ақпарат алуға ғана болады. Сондай-ақ шштың бұл түрінде
объектілер тек қана ақшалай өлшеммен көрсетшеді.
Мысалы, байып өнім деп аталатын шопгка қарап отырып
кэсіпорынның барлық өндірген. жасап шығарған бұйымдарыньш
ақшалай өлшем түршдегі өзіндік күнын көре аламыз. Сондай-ақ
отындар деп аталатын шотқа карап отырып ұйымдағы қолда бар
отын калдығының сомасын ғана коруімізге болады.
Бірақ бұл жинақтамалық (топтамалық, синтетшшіық) шоттар-
дагы мәліметтер кейде кэсілорынды тиімді басқару барысында
жеткіліксіз болады. Өйткені ұйымдағы басқарушы немесе осы
шоітагы мәліметтерді пайдалану арқылы шешім кабылдаушы
адамға жогарыдагы мысалда карастырылған дайын өнімнің
канша түрлі өнім екендігін, оның ішінде әрбір өнімнің саньш
жэне оның бір данасьшың бағасын білу қажет болуы мүмкін.
Сондыктан бухгалтерлж есепте жинақтамалық (топтамалық,
синтетккалық) шотгармен қатар талдамалық деп аталатын шоттар
да қолданылады. Непзінен талдамалық шот жинақтамалық
(топтамалық, синтетикалық) шоттардағы мэлімеггерді толық және
жан-жақты ашып көрсетуге арналган. Есепке алынатын объектілер
бұл шотта өздерінің түрі бойьшша ақшалай өлшеммен жэне зэ п а й
өлшеммен есептелшіп жүргізіледі.
М ы с о /іы ;
«ККК» фирмасының есепті кезең басындагы дайын
бүйымдары А-түрлі енімі - 10000 (он мың) теңгені, Ә-түрлі өнімі
5000
(бес мың) теңгені күрайды. Есепті кезең барысында 25000
(жиырма бес мың) теңгенщ А-түрлі және 15000 (он бес мың)
теңгенің Ә-түрлі бүйымдары өндіріліп шығарылды. Сонымен
қатар осы кезеңде 20000 (жиырма мың) теңгенің А-түрлі жэне
10000 (он мьщ) теңгенің Ә-түрлі өнімдері сатылды.
«ККК» фирмасының дайын бүйымдар деп аталатын жинак-
тамалық (топтамалық, синтегикалық) шсггында бүл операция мына
түрде жазылады:
44
♦
Бухгалтерлік есеп теориясы және негізбері
ЖИНАҚТАМАЛЫҚ (ТОПТАМАЛЫК, СИҢТЕТИКАЛЫҚ) Ш О Т
Дебит
ДАИЫН БҰЙЫМДАР
Кредит
Һ
зстзпкіі
каліык
15000
1)
40000
2)
30000
айнаіым
40000
айналым
30000
с о і і ғ ы
каллык
25000
4-тарау. Ш от т ар және екі жақты ж азу ддісі* 45
Осы есепті кезеңдегі «ККК» фнрмасындағы орындал-
ған операцнялар дайын бұйымдар деп аталатын талдамалык
(аналитикалық) шшта бұйымның түрлері бойынша мьша гүрде
көрсетіледі
ТАЛДАМАЛЫҚ (АНАЛИТИКАЛЬЩ) ШОТ
Дебит
А-турлі ДАИЫН БҮЙЫМДАР
Кредит
Кжггапкы калдык
10000
2)
20000
айналым
20000
1)
25000
айналым
25000
соңгы калдык
15000
ТАЛДАМАЛЫҚ (АНАЛИТИКАЛЫҚ) ШОТ
Дебит
В-түрлі ДАЙЫН БVНЫІ\(ДАР
Кредит
Бастапкы каллык
5000
1)
15000
аиналым
15000
сонгы каллык
10000
1)
10000
айналылі
10000
Мше осы мысалымыздан көріп отырганымыздаіі
ә р б і р
жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттардагы бастапты
қалдық сомасы, соған сәйкес талдамалық (аналитикалық) шот-
тардың бастапқы қалдықтарының қосындысынан тұрады, Біз-
дің мысалымызда (15000=10000+ 5000) теңгеге тең болып
отыр, Жинақтамалық (топгамалық, сишетикалық) шоттардағы
дебипак жэне кредиттік айналымдарының сомасы да тиісінше
талдамалық шоттардың дебиттік және кредитгік айналымда-
рының қосындысына тең болады, Жоғарыдагы мысалымызда
бұл сома: дебиттік айналым (40000=25000+15000), ал кредиттік
айналым (30000=20000+10000) теңгені қүраңды. Сондай-ақ
жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттың соңгы
к&лдығы. сол шоттарга сәйкес талдамалық шоттардың соңгы
каддықтарының қосынды сомаларына тең болуы тиіс. Қарастыр-
ғ*н мысалымызда бүл сома (25000=15000+10000) теңгеге тец.
Осы жоғарыда айтылғандармен қоса әрб.р үйым озінщ
ЗДдамалық шоттарьшдағы сомаларды әрі қарай жіктеулеріне де
болады,
Мысалы, жоғарыдағы мысалда қарастырылган А-түрлі өнім-
нің бастапқы калдыгы 10000 (он мың) теңгені күрады, Есепті
кезеңде 25000 (жиырма бес мың) теңгенің А-түрлі бүйымдары
өндірілш шығарылып, сонымен катар осы кезенде 20000 (жиырма
мың) теңгенің А-түрлі өнімдері сатылган. Кәсіпорын осы А-түрлі
өнімнін өзін қанша дана жэне оның эрбір данасының қүны қанша
теңгені қүрайтындығын осы шотга көрсетеді.
46
♦
Бухгалтерлік есеп теориясы жэне иегіздері
ТАЛДАМАЛЫК (АНАЛИТИКАЛЫҚ) ШОТ
Дебит
А-түрлі ДАЙЫН БҰЙЫМДАР
Кредит
Бастаикы каллык
100 х 100 тг.
2) 200 дана хЮО тг.
20000 тг.
Айналым
20000
2) 250 дана хіОО тг.
25000 тг
айналым
25000
сонғы калдык 150 дана х 100 тг
Осыдан көретініміз «ККК» фирмасында есепті кезеннін ба-
сында 100 (бір жүз) теңгенш 100 (бір жүз) дана А-түрлі өнімдері
болған. Ал есепті кезеңде 100 (бір жүз) теңгенің 250 (екі жүз елу
дана) өнімдері өкдіріліп шығарылып, осылардың 200 (екі жүз)
данасы сатылған. Соган сэйкес есепті кезеңнің соңындағы «ККК»
фирмасындагы А-түрлі өнімдер 150 (бір жүз елу) дана, әрқайсысы
100 (бір жүз) теңгеден 15000 (он бес мың) теңгені қүрайды.
Бухгалтерлік есепте іпотгардың жинақтамалық (топтамалық,
синтетикалық) жэне талдамалық деп аталатын екі түрінеи басқа
арапъщ шот (субшот) деп аталатын түрі де жиі қолданытады.
Бүл шот өзінің аталуына сай жинактамалык (топтамалык,
синтетикалық) шотка қараганда жіктелінген гүрде, ал талдамалык
деп атал атын шотқа караганда топтастырылған түрде қолданылады.
Сондықтан да бүны осы ею шотгың ортасыкдагы, яғни аралық шот
— деп атайды. Бүл шотга объектілер тек қана ақшалай өлшеммен
есептеліп жүргізіледі,
Мысалы, кэсіпорынның қолда бар отыны 100000 (жүз мың)
теңгені қүрайды делік, Бүл жағдайда жинақтамалық (топтамалық,
синтетикалық)
отын
шотының
бастапқы
қалдығы
100000
(жуз мың) теңге түрінде жазылады. Ал осы отын шоты ішінен
аралық шот ашатын болсақ олардың бастапқы қалдығы мына
турде болады:
Достарыңызбен бөлісу: |
