    Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Зерттеу. А., 1989
    
15. 
    Келімбетов Н. Тарихи шежірелерді әдебиет сабағында оқыту туралы. А., 1973
    
16. 
    Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. Зерттеу. А., 1988
    
17. 
    Өмірәлиев Қ. ХҮ-ХІХ ғ.ғ. қазақ поэзиясының тілі. А.,1987
    
18. 
    Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиеті тарихының мәселелері, А., 1973
    
19. 
    Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер./жинақ/ А., 1983
    
20. 
    Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.//шығармалары.А., 1989
    
21. 
    Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдени жазбалары. А., 1991
    
22. 
    Қазақтың көне тарихы. Зерттеу . А., 1993
    
23. 
    Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
    
24. 
    Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. А., 1976
    

1-Лекция Күлтегін және Тоныкөк жырлары

1. 
   Көркемдік ерекшеліктері
   
2. 
   Композициялық қүрылысы. Идеялық мазмүны
   
3. 
   "Күлтегін" жыры және қазақ эпосы
   

Міне, осы Күлтегін батыр, оның ағасы Білге қаған және қағанның кеңесшісі, ақылгөй қария Тоныкөк қүрметіне VIII ғасырда тасқа қашап жазылған ескерткіш жырларды әдебиет тану ғылымы түрғысынан жан-жақты зерттеген совет ғалымы И.В. Стеблева болды.

Орхон ескерткіштерінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын алып келді. Бірі Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері көркем әдебиетке, соның ішінде поэзияға ешбір қатысы жоқ, Түрік қағанатының дәлме-дәл жазылған тарихы деп қарады. Екіншісі -руна жазуындағы бүл ескерткіштерді поэзиялық туындыға тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды. Орхон ескерткіштерінің, поэзияға, ерлік жыры деп алғаш бағалаған ғалымдардың бірі академик жазушы М. Әуезов болды. Ол руна жазуындағы ескеркіштердің мазмүны мен мипаты туралы айта келіп, былай деп жазды: "Олардың мазмұнында эпостық баяндау сазы басым, аңыздың көркемдік түрі де соған орайлас. Күлтегін, Тоныкөк немесе Суджа жазуларында қанша адам, қанша ерлік бейнеленген десеңізші?! Оларда әр алуан рулар мен тайпалардың кескілесекен шайқастарының, соғыс суреттерінің, батырлар ерлігінің, жорықтардың шежіресі бар.

Тіпті сол жазулардың бір талайында Күлтегіннің ежелгі жырларындағыдай жеңілуді білмейтін батыр болғандығы баяндалады. Ол жазуларда хронологиялық тәртіп те бар. Күлтегінің он алты жастан қырық жеті жасына дейін, яғни өлгенге дейінгі өміріндегі ерлік қимылдары баян етіледі. Мүнда батырдың жас шағынан бастап, өмірінің ақырына дейінгі ерліктерін жырлайтын батырлық дастандардың сюжеттік қүрылысында ұқсастық бар."

Бүл жазба жәдігерліктер өзінің мазмұны мен пішіні жағынан ғана емес, ырғаққа, яки ритмге - үннің жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануына негізделуі түрғысынан да поэзиялық сипатқа ие екенін түңғыш рет совет ғалымы И.В. Стеблева дәлелдеп шықты. Ол Орхон ескерткіштерінің өлшемі - әрі буын, әрі екпін екенін, ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ сол буын мен екпінге негізделеді деген пікір айтты.

Қорыта айтқанда, Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері мамұны мен формасы жағынан да, тілі мен көріктеу қүралдары түрғысынан да, өлең қүрылысы мен композициясы жағынан да ежелгі түркі поэзиясының нағыз классикалық үлгілері болып табылады.

Ежелгі түркі поэзиясына тән дәстүр бойынша, осындай әрбір циклдың өзі міндетті түрде мынадый үш элементтен тұратын болған:

1. 
   Оқиғаның басталуы
   
2. 
   Сол оқиға желісінің біртіндеп ұлғая түсуі
   
3. 
   Осы циклда айтылуға тиісті ой-пікірдің түйіні.
   

Әйтседе бұл жыр өзінің жазылу стилі, көркемдік тәсілдері, композициялық құрылымы - циклдар мен элементтердің атқаратын қызметі құдды Күлтегін жырындағыдай болып келеді.

"Тоныкөк" жырының сюжеті, оқиғалары басқаша болып келеді. Мұндағы басты қаһарман - қағанның кеңесшісі Тоныкөк.

Егер "Күлтегін" жырында түркі елінің белгілі бір соғыстағы жеңісіне себеп болған негізгі нәрсе — Күлтегін батырдың ерлігі деп көрсетілсе, ал "Тоныкөк" жырында автор дәл сол жолғы шайқаста жеңіске Тоныкөктің ақыл-айласы арқасында жеттік деп көрсетеді.

Бүл жырдың басты қаһарманы батыр емес, бүкіл түркі елінің дана қарты, тіпті Білге қаған мен Күлтегіннің әкесі Елтеріс Қағанға да кезінде ақылгөй болған Тоныкөк қарт.

"Тоныкөк" жыры да көлемді. Ол 313 өлең жолынан түрады. Мүның өзі қүлпытаста 62 руналық жазу жолына сыйып түр. Жырдың жалпы оқиға желісін зерттеушілерон төрт циклға, яғни он төрт хикаяға бөліп қарастырады. Жырда түрік елінің сан қырлы өмірінде Тоныкөктің тарихи роль атқарғаны ерекше атап айтылады:

Бүкіл түркі халқына

Қарулы жау келтірмедім,

Атты әске жолатпадым.

… Еліміз қайта ел болды,

Халқымыз қайта халық болды.
Тоныкөк ескерткіші ежелгі түркі поэзиясына тән әдеби дәстүрде, көріктеу құралдары, тілі, композициясы т.б. жағынан зор шеберлікпен жазылған жыр-дастан болып табылады.
Түрік қағанатының есімі мәшһүр әскери қолбасшысы, даңқты батыры Күлтегіннің он алты жастан бастап, қырық жеті жасына дейін, яғни өлгенге дейінгі ерлік істері эпостық сарынмен жырланады. Күлтегін тарихи адам болса да жырда ол бейне бір аңыз қаһарманындай ешқашан жеңілуді білмейтін батыр ретінде көрсетілген. осы тұрғыдан алғанда тайпа-ұлыстық дәуірде өмірге келген “Алпамыс”, “Қамбар”, “Қобыланды”, “Шора батыр” сияқты қазақ эпостарының да “Күлтегін” жыры секілді тарихи негіздері бар болуы ықтимал деген тұжырымдар да кездеседі.

"Күлтегін" жырында батырлардың жекпе-жек шайқасқа шығуы, батырдың шайқас алдындағы қаһарлы бейнесі ашу-ызасы зор шеберлікпен берілген.

Қазақ эпосында, әсіресе, батырдың жан серігі атының түр-түсін, шабысын, қалай бапталғанын, т.б. суреттеуге ерекше назар аударып, соған ықлас қойып отырса, Күлтегін мінген аттардың да сыр-сипаты осылайша сипатталады:
Боз атын мініп шапты,

Ол ат сонда өлді.

Ерттеулі торы атын мініп шапты,

Ол ат сонда өлді.

… Күлтегін алып Шалшы ақбоз (атын) мініп,

Жауға қарсы ұмтылды.

Күлтегін жырының басты идеясы - түркі халқын ауыз бірлікке, сыртқы жауға қарсы үйымдасқан күреске, ата-баба жолын берік үстауға шақыру болып табылады.

2-Лекция “Қорқыт ата кітабы”

Жоспар:

а) Қорқыт туралы ақиқат пен аңыз.

II. Негізгі бөлім

а) Қолжазба нұсқалары, зерттелуі, аудармалары.

ә) Тарихи шындық пен аңызға айналған бейнелер.

б) Қорқыт ата кітабының көркемдік ерекшелектері.

Қорытынды.

а) Қорқыт атаның өсиет-нақыл сөздері.

« Қорқыт ата кітабы» - түркі тектес халықтардың ежелгі тарихын, байырғы тұрмысын, әдет - ғұрпын, салт-санасын, ақындық дәстүрін танытатын эпикалық, әрі тарихи мұра. Қорқыт ата хикаясы - VII – ҮІІІ ғасырларда Сырдария бойын мекен еткен оғыз-қыпшақ тайпалары арасында туып, сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тараған, рухани қазына ретінде бүгінгі күнге дейін өзінің әдеби, тарихи, этнографиялық, т.б. мәнін жоймаған, аса құнды шығарма.

Тарихи деректер мен халық шежіресі бойынша, Қорқыт - сегізінші ғасырда Сыр бойында өмір сүрген батыр, атақты ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Данышпан қарттың ұзақ жылдар бойы ел басқарған көсем болғанын, өз өмірінде үш хан түсында уәзірлік қызмет атқарғанын дәлелдейтін тарихи деректер бар.

Ал, оның теңдесі жоқ композитор болғандығын халық жадында сақталған «Қорқыт ата күйі», «Қорқыт сарыны», т.б. музыкалық шығармалары дәлелдейді.

Қазақ арасынан шыққан атақты күйші-бақсылар, ақын - жыраулар өздеріне Қорқыт атаны пір - ұстаз тұтқан.

Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата,

Бата алған арлық бақсы асқан ата

Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен,

Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда.

Ел аузындағы аңыздардан Қорқыт ата өзінің жүйрік жел - маясына мініп алып, халқына мәңгі жасайтын жер - ұйық іздеуші, ғұмыр бойы өлімге қарсы күресуші, өлім дегенді білмейтін ғажайып қайсар жан ретінде суреттеледі. Әйтсе де ол өмірінің соңында «өлмейтін нәрсе жоқ екен» деген пікірге келеді. Енді Қорқыт ата мәңгілік өмірді қобыз сарынынан іздейді. ¥лы күйші, кемеңгер жырау өзі іздеген мәңгілік өмірді шынында да тапқан секілді.Қорқыт атаның атаның жан тебірентерлік сиқырлы күйлері, ұлағатты ғибрат сөздері, әрбір жолы мақал-мәтелге айналып кеткен өлең-жырлары ұрпақтан-ұрпаққа асыл мұра, мәңгілік қазына ретінде ауысып, мы жылдан астам уақыттан бері өмір сүріп келе жатыр.

Қорқытты асқан күйші, ақылгөй, данышпан, атақты жырау деп, мазар-күмбезіне (қорым, ұйық жер, пантеон) бас ию сонау оғыз-қыпшақ заманынан басталады. Қорқыттың мазарын (қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы ауданында) халық сан ғасырлар бойы қадірлеп, оны «Қорқыт атаның күй тартатын жері» деп басына күзетші, шырақ жағушы адам қойып жүрді. Қорқыт ата күмбезі шамамен IX - XI ғасырларда салынған. Соңғы кезде Сырдария арнасы ауытқып, бұл қорымды 1960 жылы су шайып кеткен. Қазір пантеонның бір жақ кабырғасы ғана сақталып қалған.

Барлық адам баласына ізгілік өмір іздеген жан, ұлы қобызшы, асқан жырау есімін бүгінгі ұрпактары есінен шығарған жоқ. Күй мен жыр атасының есімін мәңгілік сақтау мақсатымен оның мазары тұрған жердегі теміржол станциясын «Қорқыт» деп атаған. 1980 жылы ұлы күйшіге ғажайып жаңа обелиск орнатылды. Әсем жасалған төрт қобыз бір-біріне сүйеп, біріктіріліп композиция құра отырып, Сыр бойында тынымсыз ескен самал-жел әсерімен әлгі қобыздардан ой тербейтін әсерлі үн, жанға жайлы қобыз сарыны естіліп тұрады.

Біздің дәуірімізге дейін «Қорқыт ата кітабының» екі қолжазба нұсқасы сақталып келген. Солардың бірі қазір Германиядағы Дрезден қалалық кітапханасының сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақтаулы тұр. Бұл қолжазба кітаптың мұқабасында көрсетілген аты: «Кітаби дедем Коркут ғали лисани таифаи у огузан», яғни «Қорқыт атаның оғыз тайпасы тіліндегі кітабы».

«Қорқыт ата кітабының» осы Дрөзден қолжазбасын он екі жырдан, басқаша айтсақ, он екі оғыз-намеден тұрады.

Ал «Қорқыт ата кітабының» екінші қолжазба нұсқасы Ватикандағы (Италия) Аростолика кітапхасында сақталып келеді. Бұл қолжазба алты жырдан тұрып, «Хикаят оғыз-наме Қазанбек уа ғайри» деп аталады. Еуропа тілдеріне аудару ісі XIX ғасырдың бірінші жартысынан басталып, Эттое Росси, Г.Ф. Диц, Теодор Нельдеке есімдерімен байланысты болса, орыс тіліне аудару мен зерттеу ісі В.В. Бартольд, В.М Жирмунский, А.Н. Кононов, А.Н. Самойлович, В.В. Вельяминов-Зернов,К.А. Иностранцев, А.Ю. Якубовский, А.А. Диваев, Х.Г. Көроглы т.б. үлесі мол.

Қазақстан ғалымдарынан академик Ә.Х. Марғұлан, профессор Ә.Қоңыратбаев және филология ғылымдарының кандидаты Б. Ысқақовтардың зерттеулерін айта кету жөн.

Қорқыт - жыр мен күйдің атасы, ерте кезде оғыз, қыпшақ және қаңлы тайпаларын басқарған данышпан кісі бейнесінде VIII - IX ғасырларда - ақ аңыз кейіпкер болған жан. Аты аңызға айналып ауызша айтылып келген Қорқыт дастаны тек XVI ғасырда ғана қағазға түседі. Тарихи деректерге қарағанда, Қорқыт ата Сырдың төменгі ағысындағы Женкент қаласы маңында дүниеге келіп, өзінің күйлері мен нақыл сөз мақал-мәтелдерін осында шығарып, дүние салған жері де осы Сыр бойы борлған.

Қорқыт ата туралы сан - қилы аңыз - әңгімелер қазақ арасында ерте кезден - ақ кеңінен тараған. Солардың бірі Қорқыттың туылуына байланысты. Ашық күн тастай қараңғы түнге айналған қорқынышты күні туылғаны үшін баланың атын «Қорқыт» деп қойған екен.

«Қорқыт ата кітабы» он екі жырдан, басқаша айтсақ, он екі оғыз - намеден тұрады.

Тегінде «Қорқыт ата кітабының» он екі жырдың әрқайсысы кезінде өз алдына дербес жөке - жеке дастандар күйінде өмірге келген болса керек. Қорқыт ата есімімен байланысты бұл жырлар кейінірек жинақталып, белгілі бір жүйеге келтірілген секілді.

«Қорқыт ата кітабын» тұңғыш рет орыс тіліне аударған академик В.В. Бартольд контекстегі өлең жолдарын жеке дара бөліп көрсетпеген.

«Қорқыт ата кітабындағы» өлеңдерде сөздің ритмикалық құрылысы мен эмоциялық интонация бір - бірімен үйлесіп, түтасып жатады.

«Қорқыт ата кітабы» ғажайып эпитеттергө, теңеулерге, қанатты сөздерге, мақал - мәтелдерге мейлінше бай.

«Қорқыт ата кітабының» тіліне келетін болсақ, мұнда оғыз тілімен қатар қыпшақ тілінің де ықпалы кәдімгідей сезіліп тұрады. Әсіресе кітапта қыпшақ тілінің әсірі мал аттардын көрсетуде жиірек кездеседі. Мәселен, құлын, айғыр, бозайғыр, бұқа, құлан, қыран, т.б. Сонымен қатар, үй тұрмысы мен көшіп-қонуға, тағам атауларына қатысты сөздерде көбіне қазақ тілінің элементтері де байқалады: тұрақ, орда, юрт-жұрт, үлес, үй, қоңсы, айран, қымыз, ет т.б.

Қорқыт хикаясында жиі ұшырайтын атаулар - Алатау, Қаратау, Қазығұрт, Қазылық тауы, Көкше теңіз (Балқаш көлі), Арқа белі сияқты жер-су аттары. Мұның бәрі жырдағы тарихи оқиғалар, тарихи адамдар байырғы қазақ даласында болғанын көрсетеді.

«Қорқыт ата кітабында» автордың ой - пікірін философиялық тұрғында тұжырымдайтын ғақлия сөздер, өсиет - нақылдар, канатты сөз тіркестері жиі ұшырайды. Қорқыт ата есімімен байланысты мұндай үлгі - өнеге сөздер ел аузында да көп сақталған.

Қорыта айтқанда, Қорқыт айтқан нақыл сөздерінің жастарға берер тәлім-тәрбиелік мәні зор.

3-Лекция Оғыз-Наме
Жоспар

1. 
   "Оғыз - наменің" нұсқаулары. Зерттелуі.
   
2. 
   Композициялық қүрылысы. Мазмүны.
   
3. 
   "Оғыз - - намедегі" діни - - мифологиялық
   

4. Шығарманың тілі. Көркемдеу әдістері.

Оғыз наме көркем қара сөз, яғни проза түрінде жазылған шығарма екені даусыз. Әйтсе де оның әдеттегі прозалық шығармалардан өзіндік ерекшелігі бар.

"Оғыз-намеде" негізінен Оғыз қағанның әскери жорықтары, батырдың қан майдан соғыстағы ерлік істері мадақталады. Шығарманың негізгі идеясы елді ауыз бірлікке, ерлікке, адамгершілікке үндеу, халықты сыртқы жауға қарсы күреске шақыру.

Оғыздар-ертедегі түркі тайпаларының бірі. Олар көбінесе дерлік Сырдарияның төменгі ағысы мен Қаратау бөктерін мекендеген. Үзақ жылдар бойы көршілес тайпалармен соғысып, Арал теңізінің батысы мен Каспий теңізінің солтүстік жағалауын өздеріне қаратып алады. Кенгар-печенек бірлестіктеріне қарсы ІХ-Х ғасырларда жүргізілген осы соғыстардың оқиғалары "Оғыз-наменің" сюжеттік желісіне негіз болған.

Оғыз тайпалары бірлестігі 965 жылы Киев Русымен одақтасып алады да, екі жаққа бірдей қатер төндіріп түрған қуатты Хазар қағандығына қарсы соғыс ашады. Ақыры хазарларды жеңіп, Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын да жаулап алады. Арадан жиырма жыл өткен соң оғыздар орыс князьдерімен біріге отырып, Еділ мен Кама өзендері бойындағы бүлғаларды да тас-талқан етіп жеңіп шығады. Міне, бұл зор жеңістердің бәрі Оғыз мемлекетінің күш-қуатын, саяси беделін бұрынғыдан да арттыра түседі. Оғыздардың жаужүрек ерлігі туралы алуан түрлі аңыздар тарайды. "Оғыз-наме" - оғыздар жайындағы осындай аңыз ертегілер желісінен қүрылған көркем шығарма.

Қыпшақтардың қатты тегеуірінінен төтеп бере алмаған оғыздар XI ғасырдың орта шегінде Дешті Қыпшақтан батысқа қарай ығысып кетеді. Бірақ олардың бәрі бірдей қоныс аударған жоқ еді. Қазақстан елінде қалып қойған оғыздар бірте-бірте қыпшақ, қарлүқ, қаңлы, басқа түркі тілдес тайпалармен араласып, солардың этникалық қүрамына біржола сіңісіп кеткені мәлім.

Оғыз қаған немесе Оғыз хан туралы сан қилы аңыздар түркі халықтарының арасында ерте кезден-ақ кең тараған. Ежелгі аңыз-ертегілерде Оғыз - түркі халықтарының теңдесі жоқ алып батыры, әскери қолбасшысы, өз елінің қамқоршысы ретінде бейнеленеді. Оғыз батыр және оның көптеген ұрпақтары туралы ауызша айтылып жүрген алуан түрлі ертегі-аңыздар бертін келе қағазға түсіріледі.

Тегінде, Оғыз батыр жайындағы аңыздар ертеректе, ІХ-Х ғасырларда-ақ қағазға түсірілген болса керек. Бірақ Оғыз жайындағы хикаяның осы алғашқы түпнүсқасы сақталмаған.

Бүл көркем туындының ауызша тараған нүсқалары негізінде кейінірек қайта жазылған екі түрлі нүсқасы бар. Бірі үйғыр әрпімен көшіріліп жазылған. "Оғыз-наме" жырының осы нүсқасы Париждің ұлттық кітапханасының қорында сақталып келеді. Ал, екіншісі-араб әрпімен жазылған. Оғыз батыр туралы аңыздардың араб әрпімен жазылған нұсқасының авторы атақты тарихшы, белгілі әскери қолбасшы, Хиуаның ханы Әбілғазы бин Араб Мұхаммедхан (1603-1663) болып табылады.

Әбілғазының “Түрікмен шежіресінде” жер бетінде адамзаттың пайда болуы, Оғыздың туылуы, патшалық етуі, оның Тұран және Үндістанға, Иранға, Сирияға, Египетке жасаған жорықтары, Оғыз батырдың өз еліне оралып, үлкен той жасауы, Оғыз ханның үлкен ұлы Күн ханның тақа отыруы, оның өзіне қарасты жиырма төрт аймақты інілері мен балаларына бөліп беруі, Оғыз ұрпағының таңбасы мен тамғасы, т.б. туралы ғажайып хикаялар айтылады. Мұның ішінде нақты деректер де өте көп кездеседі. Әбілғазының “Шежіресі” түрік тілінде жазылса, одан бөлек ұйғыр тілінде де нұсқасы сақталған.

Аңыздың Парижден табылған нұсқасы көлемі жағынан шағындау, 21 парақ немесе 42 бет тен тұратын қолжазба. Ерекшелігі өте “Күлтегін” жырына ұқсас келеді.

"Оғыз-наменің" негізгі идеясы бүкіл түркі елін бірлікке шақыру, достық пен адамгершілікке үндеу, сыртқы жауға қарсы күреске шақыру. "Оғыз-наме" аңызында діни-мифологиялық элементтер едәуір орын алған. Мұнда аспан әлемі элементтері, исламға дейінгі кең тараған Көк Тәңірі, Жер-су Тәңірі, Ұмай Ана секілді жалпы түрік атаулыға бірдей атаулар кездеседі. Сонымен қатар, көкжал бөрі де жиі аталып кетеді.

Сөйтіп, "Оғыз-наме"-түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін генеалогиялық аңыздар негізінде көркем тілмен баяндайтын эпостық шығарма болып табылады. Әйтсе де шығарманың негізгі сюжеттік желісі жеке ру-тайпалар тарихы емес. "Оғыз-наме" түркі халықтарының тарихын белгілі бір дәуірін бейнелейтін бір туындылар қатарына да жатпайды. Соның өзінде Оғыз батыр туралы аңыздан түркі халықтарының сан ғасырлық көне тарихының ізін аңғаруға болады. "Оғыз-наме" - Орта Азия түріктерінің тілінде жазылған ескерткіштер тобына жатады. Дегенімен мұнда оғыз-қыпшақ диалектілері басымырақ екенін аңғару қиын емес. Оғыз тілі - кезінде кең тараған түркі тілдерінің бірі болғаны мәлім. Қазір оғыз тілі өлі тілдердің тобына қосылды. Кезінде бұл тіл қыпшақ тіліне едәуір ықпал жасаған болатын. М. Қашғари өзінің атақты сөздігінде оғыз және қыпшақ тілдерінің бір-біріне ықпал туралы айта келіп, "Ж" дыбысы басым оғыз және қыпшақ говорларының өзара жақындығын ерекше атап көрсетеді.

Сөйтіп, "Оғыз-наменің" үйғыр әрпімен көшірілген нүсқасын да атақты шежіреші Әілғазы жазып, кейінірек араб әрпімен өшірілген нұсқасы да кезінде түркі тілдес тайпалардың бәріне де түсінікті болған орта азиялық түркі тілінде жазылғаны мәлім.

Оғыз батырдың аяғын тепсе темір үзетін өгіздің аяғына, белін

қасқырдың беліне, иықтарын бүұғының жауырына, көкірегін аюдың

төсіне теңейді.

Сондай-ақ "Оғыз-наме" авторы түрақты сөз тіркестерін, мақал-

мәтелерді қодануға шебер. Көркемдеу әдістері жағынан "Оғыз-наме"

батырлар жырына үқсас болып келеді. Мұнда қан майдан соғыс картинасы жасалған. Батырдың мінетін атына, ұстайтын қару-жарағына байланысты айтылатын теңдеулер қазақ эпостарын еріксіз еске түсіреді.

Қорыта айтқанда, "Оғыз-наме" генеалогиялық аңыздар негізінде жазылған, қазіргі түркі тілдес халықтардың ежелгі тарихынан едәуір мағлүмат беретін, көркемдік дәрежесі биік эпостық туынды.
4-Лекция Орхон-Енисей жазба ескерткіштері
Жоспары

I. Кіріспе

Тасқа жазылған дастандар

Орхон жазба ескерткіштерінің жылнама шежіре емес, өз дәуірінің әдебиет үлгісі

Түрік қағанаты деп аталатын мемлекет құрылғаны тарихтан жақсы мәлім. Ежелгі түркі дәуірінің қоғамдық, әдеби мәдени өмірін жер еткен ғажайып дастандар бар. Бұдан 1250 жыл бұрын үлкен құлпыстарға қашап жазылған осы әдеби ескерткіштер идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік шеберлігі тұрғысынан да күні бүгінге дейін оқушысын таңдардырып, тамсандырып келеді.

Бүларды біресе прозалық шығарма десе, екінші жолы поэзиялық туынды деп келеді. Ал кейінгі кезде, әсіресе, көрнекті совет ғалымы И.В. Стеблеваның «VI - VIII ғасырлардағы түркі поэзиясы» деген еңбегі басылып шыққаннан кейін руна жазуындағы әдеби мұралар поэзиялық туынды деп танылды.

Қазақтың «Қозы Көрпеш - Баян сұлу», «Алпамыс», «Қобыланды» тәрізді әйгілі жырларында кездесетін өлең арасындағы әлқисса - түсіндірме көркем қара сөздер мүнда да кездесіп, араласып отырады.

Пафосмен баяндай отырып, өздеріне елеусіз деп есептеген сәттерді жыр арасында қара сөзбен жеткізіп те отырған.

Осы заңдылықты Күлтегін, Білге Қаған, Тоныкөктерге арналған үш шығарманың үшеуінде де кездестіреміз.

Мұны біз көне түркі ғүламаларыныі эпикалық мүра жасаудағы қалыпты, дәстүрлі әдісі ме деп ойлаймыз.

Мәне, осы ерлік пен ездің, соғыс пен бейбітшілік, құлдық пен тәуелсіздік жайында тебірене толғайтын ғажайып жыр жолдарын ақын бұдан бір мың екі жүз елу жылдай бүрын жазыпты.

Көне түрік қағанаты дәуірінде, дәлірек айтсақ VIII - ғасырда әрбір әрпі қүлпытасқа қашап жазылған, әрбір сөзі адамның жан жүйесіг еріксіз тебірентетін, әрбір шумағы астарлап айтылған ой-толғаныстарына толы, қадым замандардан сақталып, бізге жеткен сөз патшасы бүгінгі оқырманына да әмірін жүргізеді - оған эстетикалық ләззат беріп, ой мен сезім әлеміне жетелейді.

Енисей өзені аңғарынан қүпия жазуы бар қүлыптастар (ескерткіштер) табылғаны туралы алғашқы хабарды Н.Қ.Визден, С.У.Ремезов, сондай-ақ Сибирьде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Страленберг пен немістің белгілі ғалымы Д.Г.Мессершмидт, т.б. XVIII ғасырдың бас кезінде мақалалары мен хаттарынан білеміз.

Орыс География қоғамының Шығыс-Сибирь бөлімі 1889 жылы Монғолияға арнайы экспедиция үйымдастырды.

Орхон өзені аңғарынан «құпия» жазуы бар үлкен-үлкен екі ескірткіш тапты.

1892 жылы Петербург пен Гельсингфорста орыс және фин ғалымдары жасаған экспедицияларының жүмыс қорытындысы туралы есептері баспасөзде жарияланды. Ғалымдар ескерткіштердегі жазуларды суретке түсіріп, атлас жасаған еді.

Алайда бүл руна жазуының қүпиясы көпке дейін ашылмай-ақ қойды. Ескерткіштердегі жазуды ешкім оқи алмады. Ол туралы әр

түрлі болжам айтыла бастады. Бұл жазудың түп тамыры ежелгі грек мәдениетіне қатысты деушілер де, оны ежелгі монғол жазуы, фин жазуы, скиф-славян жазуы деп жорамал жазудың сыныр ғылыми негізде ашып бере алмады.

Ақыры 1893 жылғы қарашаның 25-і күні Дания корольдік Ғылым академиясының мәжілісінде Вильгелм Томсен ғылыми әлемді дүр сілкіндірген мәлімдемке жасады. Ғалым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі қүпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады.

Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері «тәңірі» және «түрік» деген сөздер екен.

Арадан көп уақыт өтпей-ақ В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы текстіні толық оқып, сосын оны аударма жасап шықты.

Орхон өзені бойынан Н.М.Ядринцев тапқан ескерткіштер Шығыс Түрік қағанатының он жетінші қағаны Білге қаған (алғашқы аты Могилянь) мен қағанның інісі, даңқты әсери қолбасшы Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан зор қүлпыстарға қашап жазылған ұзақ жыр жолдары.

Руна жазуындағы ең үлкен ескерткіштер Орхон мен Енисей өзендері алқабынан табылды. Осыған орай руна жазуының өзін бертін келе «Орхон - Енисей» жазуы деп атап кетті. Ал, бүл жазуды тілі мен сипатына қарай бағалап, оны көне түркі жазуы деп те атай береді.

Белгілі орыс саяхатшысы әрі ғалымы Н.М.Ядринцев көне түркі ескерткіштерін іздестіруді осымен шектеп қойған жоқ. Тағы да іздене түсті. Ақыры 1891 жылы Монғолияның Онгин деген өзен алқабынан тағы бір құлыптасқа бедерлер жазылған ескерткіш тапты. Бүл кейінірек ғылымда «Онгин ескерткіші» деп аталып кетті.

В.В.Радлов, В.В. Томсен, Ю.Немет, Х.Н.Оркун, т.б. орыс және шет ел ғалымдары қыруар мол үлес қосты. Әсіресе, көрнекті совет ғалымы С.Е. Маловтың бүл саладағы еңбегі ерекше зор болды.

Көне түркі әдеби ескерткіштерінің тілі

Әрбір айпаның өзіндік тіл ерекшеліктері бар. Орхон аңғарынан табылған ескерткіш-жырлардың тілін бірқатар лингвистер қазақ тіліне жақын десе, енді біреулері қырғыз немесе хакас, алтай тілдермен туыстас деген пікір айтады. Бүл тіл - бірнеше түркі тілдерінің тарихи ортақ мүрасы деп қараушы ғалымдар да бар.

Бір әңгіме етіп отырған жырлардағы көптеген лексикалық элементтер қазір де сол күйінде айтылады немесе лексикалық түлғасын сәл ғана өзгерткен: «қыз» - қыз, «келін» - келін, «ел» - ел, халық, «оқ» - оқ, «бай» - бай, «бейуруқ» - бұйрық, «айғы» - жау, «куч» - күш, «қүт» - қүт, бақыт, «біліг» - білім, «куң» - қүң, «йегрен» -жирен, «йашыл» - жасыл, «көу» - көк, «торығ» - торы, «атлан» - атта

«аңла» - түсін, «йығ» - жық, «есід» - есіт, «кісі» - кісі, «тағ» - тау, «алтун» - алтын, т.б.

Мұның бәрі Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк ескерткіш-жырларының тілі өзгелерінен гөрі қазіргі қазақ тіліне жақын тұрғанына дерек берсе керек.

Орхон жазбалары және тарихи шындық

«Қазақ ССР тарихының» жаңа басылымында Орхон ескерткіштерін «тарихи дегеннен гөрі эпикалық дәстүр деп атауға болар еді. Көркемдік тәсілдердің алуан түрінің, түрақты сөз тіркестері мен түжырымды нақыл сөздердің қолданылуы ресми баяндауды эмоциалық жағынан әрлендіріп, оны стилін қүлпырта түседі» деп көрсетіледі.

Демек, Білге қаған, Күлтегін және Тоныкөк құрметіне қойылған тастардағы жазу VI - VIII ғасырлардағы түріктердің, поэзиясы, солардың алғашқы әдебиет үлгілері, «шешендік өнердің және батырдың ерлігі жайындағы талай ғасырлардың өңдеуінен өткен ауызша хикаялардың дәстүрлі формаларын сақтаған» көркем туынды болып табылады.

Күлтегін ескерткішінен алынған осы үзіндіде нақты тарихи деректер онша көп емес. Қағандардың әскери жорықтары жайында нақты деректер бермейді. Біз келтіріп отырған үзіндідегі еі басты мәселе - бұл аталған екі қаған билік жүргізген заманда бүкіл «көк түрік» елінің атақ-даңқы артып, елдің іші де, сырты да бейбіт, тыныш болуы еді. Халықтың мүндай жақсы өмір сүруінің себебін автор: қағандар мен олардың жарлығыг орындаушылар ақылды әрі ержүрек болды, бектер мен халық әміршілеріне адал қызмет етті - деп түсіндіргісі келеді.

Жылнама - шежірелерде бұл кездегі оқиғалар егжей - тегжейлі сақталған. Түріктер бүрын жужан қағанатына бағынышты, вассал болатын.

Түріктер 552 жылы қыс кезінде соғысқа аттанып, аварларды тас-талқан етіп жеңді. Содан кейін Бумын ел-ханы, қаған титулын алды, бірақ 552 жылдың соңғы айында ол қайтыс болды.

Бумын өлген соң інісі аварларды екінші реет жеңеді. Қара-Ескенің мүрагері де інісі болады.

Күлтегін жазуының авторы - Иоллығ-тегін. Түрік қанағатының шежіресін тарихшы ретінде мақтас жазғысы келсе, қағанаттың атақ-даңқы мейлінше өрлеп тұрған кезеңіне тоқталмай өтпес еді. Автордың мақсаты - «көк түркілердің» тарихын жазу емес, түрік халқының бүрынғы дістүрін өз замандастарына идеал етіп көрсету болып табылады. Ол түрік қағанатының гүлденген дәуірін Бумын қағанның есімімен байланыстырады. Автор үшін Бумын қаған түркілердің қуатты болған заманын оқушысына елестететін символ ғана.