Ф-об-001/033 Қазқстан Республикасының Білім және Ғылым Министірлігі

Ф-ОБ-001/033

Әдебиет атты киелі әлемге жазушының араласқан кезеңі әр түрлі аталғанымен, ол - өз заманының перзенті, яғни «суреткер - өз заманының ұлы, өз дәуірінің үні. Ол өзі өмір сүріп отырған мезгіл мен мекендегі қандай құбылысқа болсын енжар, бейтарап қарай алмайды. Оны бәрі тебірентеді, ол бәріне араласады. Ендеше оның қаламынан туған шығармалар да бір емес,

Тақырып дегеннен шығады, тақырып пен идея диалектикалық бірлікте, яғни филосифиялық категория екені белгілі. Сондай-ақ тақырыптың үлкен-кішісі, жақсы не жаманы жоқ деп жатамыз. Дегенмен әр дәуірдің өз көркем шындығы бар. Жаңа заманға тән өзіндік эстетикалық идеалы болатыны тағы бар. Мәселен, кешегі Кеңес үкіметінің тұсындағы, тіпті, бүгінге дейін де, алдыңғы қатарда тұрған келелі мәселенің бірі де, осы тақырып болғаны мәлім. Жұмысшы табы, коллективтендіру, тың игеру, өндіріс т.б. күн тәртібінде тұрған тақырыптар туралы жазылса, сол мықты шығарма ең қажет керекті туынды деген көзқарас қалыпасты. Алайда, сол тақырыптың тасасында талай тағдырлар көмескі тартып, көрінсе де екінші планға ығыстырылды емес пе?

Десек те, қарама-қайшылықсыз өмір жоқ. Ендеше сол қарама-қайшылықтан туындап жатқан өмірлік тартыстар, тіпті жеке адам психологиясында болып жатқан ала сапыран, сезімдік күйлер, көре білер, сезе білер суреткерге дайын тақырып емес пе. Олай болса, мәселе тек тақырыпта ғана емес екен. Сол тақырыпты талғай білер талантта бір сөзбен айтқанда сол өмірлік шындықты творчестволықпен игерудегі жазушы танымында, ұсынар идеялық мұратында екен. Ендеше Н.Келімбетовтің әдеби шығармашылығының ерекшелігі неде? Н.Келімбетовті өзге әріптестерінен даралап тұрған қандай қасиет, танымны ең жоғарғы сатысы болып табылатын интеллекті, қабілет-қарымы қандай? Деген заңды сұрақ туады.

Ф-ОБ-001/033

аулақпыз. Десек те, мұндай шығармалар қазақ прозасында саусақпен санарлық екені анық. Оның себебі, біздің ойымызша Н.Келімбетов басынан өткен қиыншылықты тақырып тосындығы болса, соған орай көркемдік ізденістің авторлық таныммен шебер қиюласуында жатса керек.

Көркем шығарма арқылы адам жанының небір тылсым сырлары шертіледі, өмір құпиялары ақтарылады. Шығармада суреттелініп отырған замандағы тірлік пен күреске, қарым қатынас пен күрделі қайшылықтарға, әлеуметтік өмірдің өзіне сырттай болса да араласып, соған куә боласың. Себебі, «адам - әдебиеттің жүрегі, адам өмірлік бейнелеуі - әдебиеттің түбегейлі мақсаты...» [15,194 ].

Ал көркемдік концепция термині бүкіл творчествоға да, белгілі бір жанрда жазылған шығармаға да сондай-ақ шығарма шоқтығын асырып тұрған сапалық ерекшелік - сипаттарға да қатысты айтылып жүргенін ескерсек [11,73 ]. жазушы шығармаларының бұл қағидаларға қай тұрғыдан да толыққанды жауап беретіні шындық.

«Үміт үзгім келмейді» хикая – монологында шымырлық пен шеберлік сияқты жанр талабына тән қасиеттер бірден көзге шалынады. Автор бас кейіпкері – Ержан арқылы адам санасындағы үздіксіз жүріп жатқан процесті, үрей мен қорқынышты, өмір мен өлім арасындағы арпалысты, жан толғанысын көркемдікпен кестелей білген.

Шіркін-ай, адамның қасында басы аман, бауыры бүтін боп, ауырмай-сырқамай айдарынан жел есіп жүргеніне не жетсін! Алайда, ғұмырында бір Ф-ОБ-001/033

қыспағынан жаны жарға таянбаған, үрейлі ажалдың өзімен бетпе-бет кездеспеген адам өміріндегі көп жәйттерді терең түсіне де, сезіне де алмайтын шығар. Ондай жандар мына аз күндік өмірдің шынайы қадір-қасиетін, шексіз құндылығын, баға жетпес ләззатын ешқашан пайымдай алмайтыны хақ. Жазушы бұл хикаяттың басты қаһарманы Ержан жұлын-омыртқасына жасалған аса күрледі нейрохирургиялық операциядан кейін

ақырет азабын шегіп, күні-түні ажалмен арпалысып жатқан күйінде бейнелеген. Жазушы Ержан мен Гауһарды монологты түрде сөйлетіп, Ержанның сырқаты қауіпті сырқат екенін көрсетеді. Жазушы мұны былайша береді: «...Бұдан кейінгі оқиғаның бәрі өзіңе жақсы мәлім ғой Гауһар. Есіңде ме осы профессормен алғаш әңгімелескеніміз? Қасымда сен бар едің ғой.

• 
  Доктор, айтыңызшы, операция аяғыма жасалама? – деп сұрадым мен.
  
• 
  Жоқ.
  
• 
  Енді қалай? Менің аяғым ғой ауратын, доктор.
  
• 
  Жоқ. Гәп аяғыңызда емес жігітім.
  
• 
  Енді неде?
  
• 
  Омыртқада. Дәлірек айтсақ жұлында жатыр.
  

-Міне, осы ұп-ұзын қаңқа сүйек омыртқа деп аталады, - деді. – Мұның өзін бүкіл организмді тіреп тұрған ұстын деуге де болады. Сол омыртқа ұстынның іші қуыс кеуек. Бірақ омыртқаның іші бос емес. Омыртқаның ішінде ұзыннан-ұзақ түсіп жұлын жатыр. Жұлын да ми. Ол бас сүйектің ішіне орналасқан орталық мидың жалғасы. Ұқтың ба? Сол жұлын сан миллиардтаған жіп-жіңішке талшықтардан құралған. Әрбір осындай талшық

Ф-ОБ-001/033

бірі сәл науқасқа шалдықса адамның көзі жұмылмай қалады, екіншісі нашарласа мына сіз тәрізді аяқтан қала бастайды, тағысын тағылар. Сіздің омыртқаңыздың ішіне кішкене ісік- ет өсіп шыққан. Сол ісік әлгі талшық – нервтің бірін басып, оның өз қызметін атқаруына бөгет болып тұр. Сондықтан қатерлі ісікті алып тастау керек.

- Қалай аласыз? – деппін мен сасқалақтап.

- Қалай дейтіні бар ма?! Омыртқаны кесіп ашамызда, алып тастаймыз...

Профессор одан әрі не айтып, не қойғанын естіген де, тындағам да жоқ. «Омыртқаны кесіп ашамыз» дегенде-ақ аз бойым қаза боп кетті...» [14 ,21-22 ].

Міне , бұл сырқат сиректе болса, өмірде кездеседі екен. Оны медицинада нейропотологиялық ауру десе, әдебиеттануда адам ішіндегі адам деген тәсілді жазушы тігісін жатқыза пайдалана білген. Шығарма сюжетін берудегі суреткер шеберлігі сондай, хикаят-монологты оқып отырып, көз алдында өтіп жатқан кинолента куәгердей кейіпкермен бірге қуанасың, бірге қайғырасын, тіпті қорқасың да.

«...Өмірлік материалды көп білу, көрген білгенін көңілге тоқып, өмір құбылыстарын зерделеп ұғып, жадында сақтап, оны көркем шындыққа, өнер туындысына, көркем шығармаға суреткерлікпен айналдыра білу – жазушы бақыты...» [2,89 ].

1.1. «Үміт үзгім келмейді», хикаят-монологының сюжеттік- композициялық желісі:

Тұтастай алғанда Немат Келімбетовтің жазушылық талантының құдырет күші ең алдымен оның повестерінен айқын танылады.