Кәмелетке толмағандардың еңбегін қорғау

Кәмелетке толмағандар әлеуметтік-жастық топ ретінде қоғамның ең динамикалық бөлігі болып табылатындықтан, жас ұрпақ жөніндегі заңнаманың маңызы өте зор. Жасөспірімдердің бұл жасында әлеуметтік есеюге, тәуелсіздікке өтуі басталады, олардың құқықтары мен міндеттерінің шеңбері мен мазмұны кеңейіп өзгереді. Заңнама мұндай жағдайларда кәмелетке толмағандардың мінез-құлқының маңызды реттеушісіне айналады.

Жастар, соның ішінде кәмелетке толмағандар, ұзақ уақыт бойы (1960 жылға дейін) қоғамның дербес әлеуметтік –демографиялық тобы ретінде қарастырылмады. Сондықтан олардың көптеген, соның ішінде құқықтық мәселелері жеке зерттелмеді. Осының нәтижесінде «жастар» мен «кәмелетке толмағандар» ұғымдары теңестіріліп, бір мазмұнда қарастырылып жүрді.

Қазіргі таңда әрекет етуші заңнамада он сегіз жасқа дейінгі әлеуметтік топты білдіретін унификацияланған анықтама жасалмады. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінде «жасөспірімдер» немесе «кәмелетке толмағандар», «он сегіз жасқа толмаған тұлғалар», «өскелең ұрпақ», «жастар» сияқты терминдер қатар қолданылады.

Кәмелетке толмағандардың сана-сезімнің қоғамдық және еңбектік белсенділігінң, сонымен қатар жауапкершілігінің деңгейі заңнаманың тек тікелей ғана емес, сондай-ақ жанама әсерінен де қалыптасады. Және бұл деңгей кәмелетке толмағанның әлеуметтік қалыптасу тәсілдерінің барлық жиынтығына байланысты, яғни олардың мәселелерін зерттеу кезінде социология, философия, экономика, тарих, педагогика, заңтану және т.б. сияқты түрлі қоғамдық ғылымдар өкілдерінің күшін біріктіруді қажет етеді.

Кәмелетке толмағандардың бірқатар маңызды мәселелердің нақт-әлеуметтік, сонымен қатар теоретикалық зерттеуді қамтитын кешенді амалдар жүзеге асырылуы тиіс. Заңнама жоғарыдағы жиынтықтың ажырағысыз бөлігі болып тпбылады. Сондықтан Қазақстан Республикасының зайырлы, демократиялық, әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу кезінде қоғамдық өмірдің барлық саласын, соның ішінде еңбек қатынастарын реттейтін өзінің жаңаша құқықтық негізін құруы өте маңызды.

Жастардың әлеуметтік-экономикалық жағдайының деңгейін анықтайтын негізгі фактор ретінде еңбек танылады. Өйткені тек еңбек үрдісінде ғана ұжымшылдық, еңбекқорлық, білімге ұмтылыс еңбектің жоғары өнімділігіне жету қажетті құндылықтар тәрбиеленеді. Еңбек – бұл материалдық қызығушылық қана емес, ол сондай-ақ рухани игіліктерге (қарым-қатынасқа түсу арқылы адам көзқарасының өзгеруі және т.б.) жету жолы. Сондықтан, қазіргі таңда Қазақстан Республикасында кәмелетке толмағандардың, яғни он сегіз жасқа толмаған және мемлекет тарабынан ерекше әлеуметтік қорғауды қажет ететін тұлғалардың еңбек және жұмыс бастылық саласы ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Кәмелетке толмағандардың бос жүруі тек қана қоғам үшін еңбек ресурстарын жоғалту ғана емес, ол сонымен қатар кәмелетке толмағандардың криминалдық және заңсыз қызметінің кеңеюіне байланысты қоғамның моральдық-өнегелік бастауларының шайқалуына да әкелуі анық.

Құқық кәмелетке толмағандардың тек жасының және психикалық дамуының ерекшеліктерін ғана көңілге алмауы керек, ол «күштірек» ересектердің тарабынан бұзылуы мүмкін олардың құқықтары мен бостандықтарын да қорғауы тиіс. Осыған байланысты қорғау қызметін атқаратын нормалардың әсерін күшейтудің маңызы зор. Кәмелетке толмағандармен еңбек қатынастарын реттеу саласында жеңілдіктер мен кепілдіктер белгілеудің қажеттілігін анықтай отырып, мемлекет кәмелетке толмағандардың тек физикалық қана емес, сонымен қатар психологиялық ерекшеліктеріне тікелей байланысты жас ерекшеліктерін ескеруі тиіс.

Еңбек қызметіне араласуы кәмелетке толмағандардың өміріндегі жаңа саты іспеттес: оның құқықтары мен міндеттерінің шеңбері айтарлықтай кеңейді. Қазіргі таңда егеменді Қазақстан Республикасында және бүкіл әлемдік қауымдастықта еңбектің сипаты мен мазмұнына жоғары талаптар қойылып отыр. Бұл жағдай кәмелетке толмағандардың еңбегіне де қатысы бар. Сондықтан олар Қазақстан Республикасының Конституциясы мен әрекет етуші еңбек заңнамасында бекітілген өзінің еңбек құқықтары мен міндеттерін біліп қана қоймай, оларды да білуі керек. Ал ол үшін жаппай құқықтық білім беруді енгізу қажет.

Еңбектік құқық субъектілік азаматтардың, соның ішінде кәмелетке толмағандардың еңбек қатынастарына түсуінің қажетті шарты болып табылады. Кәмелетке толмағандарға еңбек қатынастарына түсуге Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен рұқсат берілген жасы тек биологиялық көрсеткіштердің негізінде ғана емес, өзге де қоғамдық факторлар мен кәмелетке толмағандардың даму көрсеткіштері ескеріле отырып бекітіледі. Пайымдаумызша, бұл - өзінің еңбек міндеттеріне адал қарау, тапсырылған жұмысқа жауапкершілікпен қарау қабылеті, себебі еңбек қатынастары жеке сипатқа ие (бұл өзінің еңбек функцияларын жеке орындауды білдіреді), еңбек ұжымымен қарым-қатынасқа түсе алуы, жауапкершілік көтеруі (материалдық, тәртіптік).

Еңбек саласындағы кәмелетке толмағандармен қатынастарды құқықтық реттейтін КСРО кезінде қабылданған нормативтік құқықтық актілерге, халықаралық актілер мен Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған кезінен қабылданған актілерге қысқаша шолу нәтижесінде анықталған:

Кәмелетке толмағандардың еңбегін қорғау саласындағы нормативтік құқықтық актілер КСРО кезінде мемлекеттің басты назарында болды және үнемі оларды жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізіліп отырды. Мәселен, 50-ші жылдары кәмелетке толмағандардың еңбегін қорғауға қатысты нормативтік құқықтық базаның жетілдірілуі көрініс тапты. Бұған дәлел ретінде 1956 жылғы 13 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Призидимуының «Жасөспірімдердің еңбегін қорғауды күшейту туралы» Жарлығының, 1955 жылы 15 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі Призидиумының «жасөспірімдердің еңбек демалысы және еңбек жағдайлары туралы» Жарлығының қабылдануын айта кеткен жөн [23-24].

Келесі 60-шы жылдары жасөспірімдерді жұмысқа орналастыруды реттейтін нормативтік құқықтық актілер қабылданған болатын. Мысалы, 1966 жылғы 2 қаңтарда қабылданған ЦК КПСС және КСРО Министрлер Кеңесінің «Орта білім беретін мектептерді 1966 жылы аяқтаған жастарды оқытуды кеңейту және халық шаруашылығына жұмысқа орналастыру бойынша шаралар туралы» Қаулысы. 1963 жылғы 4 желтоқсанда қабылданған КСРО Министрлер Кеңесінің «Жасөспірімдерді жұмысқа орналастыруды жақсарту туралы» Қаулысы. Сондай-ақ 1965 жылғы 24 қарашада қабылданған ВЦПС Призидиумының және ЦК ВЛКСМ Бюросының «Өндіріске жаңадан келген жас жұмысшыларға қажетті өндірістік және тұрмыстық жағдайларды жасау бойынша кәсіподақтық және комсомолдық ұйымдардың жұмысы туралы» Қаулысы [25]; 1969 жылғы 21 сәуірде қабылданған РСФСР Министрлер кеңесінің «РСФСР территориясында орта білім беретін мектептерді аяқтаған жастарды және орта білім алмаған жастарды жұмысқа орналастыруды жүргізу тәртібі туралы ереже» атты №239 Қаулысы. Мемлекеттің мұндай қызметі оқытудың сегіз жыл базасына негізделген міндетті орта білім алған бітірушілер ол кездерде он төрт – он бес жаста болуымен байланысты еді. Бітірушілердің көп бөлігі оқуын әрі қарай жалғастырмай, завод, фабрика, кәсіпорындарға жұмыстарға тұрды. Сондықтан еңбек функциясын орындау үшін қалыпты жағдайлар жасау қажеттілігі туындап отырды. 1962 жылғы 30 қарашада қабылданған «Жасөспірімдердің еңбегі мен демалысы және олармен жұмысты жақсарту шаралары туралы заңнаманың орындалуына қатысты кәсіподақтардың бақылауын күшейту туралы» ВЦСПС Қаулысымен [26-27] жасөспірімдерге қатысты еңбек заңнамасындағы бұзушылықтарды жою бойынша шаралар қабылданған болатын. Осы құжаттың негізінде кәсіпорынға жаңадан келген жастар еңбек жағдайлары ең қолайлы цехтарға жіберілетіндігі туралы шешім қабылданды.

70-ші жылдардың басы одақтас республикалар үшін еңбек туралы заңдар Кодексінің қабылдануымен есте қалды. Кәмелетке толмағандардың еңбегіне қатысты нормалар жеке тарау болып бөлінеді. 1972 жылғы Қазақ ССР ЕтЗК-нің 174-бабына сәйкес, кәмелетке толмағандар еңбектік құқықтық қатынастарда құқықтары бойынша кәмелетке толмағандармен теңестірілді, ал еңбекті қорғау, жұмыс уақыты, еңбек демалысы және кейбір өзге де еңбек жағдайларына байланысты салаларда заңнамамен қарастырылған жеңілдіктерді пайдаланды [28]. Кәмелетке толмағандардың еңбегін қорғауды регламенттейтін құқықтық нормалар жеке тарауда бекітілді: КСРО және одақтас республикалардың еңбек туралы заңнама Негізінің «Жастар еңбегі» атты 9-тарауында және Қазақ ССР ЕтЗК-нің 12-тарауында дәл сондай атаумен берілді. 70-ші жылдары кәмелетке толмағандардың еңбек жағдайын жақсарту мәселесіне мемлекет баса назар аударды [29-30]. Біздің пікірімізше, бұның бәрі олардың еңбекке құқығын еңбек саласындағы қорғау «объектісі» ретінде бөлуге және еңбек қатынастары саласында оларға барлық құқықтар мен бостандықтарды ұсынуға деген мемлекеттің ұмтылысын көрсетіп отыр.

Бүгінігі күні Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес кәмелетке толмағандар еңбек құқықтары бойынша кәмелетке толмағандармен расында да «теңестірілген»: қазақстандық заңшығарушы ересек қызметкер мен жалдамалы қызметкер ретінде кәмелетке толмағанды бір деңгейге қоя отырып, не жұмысқа қабылдау кезінде, не еңбек қызметін орындау үрдісінде ешқандай минималды жеңілдіктер ұсынбаған.

Қазақстан Республикасынның «Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы» Заңының 13-бабының 2-бөлігіне сәйкес, он сегіз жасқа толмаған адамдар міндетті алдын ала медициналық тексеруден өткеннен кейін ғана жұмысқа қабылданады және одан әрі, он сегіз жасқа толғанға дейін жыл сайын міндетті медициналық тексеруден өтуге тиіс. Бұндай шара бір жағынан, қызметкерлердің өзінің, ал екінші жағынан, еңбек үрдісі кезінде олармен қарым-қатынасқа түсетін азаматтардың денсаулығын қорғау мақсатымен белгіленген [31,С.167]. Заңшығарушының мұндай беталысы объективті және орынды. Себебі медицина және психология мамандарының пікірінше, кәмелетке толмаған жас кезеңі (әсіресе 11-ден 18жасқа дейін) адам ағзасының даму және қалыптасу кезеңі Сондықтан кәмелетке толмағанның өмірі мен денсаулығына өндірістің теріс ықпалын болдырмау қажет.

КСРО кезіндегі кәмелетке толмағандармен еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің ерекшелігі – олардың денсаулығы үшін ауыр және зиянды жұмыстардың шеңбері нақты анықталған болатын. Он сегіз жасқа толмаған тұлғалардың еңбегін пайдалануға тыйым салынған өндірістер, кәсіптер, мамандақтардың тізімі ВЦСПС келісімі негізінде КСРО Министрлер Кеңесінің еңбек және жалақы мәселелері бойынша Мемлекеттік комитеттің қаулысымен бекітілді [32]. Бұл тізімге он сегіз жасқа толмаған тұлғалардың, яғни кәмелетке толмағандардың еңбегін қолдануға тыйым салынған үш мыңға жуық кәсіптер мен мамандақтар енген. Бұл құжаттың мақсаты кәмелетке толмағандардың еңбек қызметін шектеу емес, жас ұрпақтың денсаулығын қорғауды реттейтін қосымша норманы бекіту болды.

Қазақстан Республикасының әрекет етуші заңнамасын сәйкес, соның ішінде Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» Заңының 11-бабының 5-тармағына сәйкес, 1997 жыл 21 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Үкіметтің «1997-2000 жылдарға Қазақстан Республикасының экономика саласындағы еңбектің жағдайлары мен қорғалуын жақсарту бойынша негізгі бағыттары туралы» №89 қаулысына сәйкес және 1999 жылы 9 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің №394 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі туралы Ережеге сәйкес 2000 жылы 11 наурыздағы Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің «18 жастан кіші тұлғалардың еңбегін қолдануға тыйым салынған еңбек жағдайлары ауыр және қауіпті өндірістер, кәсіптер және жұмыстардың тізімін» бекіту туралы №71-п Бұйрығы бекітілді. Бұл тізім 2005 жылғы 15 ақпандағы Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрінің міндетін орындаушының №44 бұйрығымен сәйкес күшін жойды.

Кәмелетке толмағандардың еңбегін реттеу және оны қорғау мәселелеріне Халықаралық еңбек ұйымы үлкен көңіл бөліп отыр.

Халықаралық еңбек ұйымы кәмелетке толмағандармен еңбекті және еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің негізгі қағидаларын анықтайтын бірқатар конвенциялар мен ұсыныстар қабылдады. Олардың ішінде «Еңбек және жұмыс бастылық саласындағы дискриминация туралы» №111 Конвенция, «Жұмысқа қабылдаудың минималды жасы туралы» №138 Конвенция мен №146 Ұсыныс (1973 ж.); «Адам ресурстарын дамыту саласындағы кәсіби дайындық туралы» Ұсыныс; «Адам ресурстарын дамыту туралы» №142 Конвенция (1975 ж.); «Жастар арасындағы жұмыссыздық туралы» №45 Ұсыныс (1935 ж.); «Кәсіби бағыттау туралы» №87 Ұсыныс (1949 ж.); және т.б.

Қазақстан Республикасы ХЕҰ-ның кәмелетке толмағандармен еңбек қатынастарын реттейтін кейбір конвенцияларын ратификациялады. Қазақстан Республикасы еңбек қатынастарын реттейтін кейбір халықаралық актілерді ратификациялау туралы бірқатар заңдар қабылдады. Солардың ішінде 1973 жылы 26 маусымда Женевада ХЕҰ-ның Бас конференциясының 58-ші сессиясымен қабылданған жұмысқа қабылдаудың ең төмен жасы туралы Конвенциясы және 1948 жылы 9 шілдеде Сан-Францискода ХЕҰ-ның Бас конференциясының 31-ші сессиясымен қабылданған жұмыс бастылық қызметін ұйымдастыру туралы Конвенция бар. Бұл халықаралық құжаттардың жалдамалы жұмысшы ретінде кәмелетке толмағандарға қатысы бар екені сөзсіз.

Кәмелетке толмағандардың еңбегін қорғау бөлімі бойынша мынадай қорытынды жасауға болады:

1. 
   КСРО-ның жан-жақты жүйесі кәмелетке толмағандардың тәрбиеленуі, құқықтық қорғалуы рухани және физикалық дамуы үшін ықпалды құқықтық негіз құрған. Кеңес Одағының кезінде заң шығарушы кәмелетке толмағандарды олардың денсаулығы үшін ауыр және зиянды жұмыстардың нақты анықталған шеңберін көрсете отырып, жалпы нормалармен қатар, жас ерекшеліктеріне ғана емес, сондай-ақ еңбек қызметінің енді ғана басталуымен шартталған арнайы нормаларды белгілеп, жұмысқа қабылдау мен одан босатудың жеңілдетілген тәртібін, өмірі мен денсаулығын қорғау, жұмыс уақытының ұзақтығы мен еңбекке ақыны белгілей отырып еңбек құқығының ерекше субъектісі ретінде анықтаған.
   

2. 
   Қазақстан Республикасында қабылданған кәмелетке толмағандармен еңбек қатынастарын реттеу тәртібін регламенттейтін нормативтік құқықтық актілер негізінен декларативті сипатқа ие. Олардың тиісті түрде орындалмағаны үшін жауапкершілікті күшейту жолымен аталған нормаларды «қозғалысқа» келтіру қажет.
   
3. 
   ХЕҰ-ның деңгейінде кәмелетке толмағандардың еңбегіне қатысты бірқатар нормативтік құқықтық актілер жасалды. ХЕҰ-ның мүшесі ретінде қазақстан жұмысқа қабылдаудың ең төменгі жасын белгілейтін конвенцияны ратификациялады. Қазақстан Республикасы халықтың, соның ішінде кәмелетке толмағандардың жұмыс бастылығын қамтамасыз ету үшін барлық мүмкіндіктерді қолдану мақсатымен өзінің ұлттық еңбек заңнамасын ХЕҰ конвенцияларының жағдайын ескере отырып, соларға сәйкестендіру қажет.
   

3. 
   Мүгедектердің еңбектік реабилитациясын құқықтық реттеу
   

Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігінің қалыптасуы мен заңшығарушылық-құқықтық базаның құрылу жағдайында мемлекет қызметінің ең маңызды бір бағыты оның әлеуметтік саясаты болып табылады. Соның ішінде жалпы еңбекке жарамсыз азаматтардың және нақты мүгедектердің әлеуметтік қорғауына байланысты сұрақтар жетекші орын алады. Әлеуметтік-қамтамасыз етушілік қатынастардың, өмір сүру деңгейінің жоғарлау немесе төмендеуінің реттеушісі құқық болып табылады. Ол мүгедектің мәселелерінің шешілуіне кедергі келтіретін немесе көмектесетін мән-жайларды анықтайды.

Мүгедектердің әлеуметтік-құқықтық реабилитациясына байланысты мәселе көпжақты және тек бірқатар министрліктер мен ведомствалардың ғана емес, сондай-ақ мүгедектіктің алдын алу, әлеуметтік интеграция, мүмкіндіктер теңдігі, адам құқықтарының жүзеге асырылуы сияқты сұрақтарды шешуге бағытталған мемлекетаралық, үкіметтік емес халықаралық ұйымдардың қызметінің күрделі саласы болып табылады. Сондықтан мүгедектерге қатысты жүргізіліп отырған мемлекеттің саясаты оның өркениетінің көрсеткіші, өмір сүру деңгейінің өлшеуіші, қоғам гуманизациясының сапалық белгісі, мемлекет саясатының іргелі негізі болып табылады.

Өзінің маңыздылығына, көлемділігіне қарамастан әлеуметтік-еңбектік реабилитация мәселесі не теоретикалық, ғылыми зерттеулерден, не құқық нормаларынан тиісті түрде көрініс тапқан жоқ. Бұл мәселеге қатысты ғылыми зерттеулер әлеуметтік-еңбектік реабилитацияны шектелген нақты бір ғылымның шегінде ғана көрсетеді. Яғни, медицина, геронтология, психология, білім беру, құқық салалары. Бұның ішінде теориялық та, тәжірибелік те жағынан толығырақ зерттеулер медицина саласында ғана болып отыр.

Заңгер ғалымдар әлеуметтік-еңбектік реабилитациясын құқық институтының шегінде қарастыра келе, оны құқықтық реттеудің қандай да бір нақты бағытымен байланыстырады. Мысалы, Л.Н. Андреева, Д.И. Грицкевич мүгедектердің әлеуметтік-еңбектік реабилитациясын жұмысқа орналастыру, экономикалық әсер ретінде қарастырады. Я.М.Фогель, М.Л.Захаров оны жеңілдіктер мен қызмет көрсету тұрғысынан көрсетсе, Р.И. Иванова, В.А. Агаркин салалық мәселелердің бір құрамдасы ретінде санайды.

Бұрынғы КСРО мен алдыңғы қатардағы шетел мемлекеттерінде соңғы жиырма жыл ішінде мүгедектік, мүгедек және олардың дифиницияларының түсінігін дәстүрлі физиологиялық кемістік анықтамасымен ғана тоғыстырады [33, С.5-10]. Аталған терминологиялық топқа мұндай тар түсінік беру оның заңи қасиетін толықтай жойды, мүгедектік жағдайын мүгедектіктің алдын-алуға заң тұрғысынан рұқсатты, оның реабилитациясын, мүгедектер үшін олардың әлеуметтік және қоғамдық өміріндегі тең мүмкіндіктерін қамтамасыз етуді қамтитын құқықтық санат ретінде қарастырмады.

Еңбекке қабілетсіздік мүгедектік анықтамасының негізі болып табылады және оның уақытша немесе тұрақты сипатына қарай мүгедектік тағайындау жөніндегі сұрақ шешіледі.

Кейде еңбекке қабілетсіздік қандай жағдай болмасын кәсіби еңбекті орындауға мүмкіндіктің болмауы немесе өндіріс пен денсаулыққа зиян келтірмей жұмысты орындаудың мүмкін болмауы ретінде түсіндіріледі [34, С.18].

Енді бірде, керісінше, толық еңбекке қабілетсіздікке бірінші, және кейде екінші топтағы мүгедектерді жатқызады. Бұл жағдайда кәсіби қабілеттерімен қатар толық қабілеті де жойылғандарды атап көрсетеді [35, С.26].

Үшіншілердің пікірінше, еңбекке қабілетсіздер-еңбектену міндетінен босатылғандар [36, С.68-69,71].

Егер құқыққа жүгінсек, ол еңбекке қабілетсіз, жартылай еңбекке қабілетсіз азаматтарды мынадай негізгі санаттарға дифференциялайды:

1. 
   кәмелетке толмаған балалар;
   
2. 
   қарт адамдар;
   
3. 
   мүгедектер.
   

Біздің жағдайда құқықтық қатынастың субъектісі ретінде мүгедектер болып отыр. Аталған жағдайда еңбекке қабілетсіздікке немесе еңбекке қабілетін жоғалту дәрежесіне тікелей тәуелділік және соның салдары ретінде медико-биологиялық және құқықтық санаттардың сәйкестігі байқалады.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы дефект, мүгедектік және еңбекке қабілетсіздік арасындағы келесі айырмашылықты анықтады.

Дефект – психикалық, психологиялық немесе анатомиялық құрылымды не функцияны тұрақты және уақытша жоғалту немесе одан ауытқу.

Мүгедектік – адам үшін қалыпты болып табылатын қандай да бір қызметті жүзеге асыру мүмкіндігінің кез келген шектелуі немесе мүлде болмауы (дефект салдарынан).

Еңбекке қабілетсіздік – жастық, жыныстық, әлеуметтік және мәдени мән-жайларға байланысты бұл индивидуум үшін қалыпты болып саналатын рөлін орындау мүмкіндігіне кедергі келтіретін немесе оны мүлде жоятын нақты индивидуумның шектелуі.

Еңбекке қабілетсіздік, дефект, мүгедектік әлеуметтік-еңбектік реабилитациясының бір субъектісі болып табылатын мүгедектің анықтамасын көрсетіп отыр.

Халықаралық және шетел тәжірибесінің талдауы мүгедекті басқа субъектілерден айыратын белгілерді көрсетті:

1. 
   Ақыл-ойдың немесе физикалық кемістік тұрақты сипатқа ие болуы керек.
   
2. 
   Қандай да бір қызметті жүзеге асыру қабылетінің белгілі бір шегінің болуы (тіршілік әректінің шектелуі).
   
3. 
   Физикалық немесе психикалық (ақыл-ой) кемістіктерінің болуы тіршілік әрекетінің барлық түрінің шектелуіне әкелуі міндетті емес және бұл шектеулер тек қана денсаулық жағдайларына ғана емес, сондай-ақ қоғамның әлеуметтік өміріне бейімделу мүмкіндігіне де саяды.
   

Мүгедектердің әлеуметтік-еңбектік реабилитациясын талдау аталған саладағы бірінші ғылыми зерттеулер, бірінші нормативтік актілер, сонымен қатар мүгедектерге қатысты БҰҰ-ның конвенциялары мен ұсыныстары жұмысқа орналастыру мәселелерімен байланысты болғанын көрсетіп отыр. Бірақ, осындай бай тәжірибеге қарамастан, қазіргі таңда не теорияда, не заңнамада жұмысқа орналастырудың біркелкі жалпыға ортақ, бір мәнде түсіндірілетін анықтамасы жасалмаған. Теоретикалық әдебиеттерде еңбектік реабилитациясы, әдетте тек рационалды жұмысқа орналастыруға саяды. Ал рационалды жұмысқа орналалстыру еңбек қызметінің белгілі бір түріне негізгі тыйым салу ретінде анықталады. Мүгедектер үшін олардың төмен еңбек қабілетімен сәйкес, денсаулығындағы ақауының нашарлауына қауіп келтірмейтін және мүмкіндігінше, мүгедектікке дейінгі олардың біліктілік деңгейінің сақталуын қамтамасыз ететін қызметтерді таңдау бойынша жұмыстар болып табылады. Бұл жердегі рационалды еңбекке орналастыру ғылымның түрлі салаларының (медицина, білім беру, құқық, экономика, т.б.) шегінде қарастырылып отыр.

Еңбек реабилитациясының негізгі компоненті болып табылатын рационалды еңбекке орналастыруды жеке емес, білім салаларының жиынтығымен қарастырған жөн. Себебі ол дұрыс медициналық қорытындының белгілі бір жұмыстарды орындауға медициналық ұсыныстардың болуын, тек кәсіби біліктілік дағдылары ғана емес, сондай-ақ интеллектуалдық деңгейінің есепке алынуын, атқарылып отырған жұмысына қолының жетуін, физикалық, психикалық кедергілерді жеңуін, экономикалық әсерді, материалдық қызығушылықты және өзгелерін білдіреді. Рационалды еңбекке орналастырудың деңгейі, сапасы және дәрежесі көп мөлшерде құқықтық реттеуге, рационалды еңбекке орналастыруды ұйымдастыруға тартылған органдардың құқықтық мәртебесін дұрыс анықтауға тәуелді.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңнамасында «Қазақстан Республикасындағы мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы» заңымен еңбек реабилитациясының келесі элементтері бекітілген: мүгедектердің білім алуы және кәсіптік даярлықтан өтуі (ІV бөлім), мүгедектердің еңбек саласындағы құқықтары (V бөлім).

Ал біздің көзқарас бойынша, мүгедектердің еңбектік реабилитациясы келесі бағыттарды қамтиды:

1. 
   Медико-әлеуметтік Эксперттік Комиссиялардың дұрыс еңбектік нұсқауларды анықтауы;
   
2. 
   Кәсіби дайындық;
   
3. 
   Оқыту, даярлау, қайта даярлауды ұйымдастыру;
   
4. 
   Мүгедектердің еңбегін ұйымдастыру;
   
5. 
   Жұмыс істеуші мүгедектерге ұсынылған жеңілдіктер.
   

Мүгедектерді олардың келісімінсіз мерзімінен тыс жұмыстарға, демалыс күндеріндегі және түнгі уақыттағы жұмыстарға тартуға шек қойылған. Ал егер медициналық нұсқаулармен мұндай жұмысқа мүлдем тыйым салынса, онда тіпті мүгедектің келісімі болғанның өзінде әкімшіліктің оны аталған жұмыстарға тартуға құқығы жоқ.

Мүгедектердің жұмыс уақытын құқықтық реттеу еңбектің қоғамдық қажетті шарасын сақтаудың кепілдігі болып табылады. Мысалы, І және ІІ топтағы мүгедектер үшін алты сағаттық жұмыс күні (36 сағаттық жұмыс аптасы) және ұзақтығы он бес жұмыс күні болатын ақы төленетін жыл сайынғы қосымша еңбек демалысы бекітілген.

І және ІІ топтағы мүгедектерді толығымен, ал ІІІ топтағы мүгедектерді елу пайызға олардың алатын барлық табысы бойынша жеке табыс салығынан босатудың маңызы зор.

Мүгедектерді жұмысқа алуға мүдделілік туғызу үшін Қазақстандағы кәсіпорындарға қызметкерлердің жалпы санының отыз пайызынан кем емес бөлігін мүгедектер құрайтын болса, онда оларға салық салу, қаржыландыру және материалдық-техникалық қамсыздандару бойынша жеңілдіктер ұсынылған. Ал егер мүгедектер елу пайыздан астамын құрайтын болса, кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар салықтар мен төлемдерден мүлде босатылады.

Алайда, мүгедектерді жұмысқа орналастыру саласындағы аталған кепілдіктерге қарамастан, жедел шешуді қажет ететін мәселелер өте көп. Ең біріншіден, олар мүгедектердің еңбегін ұйымдастыру нысандарымен байланысты болып отыр. Еңбек үрдісіндегі мүгедектердің бетпе-бет келетін қиындықтарын ескерсек, жұмыс орнында арнайы жағдайлар жасау, олардың еңбегін жеңілдетіп қана қоймайтын, сондай-ақ бұрын қол жеткізе алмаған еңбекті атқаруға мүмкіндік беретін арнайы құрылғыларды орналастыру, еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету, еңбек және демалыстың қолайлы режимін белгілеу, еңбек жағдайын өзгерту (жұмыс орнын ұйымдарстыру), үй-жайларды, жабдықтар мен еңбек құралдарын жарықтандару, бояу, температура, ылғалдылық, вентиляция реттеу, шуды жою, конфликттік жағдайларды болдырмау және т.б. қажеттіліктер туады. Бұл жағдайлардың барлығы мүгедектердің еңбегін ұйымдастырудың барлық нысандарына қатысты. Әрекет етуші заңнама мүгедектердің еңбегін ұйымдастырудың келесі түрлерін қарастырады:

1. 
   Қарапайым кәсіпорын. Әдетте, мұндай кәсіпорындарда ІІІ топтағы мүгедектер жұмыс істейді.
   
2. 
   Мамандандырылған кәсіпорындар. Бұл кәсіпорындарда өндірісті жоспарлау жүргізілмейді, жұмыстың және жалақының ерекше жағдайлары құрылды.
   
3. 
   Арнайы цех, учаскі. Оның өндірістік базасында құрылған және қызмет атқарушы кәсіпорынның құрылымдық бірлігі. Мұндай цехтар (учаскілер) өзге кәсіпорындардың сұраныстары бойынша кооперация негізінде әрекет етеді. Негізінен олар аурулардың түрлеріне қарай бөлініп, жұмыс атқарады: өкпе тубуркулезімен, жүйке-психикалық, жүрек-қан тамыр ауруларымен науқастанғандар. Арнайы цехтағы жұмыс күнінің ұзақтығы мүгедектер үшін МӘЭК ұсыныстарымен реттеледі, өнім шығару нормасы белгіленбейді.
   
4. 
   Үйдегі жұмыс.
   

Мүгедектердің еңбегін жеңілдететін құрылғылар мен жабдықтарды құрастыру және енгізумен ортақ орталық конструкторлық бюро (немесе жобалық-конструкторлық бюро) құру жөніндегі мәселені шешу орынды болар еді.

Жұмысшылардың негізгі құрамына қосымша ауысым болып табылатын бригадалар құру мүмкіндігін көрсете отырып, жұмыс уақытының режимі бойынша мәселелерді де қарастыру қажет.

Қарастырылып отырған мәселемен байланысты кез келген шешімнің негізінде экономикалық критерийді қарастыру қажет. Бірқатар мамандардың пікірі бойынша мүгедектердің кәсіби реабилитациясы және оларды жұмысқа орналастыру мемлекет үшін экономикалық тиімді болып отыр. Мәселен, АҚШ-тың жекелеген сарапшыларының бағалауына қарағанда, мүгедектердің реабилитациясына салынған әрбір доллардан, қызметте өсуі үшін мүгедектерді жұмысқа орналастырудың салдары болып табылатын салықтық түсім түрінде тоғыз доллар қайтады екен.

Еңбек ресурстары – бұл мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік стратегиясының басты мәселесі. Сондықтан мүгедектердің әлеуметтік-еңбектік реабилитациясы және оларды еңбек қызметіне тарту мәселесі мемлекеттің маңызды міндеті болып табылады.

Мүгедектердің еңбектік реабилитациясын құқықтық реттеу бөлімі бойынша келесідей қорытынды шығарамыз:

1. 
   Өзінің маңыздылығына, көлемділігіне қарамастан әлеуметтік-еңбектік реабилитация мәселесі не теоретикалық, ғылыми зерттеулерден, не құқық нормаларынан тиісті түрде көрініс тапқан жоқ. Бұл мәселеге қатысты зерттеулер әлеуметтік-еңбектік реабилитацияны шектелеген нақты бір ғылымның шегінде ғана көрсетеді. Бұның ішінде теориялық та, тәжирибелік те жағынан толығырақ зерттеулер медицина саласында ғана болып отыр.
   
2. 
   Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымның берген анықтамасы бойынша, мүгедектік – адам үшін қалыпты болып табылатын қандай да бір қызметті жүзеге асыру мүмкіндігінің дефект салдарынан кез келген шектеулі немесе мүлде болмауы.
   

3. 
   Еңбек реабилитациясының негізгі компоненті болып рационалды еңбекке орналастыру табылады. Рационалды еңбекке орналастыру – бұл мүгедектер үшін олардың төмен еңбек қабілетімен сәйкес, денсаулығындағы ақауының нашарлауына қауіп келтірмейтін және мүмкіндігінше, мүгедектікке дейінгі олардың біліктілік деңгейінің сақталуын қамтамасыз ететін қызметтерді таңдау бойынша жұмыстар болып табылады.