Ғылыми зерттеудің парадигмасы

А.В. Бондарко функционалды грамматиканың жүйесін тану мен зерттеуде семантикалық категориялар мен оның тілдегі көрінісін негізге алады

жүктеу 0,66 Mb. бет 8/18 Дата 20.05.2023 өлшемі 0,66 Mb. #42702

Навигация по данной странице:

• Семантикалық категория функционалдық-семантикалық өріспен тығыз байланысты.
• Семантикалық категория

А.В. Бондарко функционалды грамматиканың жүйесін тану мен зерттеуде семантикалық категориялар мен оның тілдегі көрінісін негізге алады. Бұл грамматиканың концептуалды негізі: «семантикалық категория, функционалды-семантикалық өріс (ФСӨ), категориялық жағдаят (КЖ)». Семантикалық категория функционалдық-семантикалық өріспен тығыз байланысты. Функционалды-семантикалық өрістің өзі семантикалық категорияларға жатады. «ФСӨ ішкі мазмұннан жəне соны беретін тілдік құралдардың бірлігінен тұрады. ФСӨ-нің ішкі мазмұнын семантикалық категориялар (темпоралдылық, аспектуалдылық, персоналдылық т.б.) құраса, сыртқы тұрпатын лексикалық, грамматикалық құралдар құрайды. ФСӨ-тің ішкі мазмұнын оның мазмұн межесі, ал тілдік құралдар бірлігін оның тұрпат межесі деуге болады». Семантикалық категория сөйлем мазмұнының көрінісіне, тілдік бірліктердің, сөз тіркесінің мағынасына байланысты айқындалады. Ғылыми ортада: уақыт (темпоралдылық), кеңістік (локативтілік), сан, сапа, посессивтілік, шарт, себеп жəне т.б. семантикалық категориялар бұрыннан анықталғанымен, тілді жүйелеудегі лингвистикалық талдау кезінде осы категорияларға үнемі айналып келіп отыру, бұл категориялардың мəнін арттыра түседі. «Сөйлеу негізінде тілдік бірліктердің негізгі ақпараттық мазмұнын беретін бөлігі категориялық жағдаятқа жатқызылады. Категориялық жағдаят бірнеше топқа бөлінеді. Олар «жалпы жағдаят», «жекелеген жағдаят». Мысалы, «жалпы жағдаяттың» құрамында: а) модальдылық (іс-əрекеттің айқындылығы); ə) таксистік (бір мезгілде бірінен соң бірі өтетін екі қимыл); в) темпоралдылық г) аспектуалдылық, д) жақтылық (белгілі бір жақ) категорияларының семантикалық элементтерімен өзара байланыста беріледі. Ал, «жекелеген жағдаят»: а) семантикалық категорияны білдіретін факторлар; ə) нақты сөйлеу сəтіне байланысты сигникатифті мағынасының белгілі бір аспектісін көрсетеді; б) құрылымында етістік болады; в) жағдаятқа қатысты сөз сөйлеуші түрлі тілдік деңгейлерге сүйенеді» [5, 18]. Функционалды грамматика «қызметтен оның көрінісі болатын тұлғаға қарайғы» ұстанымды негізге алады. Сонымен қатар тіл бірліктерінің қызметі сөйлеушінің прагматикасы, тіл бірлігінің семантикалық жүкті арқалау мүмкіндігімен бірлікте қаралады. Функционалды грамматиканың негізгі объектісі «мазмұннан тұлғаға – тұлғадан мазмұнға қарай» зерттеу боп табылады. Негізгі ұғымдары: семантикалық категория, функционалды-семантикалық өріс, категориялды жағдаят. Тіл мен сөйлеудің арақатынасы Тіл шынайы бар тілдік таңба, оны белгілі бір соцуим қолданады, белгілі бір кеңістікте және белгілі бір ортада өмір сүреді. Тіл – сөйлеу құралы және оның нәтижесі (Ф. де Соссюр). Прагматика - сөйлеуші мен тілдің бірлігі және осы бірліктен тұратын, туындайтын заңдылықтарды қарастырады. Яғни сөйлеуші контекске қарап, тілдік таңбаның қажетті мәнін таңдап, қарым-қатынастың сәтті жүзеге асуын қарастырады. Кез келген коммуникация үшін негізгі код – тіл Сөйлеу (речь) – тілдің қолданысқа түсуі, әрекет. Сөйлеу дегенде тек ауызша айту ғана қамтылмайды, осы сөйлеудің нәтижесі деп болып табылады, яғни сөйлеу туындылары. Ф.Соссюр тіл мен сөйлеуді былайша ажыратады:Тіл бір социумге тән, тұрақты болып келеді әрі психологиялық сипатты қамтиды. Ал сөйлем жеке индивидке тән, психика-физикалық сипатқа ие. Еркін түрде жүзеге асады. Тіл орныққан, жүйелі боп келсе, сөйлеу жүйесіз боп келеді. Сөйлеу әр түрлі әлеуметтік ортада қолданылады және әр түрлі қызмет атқарады. Сөйлеу арқылы адамдар арасында вербальді қарым-қатынас орнайды. Коммуникативтік бірліктер: Сөйлем – синтаксистік деңгейдің ең жоғарғы бірлігі. Сөйлемге тән белгі – предикативтілік(шақ, жақ, объективті модальділік) Сөйленім (высказывание) – сөйлеу деңгейінің бірлігі. Сөйленім – коммуникациялық жағдаятта пайда болады, ол аялық білімді қажет етеуі мүмкін, интонацияға ие болып келеді. Мысалы, Атымтай Жомарт келе жатыр. Бізге Ахилестің өкшесін көрсетсең? И.П.Сусов сөйленімнің үш құраушы бөлігін атап көрсетеді: - коммуникативті прагматикалық құрылым; - семантикалық құрылым. - Екеуі бірігіп, сөйленімнің мазмұн межесін құрайды. жүктеу 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз