38 ♦ Бухгсттерлік есеп теориясы ж зне негіздері
лымнъщ» айырмасы сол шоттьщ қалдық сомасы больиі табылады
Ескеретің жағдай — шотгағы соңғы қалдық сомасын есептегенде
ол шоттьщ бастапқы қалдығын естен шығармау керек. Ягни кез
келген щотгың соңғы қалдыгы сол шоттың бастапқы қалдығына
«дебиттік айналым» мен «кредиттік айналымның» айырмасын қосу
немесе шегеру арқылы габылады. Егер шоттың бастапқы қалдығы
дебиттік болса, сонғы қалдықты табу үшін бастапқы қалдық
сомасына дебиттік айналым сомасы қосылып, одан кредиттік
айналым сомасы шегеріледі, Ал шоттың бастапқы қалдығы кре~
диттік болған жағдайда, соңғы қалдық сомасын есептеу үшін
бастапқы қалдыққа кредитгік айналымды қосып, одан дебиттік
айналымды шегеру қажет, Бүл айтқандарымыз түсініктірек болуы
үшін төмендегідей екі шотты қарастырайық;
Дебит
КАССА ШОТЫ
Ктэедит
Басталкы каллык
5000
1)
20000
3)
50000
2)
45000
4)
10000
айналым
65000
айналым
60000
сонғы каллык (5000+65000-600001
10000
Жоғарыдагы касса деп аталатын шоттьщ соңғы қалдыгын
есептеу үшін сол шоттың бастапқы қалдығы (дебиттік) 5000 (бес
мың) теңгеге дебиттік айналым 65000 (алпыс бес мьщ) теңге
қосьшып, кредиттік айналым 60000 (алпыс мың) теңге азайтылды.
Соның нәтижесінде бүл шоттьш соңгы қалдығы (дебиттік) 10000
(он мың) теңге болды (5000+65000-60000=10000).
Ж ұм ы сш ы лармен ецбекақы
Дебит
бойынша есеп айырысү шоты
Кредит
1)
180000
1)
300000
айнальш
•
480000
Ьастапкы ка;шык 200000
2)
250000
3)
50000
айналым
300000
соиғы каллык (200000+300000-
80000)
20000
Ал екінші көрсетшген жүмысшьшармен еңбекақы бойынша
есеп айырысу шотының соңғы қалдығын габу үшін бастапқы
қаддығы (кредиттік) 200000 (екі жүз мың) теңгеге кредиттік
4-тарау: Шоттар жэне екі жақты ж азу эдісі* 39
ійналым 300000 (үш жүз мың) теңге қосылып. дебиттік айналым
480000
(төрт жуз сексен мың) теңге азайтылды (шегерілді).
Осының нэтижесінде бүл шоттың соңғы қалдығы (кредиггік) 20000
(ж и ы р м а
мын) теңгеге тең болатындығы есегггеліп шыгарылды.
■200000+ 300000-480000=20000).
Бұл мысалдардан көріп отырғанымыздай, негізінде шоттардың
бастапкы қалдығы дебиттік болса, онда ол шотгың соңғы калдығы
да дебиттік, ал шотгьщ бастапқы қалдыгы кредиттік болса, онда ол
шотгың соңғы қалдығы да кредиттік болуы тиіе.
Кейбір жағдайларда шоттың бастапқы немесе соңғы қалдык
сомалары нөлге тең болуы мумкін. Мүндай жағдайда, ягни
шоттың соңғы қалдығы нөлге тең болганда бул шотты жабыпган
шот деп атайды. Қазақстан Республикасының типтік бухгалтерлік
есепшоттар кестесінің «кірістер» және «гиыгындар» деп аталатын
бөлім шоггары есепті кезеңңің соңында мщдетгі түрде жабылады.
Бүл шоттарды транзиттік шоттар деп атайды. Осыған сәйкес
жоғарыдағы аталған «кірістер» жэне «шыгындар» дегк аталатъш
екі белімнщ шсңтарьшда жинақгалған сома «жиынтъщ табыс
немесе жабылмаган зиян» шотына апарылады. Яғни «кірістер» деп
аталатыя бөлім шот дебиттелініп «жиыптыц табыс немесе жабыл-
маган зиян» шоты кредиттелінеді жэне «шыгындар» деп аталатын
бөлім шот кредиттелініп «жиынтыц табыс немесе жабылмаган
зт н» шоты дебиттелінеді. Осыдан кейін «жиынтъщ табыс
немесе жабылмаган зшн» ціотының соңғы қалдыгы есептелінеді.
Егер бул шоттың соңғы қалдыгы дебиттік болса, кәсіпорын бұл
есепті кезеңді зиянмен аяқтағаны, ал сощы қалдык кредиттік
болган жағдайда уйым есепті кезенді пайдамен аяқгағаны болып
табылады. Ал бул «жиынтъщ табыс немесе жабылмаган зиян»
шотының соңғы қалдығьшың нөлге тең болуы кэсіпорынның
осы есепті кезендегі табыстары мен сол табысты табуға кеткен
шыгындары сомасының тең болғандығын көрсетеді.
I
у
ухгалтерлік есепшоттарының
^ * құрылымы мен түрлері
Кәсіпорынның
бухгалтерлік
шагтары
сол
үйымның
бухгалтердік балансы баптарының негізінде ашылады. Сондыктан
бухгалтерлік шот аттары баланс баптарының аттарына сэйкес
40
♦
Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері
болуы тиіс. Бүның негізгі себебі бухгалтерлік баланс есепті кезең-
нің басыиа жасалып, оның баптарына сол кездегі, ягни есегш
кезеңнің басы мен соңындағы мүліктер мен қорлану көздерінің
акшалай өлшемдегі нәтижелері жазылса, бухгалтерлік шотка осы
есепті кезеңнің басынан соңына дейінгі мүліктер мен қорлану
көздерінде болган өзгерістер түгел жазылып отырылады. Бүдан
шыгатьш қорытынды — бухгалтерлік шоттың бастапкы қалды-
гы баланстың есепті кезецніц басындагы самасы деп аталатын
баганынан алынады да, керісінше шопггың соңғы қалдығы
баланстың есепті кезең соңындагы баганага жазылады. Осыдан
бухгалтерлік баланс пен бухгалтерлік шот арасындагы тжелей
башіанысты көруге болады. Бухгалгерлік баланстың актив
баптарына сәйкес ашылатын шоггы, яғни муліктерді, ақшаны тшы
басқаларды есептеуге арналган шотты активті шот, ал пассив
баптарьгаа сэйкес ашылатын шотты. яғни кәсшорынның меншікті
капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған ш ш ты пассивті
шот деп атайды. Акгивті шотгың бастапкы және соңгы қалдыгы
шоттың дебит жағьша жазылады, яғни дебиттік болып табылады.
Сонымен қатар бүндай шоттардың көбеюі дебит жагына, ал азаюы
(кемуі) кредит жагьша жазылады.
Активті шоі курылымы
Дебит
ШОТТЬЩ АТЫ
Кредит
Бастаикы калдык
ңорлардыц көбеюі
(+)
айналым
сонгы калдык
қорлардың азаюы
аинальш
(■)
Ал пассивті. шоттың бастапқы және соңғы қалдыгы шотгың
кредит жағына жазылады, яғни кредиттік больш табылады. Соған
сәйкес бүндай шоттардың көбеюі кредит жағьша, ал кемуі шоттьщ
дебит жагына жазылады.
Пассивті шот
күрылымы
Дебит
ШОТТЬЩ АТЫ
Кредит
қорлану көздерінің азаюьг (-)
айналым
Бастапқы қаддық
ңорлану көздерінің көбеюі (+)
айналым
соңғы қалдық
Достарыңызбен бөлісу: |
