сома 700 (жеті жүз) мың теңгеге азайып, ал банк яесиесі бабын-
дағы сома 700 (жеті жуз) мың теңгеге артады. Ал баланстың акгиві
мен пассиві арасындағы теңдік өзгермейді.
Үш інш і түріне жатқызылатын операциялардың жоғарыда
аталған екі түрден айырмашьшығы, бүл операциялар барысында
баланстың активі меи пассиві бірдей сомага артады. Яғни бүл
жағдайда операция асерінен баланстың актив бөліміндегі бір
баптың сомасы кандай да сомаға кебейсе, пассив бөліміндегі бап-
тьщ да сомасы осындай сомаға артады.
Мысалы, жабдықтаушы-мердігерлерден кэсігюрынға 200 (екі
жүз) мың теңгенід материалдары келіп түсті.
Бүл уақытга үйымның бухгалтерлік балаксындағы жаб-
дықтаушы-мердігерлермен есеп айырысу деп аталатые бабывдағы
сома жэне материалдар деп аталатъш бабьшдағы сома бір уа-
қытта 200 (екі жуз) мың теңгеге көбейеді. Яғни кэсіпорынның
материалдарының артуына сәйкес жабдықтаушьшарға қарызы да
көбейеді, Сонымен қатар 200 (екі жүз) мың теңгеге баланстың
сомасы да өсті.
Баланс баптарының сомасьша эсер ететін шаруашылық
операцияларыньщ төртінш і түрі үшінші түріне жатқызылатын
операцияларға үқсас болып келеді. Бүл уақытта да баланстың
актив жэне пассив жағындағы баптары бір уақытта бірдей сомага
өзгереді. Айырмашьшығы - үшінші түрге жататын операциялар
барысында баланстың жиынтық сомасы (актив жэне пассив
бөлімдері) белгілі бір сомаға көбейсе (артса), төртінші түрге
жаггатын операциялар әсершен актив пен пассив бөлімдері, сондай-
ақ баланстың жиынтық сомасы қандай да бір сомаға кемқді.
Мысалы, кзсшорьінның есеп айырысу шотьшан бюджетке
қосылған күнға салынатын салық үшін 250 (екі жүз елу) мың теңге
аударылды.
Осыған байланысты есеп айырысу шотъшдағы ақшалар жэне
бюджетпен есеп айырысу (қосылған қүнға салынатын сальік үшш
қарыз) деп аталатын баптардың сомалары бір уақытга 250 (екі жүз
елу) мың теңгеге азаяды. Сонымен қатар баланстъщ сомасы да 250
(екІ жүз елу) мың теңгеге кемиді.
Міне осы жоғарыда қарастырьшған мысалдардан көріп
отырғанымыздай кәсіпорыядағы орындалған кез келген операпия-
ларды осы төрт түрдің біріне жатқыза аламыз.
34
♦
Бухгалтерлгк есеп теориясы ж әне негіздері
Ш
б
Ж
Ж
А
Р
'Ж
Ә
'%
8
в
х
ч
'т
&
р
к
ы
щ
/
і з
і
/
ә
ъ
і е
ч
•
А. _.•* VI *,:Л *»•.* ' ! ’ " /
•. ’« •*»/•■
•. ■
•
\ ’ •
\
4.1,
Бухгалтерлік есепшоттары
туралы түсінік
4.2.
Бухгалтерлік есепшоттарының
қурылымы мен түрлері
4.3.
Екі жақты жазу жүйесі
4.4. Агымдаәы есеп мәліметтөрін
қорытын дылау________________
36
♦
Бухгалтертк есеп теориясы жэне негіідері
4 -т а р а у
ІПОТГАР
Ж9ІІЕ
Б К І Ж А К Т Ы
ЖА.1У ЭДІСІ
,| -
Бухгалтерлік есепшоттары туралы
түсінік
Кез келген кэсіпорынның бухгалтерлік балансында сол
ұйымның меншіпндегі шаруашылық кұралдары мен олардьщ
қорлану көздерінің есеп беретін уакьгпагы жагдайы көрсетіледі.
Әйтседе үйымның шаруашылық қызметін басқару үшін оньщ
мүліктері мен қаржыларыньщ және олардың қорлану көздерінің
есеп беретін уақыггагы жгшдайьш ғана білу жеткшіксіз. Яғни кәсіп-
орынның қызметін баскару үшін оның шаруашылық құралдары
мен олардьщ қорлану көздерінің есепті кезең барысындағы, ягни
күнделікіі өзгерюін біліп, қадагалап отыру қажет. Кәсіпорында
эрбір күнтізбелік жүмыс күні барысында бірнеше операцияның
орьшдалуы мүмкін. Бүл операциялардың барлыгы да үным-
ньщ капиталына қандай да бір дэрежеде әсерін тигізеді. Ал осы
операцияларға сэйкес бухгалтерлік баланс баптарындағы сандарды
өзгертіп отыру яғни эрбір операциядан кейін кэсіпорынның жаңа
бухгалтерлік балансьш жасау мүмкін емес жэне олай жасау тиімді
болыптабылмайды. Осыган дейін айтьшғандай бухгалюрлік баланс
эрбір айдың (тоқсаннын, жылдың) бірінші күніне қарай жасалады.
Міне, осыган сәйкес үиымдағы орындалатын эрбір операцияларды
жэне олардың негізінде болатын өзгерістерді жіктеп (топтастырып)
еселтеп отыру үшін бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынньщ шаруашылық қызметін
басқарып отыру үшін шаруашьшық қүралдары мен қорлану
көздерін белгілі бір үқсастыкдарына қарай біріктіріп, олардың
орындалган операцня эсерінен өзгеріске үшырауьш есептеп отыра-
тын ақпаратты мэліметтер эдісі болып табылады.
Шотгар үйымдағы орындалған операцияларды жинақгап,
тіркеп, кейіннен бухгалтерлік баланс және басқа да есеп беру
4-тарау. Шоттар ж әне екі жақты ж азу әдісі
♦
37
м э л ім е г г е р ін
құру ушін пайдаланылады. Кэсшорыішың эрбір
м у л ік гер і
мен қорлану көздерінің ұқсас топтары үшін белгілі бір
інот ашылады.
Мысалы. үйымньщ колда бар нақты ақшаларын есептеу үшін
«касса» деп аталатын шот, кәсіпорынның шығарган, дайындаған
өнімдерін есептеу үшін «дайын онімдер» деп аталатьш шот жэне
гб. шоттар қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен «Т» әрпі
сияқты болып көрінеді. Ал шотгың аты оның үстіңгі жагына
жазылады. Барлық шоттар қарама-қарсы «актттік» және
«пассттік» болып екі түрге бөлінеді. Акгивтік шоттар үйымның
қолда бар мүліктерш, ал пассивтік шотгар осы ұйымның меншікті
капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған. Әдетте шоттың
сол
жагы «дебит», ал оң жағы «кредит» болып аталады. Шснтың
қолданылуы
барысында бұл «дебит» жәие «кредит» сөздері
қысқаша Д-т (дебит), К-т (кредит) түрінде жазылады. Жалпы шот
мына түрде болып келеді.
Дебит
ШОТТЫҢ АТЫ
Креднт
Кәсіпорындагы орындалған әрбір операция бір шоттың
дебитіне жэне екінші шоттың кредитіне жазылады Ал ол
операцияларды бүл шоттарда тіркеп жазу белгілі бір есепті кезең
барысында жалғасады. Әрбір мүлікке немесе қорлану көздерінің
& лгілі бір түріне ашылған бухгалтерлік шот арқылы сол заттың
(муліктің) немесе ақшаның үйымдағы мөлшерін (қалған қалдығын)
біліп отыру үшін «қалдық» сөзі қолданылады. Есепті кезеңнің
басындағы, яғни шоттың ашылуы барысындағы қалдық™ «бастап-
қы қалдық», ал шоттың жабылуы барысындағы, яғни есепті
кезеңнің соңындағы қалдық — «соңғы қалдық» деп аталады. Осы
есецті кезең бойындагы шсптың дебит жағына жазылган сандардың
ьщдысы «дебиттік айналым», ал кредит жағындағы сандардың
ьтдысы «кредиттік айналым» деп аталады. Осы жоғарыда
аталған эрбір шотгағы «дебиттік айналым» мен «кредитгік айна-
Достарыңызбен бөлісу: |
