3.1.
Бухгалтерлік баланс туралы
түсінік және оның құрылымы
3.2.
Бухгалтерлік баланстың түрлері
3.4.
Шаруашылық операцияларына
сәйкес баланс балтарының
өзгеріске ушырауы
28
♦
Бухгалтерлік есеп теориясы жяпе пегіздері
3-тарау
Ш Г Ш Б Р Л ІК БАЛАНС
3 . 1 .
Бухгалтерлік баланс туралы түсінік
және оның қүры лы м ы
Бухгалтерлік есептің негізгі жэне басты міндетшің, атқаратын
кызметі мен функднясының бірі - пайдаланушыларға кэсіпорьш-
ның мүлкі жэне қаржыпық жағдайы туралы ақпараттық мэ-
ліметтерді дер кезшде, яғни уактылы жеткізш беріп отыру. Осындай
ақпараггық мэліметтің негізгі қайнар көзі болып - бухгалтерлік
баланс табылады. «БАЛАНС» сезі француз тшіңен алынган. Бүл
сез қазақ тіліне аударылганда «таразы» немесе «тепе-тең» деген
магынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынньщ бух-
галтерлпс балансы актив жэне пассив деп аталатын екі бөлімді
кестеге үқсас больш табылады. Оның сол жагында, ягни активінде
кәсіпорынның қаржылары, заттай және ақшалай түрдегі мүлпсгері
мен шыгындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жагында,
яғни пассив бөлімінде осы үйымның қорлану көздері қарас-
тырылады Бүхгалтерлік есеп стандартына сэйкес бухгалтерлік
баланстың актив бөлімінде кэсіпорынның өзіне тпесілі, яғни қолда
бар мүліктері қарастырылады. ¥йы м осыларды пайдалану арқьшы
ғана алдағы уақытта табыс таба алагыпдықтан бүл мүліктерді
кэсіпорынның элуетті табыстары ретінде таниды. Ал баланстың
пассиві -деп аталатын бөлімІнде кәсіпорьшның қорлану көздері
т>гралы ақпаратты мәліметтер жазылады. Үйымның қорлану
көздері меншікті капигал және тартылған (сырттан немесе басқа
жақган алынған, қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді.
Мүндағы тартытаи капитал дегеніміз кәсіпорынның міндетте-
мелері, ягни осы үйымның басқа заңды және жеке түлгаларға
қандай да бір операциялар нэтижесіне сэйкес берешек борыштары
больш табылады. Кредиторлардьщ қатарьша осы кэсіпорыннан
алашағы бар занцы немесе жеке түлғаларды жаткызуга болады,
Егер кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы қарызын уақтылы
төлей алмаған жагдайда, олар үйымнан активтерін сату арқылы
3-тарау. Бухгалтерлік баланс
♦
29
қарьізын қайтаруды талап ете алады. Кэсіпорынның меңшікті
капиталы инве стор л ардың мүдделілігш танытады жэне ол активтің
жиЫнтық сомасынан м і ндетге мел ерді шегеріп тастағавдаты қал-
дық сомага тең болады. Инвестордыңкредитордан айырмашылыгы
— кредигор өз апашағын ату үшін жанталасатын (тьфысатьш)
болса, ал инвестор жоғарыда аталган активтің жиынтық сомасьшан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомага, ягни
меншікті капиталға ие жэне де кэсіпорынның қожайыны болып
табылады. Осы айтылғандарды қорьггындылай отырып, үйымның
барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігі
екендігін аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы
мына тендіктің эрдайым тең болатындығы сөзсіз.
ак ти в = м енш ікті капитал + міндеттеме
Бүл тендікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:
акти в - міндеттеме = менш ікті кап и тал
Әдегге кэсіпорынньщ бухгалтерлік балансы есеп беретін
уақыгқа қарай негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына
жасалады. Баланстың актив бөлімі узаң мерзімді активтер
және аеътдагы активтер деп аталатын екі тараудан түрады.
Үзақ мерзімді активтердің қатарына кэсіпорынның материалдық
емес активтері, негізгі қүралдары, үзақ мерзімді қаржы салымы
(инвестидиялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқы-
зылады. Ал ағымдағы активтер тарауында үйымньщ материалдық
құндьшықтары, тауарлары, дайын өнімдері, аякталмаған өндірісі,
кысқа мерзімді дебиторлық борыштары, қысқа мерзімді қаржы
салымы, алдагы кезең шығындары, ақша қаражаггары жэне басқа
да агымдағы активтері қарастырылады. Бухгалтерлік баланстың
пассив бөлімі үш тараудан түрады. Оның бірі меншгкті капитал
деп аталып, онда кәсіпорынның жаргылық қоры, резервтік қоры,
бөлінбеген пайдасы немесе жабьшмаған зияны көрсетіледі. Пассив
белімінің екінші жэне үшінші тараулары тиісінше үзақ мерзімді жэ-
н е қысқа мерз і м д і мі ндетгем ел ер деп атал ады. Үзацмерз імд імін д ет -
темелер қатарына кэсіпорынның үзақ уақытқа алган несиелері мен
Қарыздары жатқызьшса, қысқа мерзімді міндетгемелер тарауында
үйымның алдағы кезеңдершің табыстары, бюджетке қарызы,
бюджеттен тыс мекемелерге қарызы, жабдықтаушы-мердігерлерге
Қарызы, жүмысшылар мен қызметкерл ерге еңбекақы бойынша
қарызы, зейнетакы қорларына қарызы және басқа да кредиторлық
борыштары көрсетіп&ді. Жоғарыда аігщандарымыз тусінікгірек
бояу үшін үлгі ретінде «ӨТЕГЕН» фирмасының 2006 жылғы 1
қаңтарға жасалған бухгадтерлік балансын карастырайык.
30
♦
Вухгаптерлік есеп теориясы жз))е негіздері
«ӨТЕГЕН» фирмасыньш 2006 жылдың 1 қаңтарына
БУХГАЛТЕРЛГК БАЛАНСЫ (олшем бірлігі мың тенге)
Активтсрі
Сомасы
ГіассивтерІ
Сомасы
1
2
3
4
¥зақ мерзшді актишер
Мсншікп капитал:
Материалдық емес
гкіштср
2000,0
Жарғылық қор
50000,0
Негізгі қуршшар
27000,0
Резервпк қор
5500.0
¥зак мерзшді каржы салымы
(игшесшцияі
3000,0
Бөлшбеген пайда немесе
зиян
3500,0
Үяак (лерзімлі дебнторльгк
борыш
4500,0
Жиыны
59000,0
Жиыны
36500,0
Агьімдоіы аюпивтер;
Үзақ мерзімді
мілдеттемслер;
Материалдық қор
3500,0
Ұзақ мер.чімді несис
9000,0
Дайын өнімдер
7000
¥зақ мерзімді қарыз
2000,0
Гауарлар
2500,0
Жмыны
11000,0
Аяқталмаіан өндіріс
10000,0
Қысқа мсрзімді
міндетгемелер:
Қысқа мерзімді дебиторлық
борыштар
6500,0
Бюджетпен есеп айырысу
2500,0
Қысқа мерзімді каржьі
сатьгмы (инвестиция)
5000,0
Бюджеттен тыс
төлемдермен есеп
айьгаысу
15000
Алдағы уақыт шьиъшдары
1000,0
Жаб,тыкщгшылзрм ен ессл
аііырысу
7000,0
Берілген аванс
1500.0
Жумысшылармен
енбекақы бойьпшта есел
айьгоысу
2000,0
Акдза қаражаттары
9500.0
Жиыны
13000,0
Жиыны
46500.0
Барлыгы
93000,0
Барлыгы
83000.0
Осы жоғарьща келтіріоген
« Ө Т Е Ғ Е Н »
фирмасыньщ бух-
галтерлік балансынан көретішміз - бул уйымның активтері мен
пассивтері 83 000,0 мыңтеңгегетең. Мүндағы кәсіпорынньщ меншікті
капиталы — 59000,0 мың теңгені, ал міндеттемелері — 24000,0 мың
теңгені қүрайды. Жоғарьща берілген теңдікгщ орнына (формулаға)
осы саңдарды орналастыратьш болсақ мына түрде болады.
Достарыңызбен бөлісу: |
