Тақырып : Қазіргі басқару әдістері

Тақырып : Қазіргі басқару әдістері

2. Шаруашылық механизмі.

1. 
   бүкіл басқару жүйесіне жататындар (жалпы әдістер).
   
2. 
   басқару жүйесінің жекелеген бөліктеріне жататындар (шағын ауқымдағы әдістер).
   

• 
  кәсіпорын, бірлестік, экономикалық аймақ деңгейіндегі басқару қызметінің неғұрлым нақты тәсілдеріне;
  
• 
  министірліктердің, мемлекеттік комитеттердің қызмет әдістеріне;
  
• 
  түрлі деңгейдегі басшылардың өз қызметінде қолданатын әдістеріне;
  
• 
  белгілі бір басқару функцияларын іске асыру әдістеріне бөлінеді.
  

Іс жүзіне басқару әдістерінің:

• 
  өзінің мазмұнымен (олар қандай басқару қатнастарын білдіреді);
  
• 
  мақсатымен (қандай объективті заңдарын іске асырудың құралы екендігімен);
  
• 
  қызмет мотивтеріне байланысымен (осы мотивтердің қайсысын білдіреді);
  
• 
  қолдану формаларымен (дара, коллегиялық, ұжымдық) ерекшеленетін сан алуан түрлері қолданылады.
  

• 
  экономикалық;
  
• 
  ұйымдық-әкімшілік;
  
• 
  әлеуметтік-психологиялық, міндеттерді жүзеге асыру үшін ықпал жасауды мақсат ететін әдістер маңызды орын алады.
  

Ықпал ету сипаты жөнінен барлық басқару әдістерін 3 топқа:

а) материалдық себеп әдістеріне;

ә) әлеуметтік себеп әдістеріне;

б) билік ету себептері әдістеріне бөлуге болады.

Осы топтардың әрқайсысы:

• 
  оңды себепті (ынталандыру);
  
• 
  теріс себепті (жазалу, мәжбүр ету) қамтиды.
  

Материалдық себептер мынадай үш түрде:

• 
  қоғамдық;
  
• 
  ұжымдық;
  
• 
  жеке түрде көрінеді.
  

• 
  материалдық жағынан ынталандыру;
  
• 
  күштеу шаралары: айып салу, өсім алу және басқа да материалдық жазалар қолдану жатады.
  

Ықпал ету үлгісі бойынша басқару әдістері мыналарға:

• 
  тура немесе тікелей ықпал етуге;
  
• 
  міндеттер қоюға;
  
• 
  ынталандыратын жағдай жасауға бөлінеді.
  

• 
  шаруашылық механизмі және оның құрылымы;
  
• 
  әлеуметтік-экономикалық дамуды аймақтық басқару;
  
• 
  экономиканы дамытудағы индикативті жоспарлауды пайдалану;
  
• 
  мемлекеттік реттеудің әдістері.
  

Шаруашылық механизмі, басқаша айтқанда, өндірістік қатнастар жүйесі, өндіргіш күштер және қоғамның қондырмасы арасындағы өзара іс-қимылдарды көрсетеді деген сөз. Яғни шаруашылық механизмі ең алдымен өндірушілердің, содан соң тұтынушылардың және жалпы қоғамның экономикалық мүдделерін ескере отырып, әртүрлі өндіріс процестерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Өйткені бұл орайда негізгі элемент: біріншісі үшін залал шекпеу, екіншісі үшін өнімді пайдалану тілегі, үшіншісі үшін салық алу мен гүлдену тілегі өлшем болады. Сонымен, шаруашылық механизмі ғылыми тұрғысынан алғанда нарықтық механизмге өте жақын деуге, ал іс жүзінде оларды бір-бірімен балауға болады. Сондықтан экономикамыздың нарықтық қатнастарға бет алуы іс жүзінде ең алдымен жаңа шаруашылық механизмінің енгізілуіне байланысты. Бұл оларға мыналарғы:

• 
  кәсіпорындардың залалсыз жұмыс істеуіне;
  
• 
  пайдасы жоқ дотациялардың тоқтатылуына;
  
• 
  басқалармен салыстырғанды, ғылыми-техникалық прогресс нәтижелеріне кәсіпорындардың экономикалық айқындамаларын күшейтуге, яғни ғылыми-техникалық прогрестің енгізілуін ынталандыруға;
  
• 
  өндіруші жөнінде де, тұтынушы жөнінде де экономикалық мүдде категорияларының пайдаланылуына;
  
• 
  мемлекет арқылы қоғамның экономикалық айқындамаларын күшейтуге;
  
• 
  кәсіпорындардың шын мәнінде нәтижелі жұмыс істейтін ұжымдарының тұрмыс деңгейін күрт көтеруіне және т.б. қол жеткізуге болады.
  

Шаруашылық механизмі нарықтық механизмге көшетін нарық жағдайында экономиканы басқару дегеніміз – қоғам алдында тұрған мақсаттарға бағытталған заңдар арқылы және экономикалық заңдарды мейліше жақсы пайдалану жағдайында қоғамдық қондырманың мейлінше ұтымды, экономикалық жағынан дұрыс ықпал жасауы болып табылады. Мұндай көзқарас ғылыми принциптерге негізделеді, ал олардың болмауы стимулдар жоқ және мақсатқа жету үшін емес екенін дәлелдейді.

Тұтынушы, өндіруші және қоғам арасындағы өзара іс-қимылды жүзеге асырудың механизмі басқару құрылымынан тыс өмір сүре алмайды. Сондықтан мұндай құрылымдар қажет. Басқарудағы еңбек бөлісінің формасын басқару құрылымы деп түсіну қажет, ал бұл форма басқарудың негізгі бір функцияларға бөлінуін баян етеді. Бұл орайда басқару құрылымы элементтерімен және олардың байланыстарымен сипатталады.

Элементтерге:

• 
  басқару қызметкерлерге;
  
• 
  басқару техникасы;
  
• 
  басқару органдары жатады.
  

Басқару техникасына жататындар – басқару процесі үшін қажетті еңбек құралдарының жиынтығы.

Басқару органдарына басқару еңбегінің бөлінісі қатнастарымен байланысты қызметкерлер тобы кіреді. Басқару органдарының жиынтығы бұл ретте басқару органдарының жүйесін құрайды. Мұндай басқару органдары жоғары және төмен тұрған, тең құқықты органдарға бөлінеді. Бұл олардың басқару құрылымындағы жағдайына да байланысты. Басқару құрылымы басқару органдарының арасында бар байланыстар арқылы сипатталады.

Барлық нарықтық құрылымдар кез келген жағдайда белгілі бір принциптерге бағынатынын атап өту қажет. Бұл қағидалар басқару аппараттарына қойылатын талаптардан өз көрінісін табады. Бұл - ең алдымен басқару аппараты құрылымының оңтайлылығы; одан соң – құрылымды аңғарудың оперативтілігі экономикалық дербестік шеңберінде және шаруашылық механизмі анықтайтын жағдайда жұмыс істеудің сенімділігі мен басқару тиімділігі.

Қаралып отырған мәселелерге байланысты еске ала кететін бір жай - шаруашылық механизмі нарықтағы белгілі бір талаптарға сай келуге тиіс. Нақтылы айтқанда ол:

• 
  біздің санамыздан тыс әрекет ететін экономикалық заңдардың қолданылу шеңберінде оның толық сәйкес келуі;
  
• 
  шаруашылық механизмінің ғылыми негізділігі;
  
• 
  механизмнің іске асырылуы экономикалық мүдделер негізінде жүргізілуі тиіс;
  
• 
  қоғамда әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер механизімін жасау;
  
• 
  барлық деңгейдегі басқару объектілерінің мүдделерін біріктіру мен үйлестіру;
  
• 
  шаруашылық механизмін түбірінен өзгертпей-ақ одан әрі икемді ете түсу.
  

Жоспарлау – басқаруды объектісі мен субъектісінің де қоса алғанда өндіріс дамуының перспективасын және өндіріс жүйесінің болашақтағы жай-күйін белгілейді. Жоспарлау – жүйеге ықпал ететін белсенді басқару процесі болып табылады, сол арқылы белгіленген мақсатқа жету үшін өндірістің даму қарқыны, материалдық көздері, бүкіл өндірістік организмді дамытудың әдістері мен формалары анықталады.

Өндірісті жоспарлау механизмінің ерекшелігі мынада: мұнда жоспарлы жұмыстың өндірістің негізгі мақсатымен, қоғамдық қажеттерді қанағаттандырумен диалектикалық байланысы нақты қойылуға тиіс. Жоспарлау жұмысының кеңістік – уақыт жөніндегі ерекшеліктері белгілі бір ауқыммен шектеледі. Өндіріс учаскесінің жоспарлау функцияларын атқаруы үшін лауазымды адам қажет, ал осы функцияны бірлестік деңгейінде тұтас атқару үшін функционалдық жоспарлаушы басқару органдары тұтас құрылады. Алайда жоспарлаудың мәні мен технологиясы барлық басқару объектілері үшін бірдей. Өндіріс учаскесінің, цехтың жұмысын жоспарлау, мысалы, бірлестік жұмысын жоспарлаудың бүкіл технологиясын кейбір шағын мөлшерде ғана көрсететін тәрізді.

Жоспар – шешімді әзірлеу, негіздеу және қабылдау процесінен тұрады, ол процестер өндірісті дамыту жоспарлары түрінде рәсімделінеді. Жоспар – сайып келгенде неге қол жеткізу екенін ғана емес, сонымен қатар мұны қалай істеу керек екенін, жоспардың негізгі көрсеткіштері қандай және оны орындау уақыт пен кеңістік бойынша қалай өрістетілуге тиіс екенін көрсетеді. Басқарудың негізгі функциясы ретінде жоспарлау: өндірістің болашақтағы дамуын анықтауды, алға қойылған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістерін; болуы ықтимал зардаптарын көре білуді қамтиды.

Президент Назарбаев Н.Ә. жоспарлауды басқаруда молынан пайдалануды өте қажет деп санайды. Ол атап көрсеткендей: «Біз тіпті дамудың үш жылдық немесе тоқсаннан екінші тоқсанға, бір жылдан екінші жылға қарай бағытсыз өте беруімізді тоқтатқанымыз жөн. Міне, сондықтан жоғары экономикалық кеңес 2025-2030 жылға дейінгі ұзақ мерзімді, саясат пен дамудың стратегиясын талдап жасауға күш-жігерін жұмылдырылуға тиіс. Ал үкімет дамудың бес жылдық және индикативтік жоспарларын әзірлеуге кірісетін кез келді және осы жұмысқа бүкіл атқару өкіметін және жеке секторды тартуға тиіс».

Әлеуметтік-экономикалық дамуды аймақтық басқару біздің республикамызда жаңадан дамып келе жатқан экономикалық әдістер тобына жатады. Аймақтық басқару келесі сатыға көтерілді. Оған дәлел – жалпы еліміздегі және жергілікті жерлердегі реформаларды тереңдету мәселелеріне арналған барлық деңгейдегі әкімдердің республикалық кеңесі.

Бұл кеңесте президент Н.Ә.Назарбаев реформалардың табысты болуы оған аймақтардың белсенді қатысуына байланысты деп, атап көрсетті. Аймақ әкімдерінің алдында экономикадағы ең басты саяси міндет – барынша қысқа мерзімі ішінде жекешелендіруді аяқтау, өндірістегі меншікті ретке келтіру. Меншіктің кәсіпорындарды дағдарыстан шығаруға қол жеткізе алатын, жақсы менеджментті ұйымдастыра алатын адамдардың қолына көшуі барлық жағдайды жасау қажет.

Басқару теориясы бойынша, басқарушы органдардың құрылымы атқаратын функцияларына сәйкес болуы тиіс. Сондықтан қазіргі кезеңде орталық пен аймақтардың қаржы жөніндегі өзара қарым-қатнастарын қайта құру керек. Сонымен қатар, ең алдымен инфрақұрылымды дамыту мәселелерін шешу – көліктік қатнас жолдары мен коммуникацияны, сауда жолдарын дұрыстап реттеуді және т.б. талап етеді.

2.Мемлекеттік реттеу қалай анықталады.