Қазақстанда әлеуметтік саясаттың қалыптасуының саяси-

Тәуелсіз мемлекетті құру және азаматтық қоғамды құру өзінен-өзі дамитын әлеуметтік-мәдени ортаның моделін іздеу проблемасын қойды. Монографияда көрсетілгендей,пост тоталитарлық экономикалық және әлеуметтік—саяси жүйелерді өзгертіп жатқан мемлекеттер үшін бәріне тең жалпы белгілер бар. Бұл мағынада Қазақстандағы жағдай демократия және нарық тәртібін орнатудың әмбебап зандарына тәуелді. Әлеуметтік саясатта бұл -жалпыадамдық байлықтардың алдыңғы қатарлығы, адамдардың құқықтары мен бостандықтарын—біздің мемлекет қол қойған "Адамның құқықтарының жалпыға бідей декларациясына" сай қорғау, қоғамның барлық мәліметтерге ашықтығы, барлық мүдделі мемлекеттермен ынтымақты және бірлесе отырып әрекет ету. Сонымен бірге әлеуметтік-мәдени ортаны өзгерту жөніндегі Қазақстандық моделді жасау оңай және тез болмады, кез-келген демократия өзгеріп тұрған өмір мемлекет алдына қойып тұрған мәселелерді шешу үшін нақты және ымыралы шаралардың іске асырылуымен байланысты. Оның үстіне, 1995-1997 жылдары болған әлеуметтік ортадағы дағдарысты өтпелі кезеңге сілтеп қоя салу, тарихи және экономикалық дұрыс емес[26].

Экономикалық реформалар басталар кезінде Қазақстандық қоғам, барлық Кеңестік қоғамдар сияқты, әлеуметтік және таптық біркелкілігінің жоғары деңгейімен (2+1 формуласы), мүліктік бөлісудің төменділігімен және табыс деңгейінің төменділігімен сипатталды. Осындай социалистік экономиканың дағдарыс жағдайында халық экономиканың жаңаруынан көп үміт күткен жағдайда, нарық реформасындағы әлеуметтік қиындықтар мен әділетсіздіктер апат ретінде қабылданды. Нарық экономикасында кәсіпорынның экономикалық және әлеуметтік мақсаттары бөлек және осының себебі ретінде-жұмыссыздық және табыстардың теңсіздігі артады. Осыған байланысты мемлекетте әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін қайта қарау мұқтаждығы ең маңызды мәселе болды. Бұл үшін әлеуметтік тәжірибе көрсетіп отырғандай : өндірістің тиімділігін қамтамасыз ету, бұрынғы жұмыс орындарын сақтау, жаңа өндіріс орындарын ашу, мемлекет есебінен экономикалық әрекеттерден тыс қалған халықтың белгілі топтарын: жұмыссыздарды, қарттарды, мүгедектерді және басқаларды қорғауы және оларға негізі әлеуметтік көмек көрсету керек[27] .

Егер мемлекет алдында тұрған әлеуметтік- мәдени ортадағы негізгі проблемаларды қорытындылайтын болсақ, оларды мына топтарға бөлуге болады: 1. Қаржылық:

• қаржы сферасындағы қызмерлердің жалақысының салыстырмалы төмен деңгейі;

• жалақы төлеудегі қарызы;

• салалардың материалдық-техникалық базасын нығайту, ғылыми зерттеулерді қаржыландыру үшін қаржының жеткіліксіздігі.

2. Кадрлық:

• жоғарғы мамандықты кадрлардың кемуі;

• нарық жағдайында жұмыс істеудің дағдыларын игерген менеджер және басқарушы кадрлардың жоқтығы;

• өндірістік емес салалардағы жұмыстың төмен әлеуметтік беделі;

3. Салалық және аумақтық:

• еліміздің аумақтары бойынша әлеуметтік ортаның жағдайының айқын әрі түрлі болуы;

• кіші және орта қалалардағы әлеуметтік-мәдени ортаның дағдарысы;

• нарық жағдайына аумақтардағы әлеуметтік-мәдени орталарды төмен дәрежеде бейімделгендігі[28].

Осыларды ескере отырып мемлекеттік билік, әлеуметтік қолдауды қамтамасыз ету ұдайы өндіріс үшін жағдайлар жасау үшін өзінің қызметін төрт негізгі бағытта шоғырландыруға тиіс. Оларды мемлекеттің посттоталитарлық жағдайында әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, нақтылы белгілеу:

• біріншіден: әлеуметтік дағдарыстың, оның ішінде экологиялық апаттардың зардаптарын жою үшін мемлекеттік кепілдіктер беру;

• екіншіден: жұмыс істей алмайтын азаматтардың және халықтың осалдау бөлігін әлеуметік қорғау, әлеуметтік шиеленісті шешу, халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге көп қаржы бөлу;

• үшіншіден: қоғамдық өмірді мемлекет жағынан реттеу, экономикалық (салықтар, жеңілдіктер), сыртқы экономикалық (наркобизнеспен күресу және тағы басқа);

• төртіншіден: әлеуметтік-мәдени орта қалыпты жұмыс істеу үшін тиімді құқықтық негізді жасау.

1995 жылдан бастап Қазақстан мемлекеттік дамуыдың жаңа кезеңіне аяқ басты, экономикалық дағдарыстан шығудың белгілері пайда болды және макроэкономикалық тұрақтылыққа жетті[29]. Бұл жағдай әлеуметтік қатынастарды қамтамасыз ету үшін тиісті құқықтық негіздерді талап етті. Бұл негіздер экономиканы босансытуда жеткен деңгейге сәйкес болуға және қоғамды тұрақтандырып, сонымен бірге мемлекеттің әлеуметтік-мәдени ортаны дамыту және мемлекеттің алға дамуы үшін күшті импульс (соққы беруге тиіс). Азаматтардың шығармашылық мүмкіншіліктері артқан сайын құқықгық негіз қоғамдық қатынастарда нақты тәртіпті орнату керек. Бұл демократиялық нарықты, бәсекелестікті дамыту үшін қажет. 1991—1995 жылдары ішкі саясаттың ірі бөліктерінің заң және нормативті қамтамасыз етуін талдағанда бұл жұмыста кемшіліктер бар екендігі көрінеді, олардың көбінесе қоғамда қалыптасып келе жатқан жаңа қатынастарға сай еместігі байқалады[30].

1991-1995 жылдары әлеуметтік саясатқа байланысты қабылданған құқықтық - нормативтік актілерге мыналарды

жатқызуға болады: Әлеуметтік қорғау саласында:

•Сақтандыру туралы Қазақстан Респуликасының заңы (3 шілде 1992);

• Міндетті түрде әлеуметтік сақтандыру туралы заңның жобасы (1993 ж);

•Сақтандыру туралы заңға өзегірістер мен қосымшалар енгізу (10 қыркүйек 1993 ж);

• Қазақ ССР-нің жоғарғы Кеңесінің "халықтың жұмыс бастылығы" туралы бүйрығы (8 ақпан 1991 ж);

•төмен жалақы және еңбек акыны төлеуде мемлекеттік әлеуметтік кепілдік туралы ( 2 тамыз 1991 ж);

• минималды қамтамассыздандыру бюждетті туралы заң (21 тамыз 1991 ж);

•"Қазақ ССР-нің" мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заң (21 маусым 1991 ж);

•мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу (1993 ж);

•Қазақ ССР-нің отбасы және неке туралы заңына өзгеріс енгізу (22 қазан 1993 ж);

•Қазақ ССР-нің неке және отбасы туралы кодекстің 63 бетіне толықтыру енгізу (22 маусым 1992 ж);

•халықты және территорияны төтенше және техногендік жағдайлардан қорғау туралы заң (1994 ж);

• минималды еңбек ақы және минималды зейнет ақы туралы Қазақстан Республикасының үкімі (22 тамыз 1991 ж). Әлеуметтік еңбек қатынасы мен әлеуметтік даму салысында:

• "Еңбекхі қорғау" туралы заң (22 акдан 1993 ж);

• "Ұлттық архивтік қор, архив және архивтік істер" туралы заң жобасы

(1993 ж);

• "курорт туралы" заң (24 желтоқсан 1991 жыл);

• "Еңбекті қорғау туралы" Қазақ ССР-нің заңына өзгеріс

Денсаулық сақтау саласында:

•Қазақстан Республикасының "денсаулық сақтау туралы" заңы ( 19 ақпан 1992 жыл);

•денсаулық сақтау туралы заңға толықтырулар енгізу (22 сәуір

1993жыл);

•"халықтың санитарлы эпидемиялық жағдайы туралы" заң жобасы (1994 жыл);

•"Спид ауруын емдеу туралы"Қазақстан Республикасының заңы ( 5 қазан 1994 жыл).

Діни салада :

• "Қалаған дінге өту туралы" Қазақстан Республикасының заңы (15 каңтар 1992 жыл).

Білім беру саласында :

•"Білім беру турлы заң" (5 наурыз 1992 жылы);

•"Білім беру туралы" Қазақ ССР-нің жоғарғы Кеңесінің үкіміне өзгеріс енгізу (31 шілде 1992 жылы);

•"Білім туралы заңына өзгеріс енгізу" (22 сәуір 1993 жыл);

•"Жоғарғы білім беру туралы" заң(10 соуір 1993 жылы);

•"Жоғарғы білім беру туралы" заңның жүзеге асыру туралы (1994 жыл).

Мәдениет саласында:

•"Тарихи - мәдени мұраларды сақтау туралы" заң (5 тамыз 1992 жыл);

•"Тарихи және мәдени ескертіштерді сақтау туралы" заң (30 мамыр

1992 жыл);

• "Тарихи - мәдени мұраларды сақтау және қолдану туралы заң (1993 жыл).

Ғылым саласында:

•"Ғылым туралы және мемлекеттік ғылыми техникалық саясат туралы" Қазақстан Республикасының заңы (18 ақпан 1992 жыл);

Демографиялық салада:

•Имиграция туралы заң (21 тамыз 1992 жыл).

•"1994 жылғы имиграциялық квота жайлы" өсім (18 мамыр

1994жыл).

Бұқралық ақпарат құралдары саласында:

•Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заң (28 маусым 1991 жылы);

•Қазақстан Республикасының "өзгеріс енгізу" туралы үкімі ( 17 наурыз 1992).

Жастар саясаты, мәдениет және спорт саласында:

•"Қазақ ССР мемлекеттік жастар саясаты " туралы ұсынысы ( 12 мамыр 1992);

•Қазақстан Республикасының "жалпы спорттың дамуы туралы " заңы (9 мамары 1995 жыл);

• Саяхат туралы ( 29 шілде 1992 жылы). Экология саласында:

•"Қазақ ССР-нің қоршаған табиғаты қорғау жөнінде" заңы ( 18 маусым 1991 жыл).

Заң шығару үшін нормативтер-алып болып көрінді, онда тәртіпті орнатушы ретінде бір—біріне қайшы келетін бұрынғы республика заңдары болды. Бұл нормативті-құқықтық заңдар нашар түйістірген, сондықтан практикалық қолдануда көптеген қиыншылықтар туғызған. Мемлекетіміздің саяси өмірінің күрделенуі және ондағы терең өзгерістер, мәселелрдің кеңейуі конститутциялық-құқықтық шешуді талап етті, ішкі саясат орталығын құқықтық жағынан тәртіпке келтіру қажет болды. Бұл Қазақстанның тәуелсіз және демократиялық мемлекеттке айналу жолындағы стратегиялық бағыт арасында болуға тиіс еді. Дәл осыған байланысты, 1996 жылы басталған шартты түрде әлеуметтік ортаны қайта құрудың екінші кезеңі деп белгіленіп отырған, заң шығарудың қисынды байланыстырған жүйесін құру қоғамда демократиялық тәртіпке және тұрақтылықққа жетудің, мемлекеттік басқаруда тәртіп орнатудың негізгі бөлімі, түйіні болды. Отандық заң шығарушылықты жетілдіру, құқықтық жаңа әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайларға, оның негізгі мазмұны біріншіден конститутциялық құрылыстың нығаюуына қоғамды демократияландыруды, мемлекеттің ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әлеуметтік, саяси және мәдени процесстерінің дамуын, тепе-тендігін сақтауды дамыту, екіншіден алдын-ала шараларды іске асыру, соның арқасында республиканың тұрақты және алға қарай дамуын қамтамасыз ету, үшіншіден құқықты бұзғандарға жауапкершілікті , мемлекеттік және сот корғауын кепілді түрде қамтамасыз ету. Осындай әлеуметтік ортаның дамыту жөніндегі жүйелі және жоспарлы жұмысты заң шығарушылық жағынан қамтамасыз ету әлеуметтік мемлекетті құрудың конститутциялық мақсаттарына жету мемлекеттің саясатының негізі болуға тиіс. Сонымен бірге саяси жүйені демократияландыру заң шығару реформалары қамтамасыз етуге тиіс. Жалпы алғанда заң жобаларын парламентте талдау, сайлаушылардың ойын ескеру, мемлекеттік ішкі саясаттың жасалуы мен іске асырылуын кепілі болуға тиіс. Қорыта айтқанда жаңа жасалған заң шығару жүйесі жаңа принциптерге негізделуі керек. Ол әлеуметтік ортаны тек орталықтан басқару, барлык нәрсені идеологияға бағындыру, әлеуметтік ортадағы субьектілердің қызметін белгілеу, барлығын тек мемлекеттік бюджетке қаратып қоюдан және мемлекеттік манаполияны сақтаудан бас тартуы тиіс. Проблемалардың негізін ескере отырып белгіленген ішкі саясат пен әлеуметтік — мәдени салаларды қайта құруда алдан тұрған міндеттерді белгілеу, әлеуметтік ортаны дағдарыстан шығару реформаның негізгі принциептерін белгілеуге мүмкіндік береді. Бұлар:

• әлеуметтік ортаны қаржыландырудың көп салалы аралас жүйесін құру;

• әлеуметтік ортаны мемлекеттік басқарудың жүйесін жетілдіру;

•әлеуметтік ортаны жоспарлау жүйесін жетілдіру, мемлекеттік органдардың әлеуметтік-мәдени жұмысын ғылыми болжау жағынан қамтамасыз ету;

• әлеуметтік ортаның мемлекеттік емес секторын қолдау;

•әлеуметтік және саяси ортаны заң шығарушылықпен қамтамасыз ету.

Әлеуметтік ортадағы мемлекеттік бағдарламалар мен реформалардың іске асуының негізгі принцптері:материалдық құндылықтардың неғұрлым тапқырлық пен және тиімділікпен пайдалану.осының түпкілікті нәтижесі, мемлекеттің қызметінің макро қорытындысы халықгың барлық топтарының бірігіп әрекет етуі, олардың отандық дамуындағы дағдарыс кезенінде әлеуметтік қорғау, мемлекетте жалпы тұрақтылықты сақтау, қайта құруды жүзеге асыру үшін қолайлы саяси және әлеуметтік жағдайларды жасау болып табылады.

Мемлекеттің әлеуметтік саясаты мынаған бағытталған болуы керек :

• Әлеуметтік ортаны жиі-жиі жаңғыртып тұру;

• әлеуметтік саланың нарық экономикасына бірте-бірте кіруі;

•әлеуметтік саладағы негізгі жетістіктерді ( тегін орта білім алу,медециналық қызметтің кең көлемін сақтап қалу) сақтап қалу;

• әлеуметтік салада жүргізілетін реформалардың құқықтық негіздерін белгілеу, сонымен бірге білім беру, ғылым, денсаулық сақтау қызметтерінің негізгі бағыттарын белгілеу.

Сонымен қатар Қазақстандық қоғамда әлеуметтік әділеттілігін қамтамасыз ету қажет, яғни, барлық Қазақстандықтарды діни көзқарасына, ұлтына, әлеуметтік тегіне, саяси көзқарастарына қарамастан, тең жағдайда өмір сүруін қамтамасыз ету, еңбегіне қарай әділ ақы төлеу. Жеке кәсіпкерлерге мемлекет тарапынан экономикалық бостандықтар беру керек. Осы принціптермен негіздерді идеология деп атауға болар еді, дегенмен, бұрынғы тоталитаризмге қайтпауға кепілдік беретін біздің мемлекетіміздің негізгі принціптерінің бірі идеологиялық көп ойлылықты (плюрализмді) мойындауы, осы термин мен алда тұрған жалпы және ұзақ уақыттық әлеуметтік мақсаттарды атауға мүмкіндік бермейді.

Мемлекетіміздің дамуьтның негізгі ойлары мен принціптері шын мәнінде мемлекетіміздің негізгі зандарында, президентіміздің жыл сайынғы " Қазақстан халқына жолдауында", атап айтқанда: "Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуы"стратегиясында, "Қазақстандық қоғамның саналык бірігуі", және сонымен катар "Қазақстан 2030"статегиялық бағдарламасында тоқталып өткен.

"Қазақстан-2030" бағдарламасында әлеуметтік салаға мынандай міндеттер қойылған. Олар: халықтың әл-ауқатын, жұмыспен қамтуын арттыру және аз қамтамасыз етілген жіктердің экономикалық. мүмкіндіктерін кеңейту мен барынша әлсіз әлеуметтік жіктерге көрсетілетін әлеуметтік көмектердің бағыттылығын күшейту, халықтың экономикалық белсенді көпшілігін зейнетақы, әлеуметтік және медециналык қамсыздандыру жүйесімен қамтуды қамтамасыз ету[31].

Әлеуметтік саясаттың басты мақсаты, заңды түрде, Қазақстанды әлеуметтік мемлекет ретінде құру. Осы мақсатта: Қазақстанда 1991 жылғы 6-шы маусымнан бастап "Ең төменгі күнкөріс бюджеті" заңына сай ең төменгі жалақы 260 кеңестік сомға тең болды. Ал 1992 жылғы 18-ші қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің " Ең төменгі тұтыну бюджетін қайта енгізу туралы" қарары бойынша, жаңадан төменгі тұтыну бюджеті енгізілді, ол 436 кеңес сомына тең болды. 1992 жылдың қараша айында , инфляция жағдайында, Республиканың Конститутциялық Соты 1992 жылы қабылдаған қарардың күшін жойды. Содан бері Қазақстанда басқа кедейлік көрсеткіші болған емес [32].

1995 жылдың аяғында Қазақстан Республикасы Президентінің "1996 жылғы республиканың бюджеті туралы " жарлығымен, айлық есептеу көрсеткіші енгізілді. 1993 жылы Ұлттық Валюта ендірілгеннен кейін мемлекет өз әрекеттерін экономикадағы теріс тенденцияларды жеңуге бағыттады, мемлекет макроэкономикалық тұрақтылыққа жеткенше ( 1995 жылдың аяғы мен 1996 жылдың басы), әлеуметтік-мәдени ортадағы процесстер мемлекеттік қаржыландырудың төмен жағдайында жүргізіді. Сол уақыттағы нарықтық қатынасқа өтудің қиындықтары, өндірістің құлдырауы, инфляциялық жағдай, жалақының, зейнетақының ұзақ уақыт төленбеуі, бағалардың және тарифтердің өсуі, халықтың едәуір бөлігінің өмір сүру жағдайының төмендеуіне алып келді.Ол уақытта халыкгың мұқтажды бөлігін материалдық жағынан қолдау шаралары мемлекет тарапынан жеткіліксіз болды мәселерді шешуге, қоғамдық жағдайды жақсартуға бағытталған мүмкіндіктердің шектеулі болуы себебті тандау бостандығы болған жоқ және әлеуметтік шараларға жұмсалатын материалдық қаржылар бөлініп кеткен болатын. Теңгермешілік және шын мәнінде, мұқтаждықтың шегіндегі адамдардың есебі жүргізілмегендіктен, жеңілдіктер мен "кімге" бұрын көмек көрсетудің белгісіздігінен әлеуметтік қорғауға жұмсалған қаржылар тиімді жұмсалмаған. Әлеуметтік қорғау органдарының нашар материалдық-техникалық базасы, олардың транспорт және басқа жабдықтармен нашар қамтамасыз етілуіне,осы салада білгір мамандардың аздығы әлеуметтік саладағы жұмыс көлемінің қарқынды дамуына кедергі болды[33].

Осының барлығы мемлекеттің белсенділігін арттыруды қажет етті. Мемлекеттің әлеуметтік салаға араласуы объективті қажеттілік, Бұл бәсекелік нарық құрлымдарын қалыптастыртыруға, әлеуметтік саланың ішіндегі құрылымдарды қайта құруды реттеу және қаржыландыру,нарықтық экономикалық қатынастарға тән жаңа экономикалық субъекттерді жасау қажет. Мемлекет Қазақстан Республикасының Конституциясын орындай отырып; білім беру, денсаулық сақтау, халықты әлеуметтік қорғау, мәдениет сияқты-әлеуметтік саланың негізгі бөліктерін басқаруға қатысуы керек. Саясаттың объектісі ретінде әлеуметтік саланың ерекшеліктері,бірінші қатарға әлеуметтік саясатты шығарады, Бұл алғашқы кезектегі мәселелерді таңдау, қаржылық қамтамасыз етудің көлемін анықтау, ақша, салық, тұтас алғанда экономикалық саясатты әлеуметтік саясатпен келістіру. Мемлекеттік деңгейдегі шешімдерді талап етеді. Қазақстан Республикасы (заң шығарушылық және атқарушы органдарының, басқару жүйесімен) мемлекеттік саясаттың субьектісі ретінде, ал әлеуметтік — мәдени орта саясаттың обьектісі ретінде, тар мағынасында әлеуметтік саясаты жасайды және кең мағынасындағы ішкі мемлекеттік саясатты жасайды және оның ішінде, жақын және орта мерзімді шараларды белгілейді[34].
2.2.Оңтүстік Қазақстан облысындағы әлеуметтік қорғау мемлекеттік саясаты

Мемлекеттік, әлеуметтік саясаттың іске асырылуы[35] Республика Президентінің 1995 жылғы 13 желтоқсандағы N 268 "1996 — 1997 жылдары реформаларды тереңдетудегі үкіметтің іс әрекетінің бағдарламасы" жарлығына сай жүргізілді. 1995 жылы денсаулық сақтау жүйесі реформаланған болса 1996 жылы зейнеткерлік жүйесінде реформалар басталды. Құқықтық-ережелік қамтамасыз ету мақсатында мыналар қабылданды:

• "Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заң";

•"Қазақ ССР азаматтарын зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" заңына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы;

• "Мемлекеттік емес ерікті зейнет қорлары туралы" заң.

Республикамыздың Президентінің жарлығымен "Мемлекеттік қызметкерлерді зейнеткерлікпен қамтамасыз ету туралы" ереже бекітілді. 1997 жылы республика үкіметі зейнеткерлік жүйенің концепциясын жасап талқылауға ұсынған болатын. Бұл реформаның өткізудің негізгі принципі жеке зейнеттік қаржыландыру,яғни, мемлекеттік зейнеттік жүйеден мемлекеттік емес жүйеге өту. Басқа сөзбен айтқанда:

• зейнеттік жүйені мемлекеттік реттеу;

•зейнеттік қорды қалыптастыруға отыз жыл қатысқандар үшін белгіленген өмір сүрудің минимумы мен қамтамасыз етудегі тура мемлекеттік кепілдеме;

•зейнеттік қаржы мен басқа әлеуметтік қамтамасыздандыру қорларының арасын ашып алу;

•еңбекке жарамды адамдардың қартайғанда зейнеттік қамтамасыз етілуіне тікелей өзінің міндеттілігі;

•мемлекеттік емес зейнет жүйесінде жиналған қаржыға азаматтардың мұрагерлік құқы;

• әр адамның қосымша ерікті зейнеттік қамтамасыз етілу құқығына иелігі;

• жиналған зейнеттік қаржылардың экономикаға қосуы арқылы өсуі.

Халықтың осалдау тобын әлеуметтік қорғауды іске асыру тек әлеуметтік қорғау жүйесін түгел реформалағанда ғана мүмкін болады. Осыған байланысты 1997 жылдан бастап Үкімет, Еңбек және Әлеуметтік қорғау министрлігі жеңілдіктерді берудің қазіргі жүйесін "жеңілдіктерді қаржының орнына төлеу жүйесімен ауыстыру жөніндегі мәселені қарастырып келеді.

Сонымен қатар парламенттің қарауында "әлеуметтік — тұрмыстық жеңілдіктерді реттеу, тұтыну мөлшерін анықтау мәселелері" жөніндегі республикамыздың кейбір заң актілеріне өзгерістер енгізу жөнінде заңның жобаларын ұсынды. Үкіметтің реформалар бағдарламасы бойынша 1997 жылы "көп балалы отбасыларға мемлекеттік жәрдем ақы туралы" заңның жобасы дайындалды. Өмір сүру минимум кедейшіліктің деңгейін анықтау, тікелей әлеуметтік жәрдемді анықтаудың өлшемдерін өзгертудің заң шығару базазы жасалды. 1997 жылдың маусымында "мүгедектік, асыраушысын жоғалтқандарға, және кәрілікке байланысты мемлекеттің әлеуметтік жәрдем ақысы туралы" заң қабылданды[36].

Денсаулық саласында азаматтарға медициналық жәрдемнің кепілдік көлемін жасау, әлеуметтік осал адамдарға негізгі медициналық қызметтер көрсету шаралары іске асырылуда. Осы мақсатта мемлекеттік денсаулық сақтау жүйесіне қолдау жасалды. Реформалардың дамуы медициналык қамсыздандыру мемлекеттік емес медициналық жәрдем мен ақылы медициналық қызмет көрсету бағытында жұмыс істей бастауда. Орта мерзімді бағдарламаға сай 1996 жылы мәжіліс "Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы" заң қабылдады. "Халықтың денсаулығы" атты мемлекеттік бағдарлама жасалды, ол туберкулез, спид, жұқпалы аурулар,ана мен балаларды қорғау, алғашқы медициналық -санитарлық жәрдем, салауатты жәрдем бағдарламасына арналды. Сондай - ақ медициналық дәрі-дәрмектік өнеркәсіпті дамыту жөнінде "мемлекеттік бағдарлама" жасалды.

Жастар, дене шынықтыру мен спорт салаларында мемлекет жастардың әлеуметтік мәселеріне, олардың мәдени және білім деңгейін көтеруге, жоғарғы адамгершілік принциптерін қалыптастыруға әскери - отан сүйгіштік тәрбиеге ерекше назар аударды. Спорт жоғарғы деңгейдегі спортшыларды дайындау, спорттың түрлері бойынша ұлттық құрамаларды құру, президентіміздің "жалпы спортты дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы" бойынша жүргізілуде. Президенттік денсаулық сынамалары бекітіліп іске асырылды.

Мәдениет саласында мемлекет "мәдениет — азаматтарды әлеуметтендірудің бір механизмі деген шараларды жүргізуде. Сондықтан мемлекеттік саясат белсенді мәдени саясатты іске асыруға, мәдени ортаның келешектегі инфроструктурасын жасауға бағытталған. Бұл саясаттың негізі болып "мәдениет туралы" заң шықты. Мәдениет саласында ең қиын қаржыландыру мәселесі болды. Сондықтан стратегия бойынша қаржыландыру орталықтан емес, жергілікті бюджеттен кеңірек пайдалану көзделді. Бұл жергілікті органдардың мемлекеттік рөлін арттырады. Сауықтыру, халықаралық туризм өз - өзін қаржыландыру саласына өтті.

Мемлекеттік мәдениет саласында алдыңғы қатарда қаржыландыру тиіс:

•жалпы республикалық болжамдар;

•шығармашылық іріктелген топты қолдау бағдарламасы;

•өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуге бағытталған мәдени — білім беру бағдарламалар.

Әлеуметтік—мәдени ортаны қайта құру оны мемлекетсіздендіру құрылыстандыру және жекешелендіру бағытында жүргізілуде. Мемлекетсіздендіру әсіресе белсенді денсаулық сақтау жүйесінде жүргізілуде, білім беру жүйесінде оңтайландыру жалғастырылуда. 1997 жылы әлеуметтік—мәдени саласындағы обьекттердің 10% жекешелендірілуі керек. Қазақстан Республиқасының Мәдениет Министрінің мәліметі бойынша: 1992-1993 жылдары мемлекетте 466 мемлекеттік кітапханалар мен 122 мәдениет сарайлары жабылды. Ал 1995 жылы 491 мемлекеттік кітапхана қысқарды. 1994 жылы жұмыс істеген 3226- Мәдениет орталықтарынан, 1995 жылдың басында тек 2887-сі ғана қалды.

Қоғамдық - саяси жағдайды талдау, осындай жекешелендіру халықтың кейбір әлеуметтік топтарында түсініспеушілік туғызуда, осыған байланысты әлеуметтік—мәдени ортаны мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру-либералды-мен демократияландыру реформаларға тән, сондықта олардан біз қашып құтыла алмаймыз. 1997 жылы Республикамызда 61 жоғары оқу орны болды, оның 53 азаматтық, яғни 30 университст, 4 академия болды. Республикамызда жоғары оқу орындары " екі структулалық бағытта"дамуда (дипломды маман және магистр ). Ал оқуға қабылдау мұнда негізінен "тестік жүйе" арқылы. "Тестің сүрақтары"-Бүқаралық ақпарат қүралдарында жарияланады. Жоғары Оқу Орындарын осы кезде қаржыландыру көп қырлы жүйеге өтті. Яғни мемлекеттік қаржыландырумен қатар, студенттердің өздерін-өздері қаржыладыруы және жергілікті кәсіпорындардың өздеріне қажетті мамандарды қаржысын төлеп оқыту жүйелері қатар дамыды.. Жекеленудің нәтижесінде кейбір жоғары оқу орындары "ақылы деңгейге ауысты." Мысалы: 1996 жылы "ақылы оқу орнының" саны процентпен шаққанда 27,5 % ,( 1995жылы -17,9 % болды ) [37].

1999 жылғы шілденің 1-інде " Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің қолданысқа енуі туралы" Заңы қабылданды. 2000 жылғы шілденің 1-інде Қазақстан Республикасы " Қазақстан Республикасының мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы" Заңына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы карар қабылдады.

2000 жылы 3-маусымында Республика Үкіметі "2000-2002 жылдары кедейлік және жұмыссыздықпен күрес жөнінде бағдарламасын" бекіткен болатын. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты: жұмыспен қамтудың белсенді саясатын жүзеге асыру және негізінен еңбекке жарамсыз, кедей азаматтарға, сондай-ақ, еңбек базарындағы жағдайы осал халыққа атаулы көмек көрсету есебінен кедейліктің ауқымын қысқарту және жұмыссыздық деңгейін төмендету болып табылады.

Кедейлік деңгейіндегі аймақтық айырмашылықты ескере отырып , халықты әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмекке мемлекеттік бюджеттен, 2000 жылы жалпы ішкі өнімнің 0,8 пайызы, 2001 жылы-1 пайызы, 2002 жылы-1 пайызы мөлшерінде қаражат бөлу көзделген. Бағдарлама бойынша кедейлік көлемін 1999 жылмен салыстырғанда 2002 жьшы 8,7 пайыз қысқарады деп күтілуде. Жұмыссыздық деңгейі 2000 жылғы 13,5 пайыздан 2002 жылдың аяғында 9 пайызға дейін төмендейді. Бағдарламаны іске асырудың есебінен 2000-2002 жылдары 400,4 мың жұмыс орнын құру, бұрыннан бар жұмыс орындарының санын азайтуға жол бермеу қаралған[38]. 2001 жылдың 1-ші қаңтарында " 2000-2002 жылдары кедейлік және жұмыссыздықпен күресі жөніндегі бағдарламаның"нәтижесінде ресми тіркелген жұмыссыздық деңгейі экономикалық белсенді халықтың 3,7 пайызы болды (2000 жылдың 1 қаңтарында 3,9 пайыз) .Қазақстан республикасы статистика жөніндегі агенттіктің сараптамалық бағалауы бойынша 2000 жылдың аяғында жұмыссыздықтың жалпы көлемі жыл басындағы 13,5 пайыз орнына 12,8 пайызға дейін төмендеді[39]. 2002 жылдың қаңтар айының бірінші жұлдызынан бастап Қазақстан Республикасының "Мемлекеттің атаулы әлеуметтік көмек туралы" 2001 жылдың шілде айының 17 жұлдызындағы 1685 Заңы күшіне енді. Атаулы әлеуметтік көмек алу құқығы жан басына шаққандағы орташа табысы кедейлік шегінен аспайтын Қазақстан Республикасы азаматтардың, оралмандардың босқын статусына ие адамдардың, шетелдіктердің, Қазақстан Республикасында тұруға ықтияр хаты бар және тұрақты азаматтығы жоқ азаматтардың атаулы әлеуметтік көмек алуға құқұығы бар кедейшілік шегі 2001-2003 жылдың IV тоқсанында 1388 теңгені, ал 2002 жылдың I-тоқсанында 1478 теңгені құрады[40].

2002 жылы Қазақстан Республикасында "2002-2004 жылға арналған республикалық бюджет туралы" және "Қазақстан Республикасындағы зейнеткерлік қамсыздандыру туралы" Заңдарына сәйкес 2002 жылы қаңтардың 1-інен бастап зейнетақы төлемдерінің мөлшері артуда. Республика Үкіметі 2002 жылғы қаңтардың 11-інде "2002 жылғы қаңтардың 1-інен бастап мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығынан төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерін арттыру туралы "К 31 Қаулы қабылданды. Аталмыш Қаулыда зейнетақы төлемдерінің арттырылған мөлшері 25 еселенген айлық есептік көрсеткіштің 75 пайызынан аспауы тиістігі .2002 жылы республикалық бюджет туралы заңнамада айлық-есептік көрсеткіш 823 теңге мөлшерінде белгіленді, яғни 15432 теңгеден (823* 25* 75^15432 теңге) аспайтын зейнеткерлердің ғана зейнетақы сомасын арттырған болатын[41].Өзіміздің Оңтүстік Қазақстан облысына келер болсақ: 2002 және 2004 бас жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында "Атаулы көмек туралы" заңы күшіне енді.Осы мақсатта жұмсалатын қаржы көлемі 107,8 миллион теңге болып белгіленді. Бұл 2001 жылғы жұмсалған атаулы көмектен 43,2 миллион теңгеге артық. Мәдениет пен спортты қолдау бағытында 69,3 миллион теңге жұмсау жоспарланды. Білім беру саласына 1798,6 миллион теңге қаралса, денсаулық сақтау саласына 983,5 миллион теңге бөліну жоспарланды. Ал әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек мақсатында 160,6 миллион теңге қаралып отыр. Бұл әлеуметтік саланың маңыздылығын көрсетсе керек[42].

1990 ж. 30 наурызда облыстық әлеуметтік қамсыздаңдыру бөлімі облыстық әлеуметтік қамсыздандыру басқармасы деп аталды.

Қазақ КСР Министрлер Кеңесі сол жылы еңбек жағдайларын сараптау қыз-метін ашу жөнінде қаулы қабылдады. Осыған сәйкес Шымкент облыстық атқару комитетінің 1991 жылғы 18 қаңтардағы шешімімен еңбек және әлеуметтік мәселелер жөніндегі облыстық бөлімнің құрамында еңбек жағдайларын мемлекеттік сараптау қызметі құрылды.1993 жылы әлеуметтік қорғауа басқармасының құрамына Қазакстан Республикасы зейнетақы қорының облыстық филиалы, 1996 жылы кәсіподақ комитетінің мемлекеттік сақтандыру қоры енгізілді. 1997 жылы облыстық еңбек бас басқармасы облыстық халықты әлеуметтік қорғау және еңбек қорғау басқармаларымен біріктіріліп, облыс әкімшілігінің еңбек және халықты әлеуметгік қорғау жөніндегі бас басқармасы деп аталды.

1999 жылғы 25 ақпандағы шешімімен Бас басқарма облыс әкімшілігінің еңбек, жұмыспен қамту және халықты әлеуметтік қорғау департаменті бо-лып өзгертілді.

1999 жылдың 1 қарашасынан бастап департамент енбек және халықты әлеуметтік қорғау департаменті деп аталды[43].

Еңбекке жарамсыз және күнкөрісі төмен азаматтарды әлеуметгік қорғау жүйесін қайта құру қажеттілігі туды. "Қазақстан — 2030" стратегиялық бағдарламасына сәйкес халықтың әр түрлі жіктері мен топтарының мүдделерін ескере отырып, оның әлеуметтік саяси белсенділігін көтеру, ішкі-саяси тұрақтылыққа қол жеткізуді көздеген әлеуметтік қорғау жүйесін түбегейлі реформалау басты басымдылық ретінде танылды.Облысымызда бүгінгі таңда 154 мыңнан астам зейнеткер,265 мыңнан астам мемлекетгік әлеуметтік және арнаулы мемлекеттік жәрдемақы алушылар тіркелген.

Зейнетақы мен жәрдемақылар үшін ай сайын республикалық бюджеттен 1,8 млрд. теңге, арнаулы мемлекеттік жәрдемақылар үшін облыстық бюджеттен 245,0 млн. теңге қаржы бөлініп отыр.Мүгедектерді әлеуметтік қорғау бағытында көптеген шаралар атқарылуда. Облыста 65 мыңнан астам мүгедек есепке алынған. Олардьщ ішінде 1330-дан астамы — екінші дүниежүзілік соғыс мүгедектері, 55 мыңнан астамы 16 жаска дейінгі мүгедек балалар.

Халықты әлеуметгік қорғау саласының аса өткір мәселесінін, бірі — кедейлік деңгейін төмендету.

Халықты әлеуметтік қорғаудың 2002 — 2006 жылдарға арналған облыстық кешенді бағдарламасы 3 мыңнан астам соғыс ардагерлерімен, 100 мыңға жуық көп балалы аналардың, 8 мың мүгедек балалардың, 8 мыңнан астам оралмандар отбасыларының проблемаларын кешенді түрде шешуді ұйымдастыруды бағдар етіп ұстанған. Жыл сайын "Ардагерлер үйінде"

3 мыңға жуық, "Сарыағаш", "Манкент" шипажайларында 1 мыңға жуық адамдарды сауықтыру ісі қолға алынған.

Жаңадан ашылған "Мейір" ем қабылдау-демалу орталығында 1416 азамат демалады.

2005 ж. 392 әйел емдеу мекемелсріне, оның ішіндс 102 әйел республикалық ана мен баланың денсаулығын қорғау ғылыми-зерттеу орталығына жіберілді. Спорт мектептерінде 46 спорттық-сауықтыру топтары ашылған, оларда 900 бала мен жасөспірім, мүгедек балалар жаітығуда[44].

Мұктаж мүгедектерді кресло-коляскамен қамтамасыз ету мәселесі шешілген. 80 жастан аскан 37 мүгедек ай сайын зейнетақыларына 950 теңгеден қосымша алуда. 2003 — 2006 ж. 1752 мүгедек қажетті протез бұйымдарымен, 1131 мүгедек есту аппараттарымен, 1042 мүгедек тифлотехникамен қамтамасыз етілді.

2004 жылы "Ардагерлер үйінде" — 1646, "Сарыағаш" шипажайында — 527 мүгедек пен ардагер, "Шымған" және "Денсаулык" шипажайларында — 350 адам демалып, ем қабылдады. 1295 мүгедекке республикалық медициналық орталықтарға барып қайту жол ақыларына облыстық бюджеттен 5,6 млн. теңге төленді. 825 мүгедек Қ.А. Яасауи емханасы жанындағы "Профпатоло-гия" бөлімшесінде ем қабылдады. "Мейірім" балаларды оңалту орталығы жұмыс істеуде. "Ақсай" республикалық клиникалық балалар ауруханасында Көксәйектегі балалар интернат үйінін 30 мүгедек баласы емделіп қайтты. Аудан, қалалардағы 27 әлеуметгік көмек көрсету бөлімшелері 448 жалғызілікті мүгедекке үйлеріне барып көмек керсетуде.

7 интернат үйлері мен косіби мектепте 1600-ден астам мүгедек толық мемлекет қамкорлығына алынған.

Білім беру ісі, облыста жалпы білім беретін мектептер саны 1007-ге жетіп отыр. Бұл республика бойынша ең жоғары көрсеткіш. Осы мектептерде 538403 шәкірт білім алуда. Қазақ. мектебі — 698, аралас мектеп — 219, орыс мектебі — 12, өзбек мектебі — 76, тәжік мектебі — 3. Облыс аумағындағы колледждердің саны — 12, кәсіптік мектептер — 22, жалпы білім беретін мектеп-интернаттар — 19, арнайы Интернаттар — 10, балалар үйі — 5, мектепке дейінгі мекемелер саны — 1І1,Жыл бойы жұмыс істейтін "Тау самалы" оқу сауықтыру орталығының пайдалануга берілгеніне бірнеше жыл болды. Облыс көлемінде жыл сайын 10 — 15 мектеп үйі жаңадан салынып, пайдалануға беріледі.Кәсіптік мектептер 46 мамандық бойынша жұмысшылар даярлайды. Түрлі меншіктегі 30-дан астам колледжде жастар 70 мамандық бойынша оқиды. Облыста жыл сайын 5 — 6 жастағы 36 мың бала мектепке барар алдындағы тегін даярлықтан өтеді.

Облыстық жалпы білім беретін мектеп-терінде реформалар жүйелі жүргізіліп келед. "Қолданбалы экономика", "Азамат-тану" курстары, көркемөнер түрлеріне және саз салаларына байланысты игілікті істер жарасымды жалғасын табуда. Түрлі салаларға бағытталған мектеп-гимназиялардың

мектеп-лицейлердің, т.б. тәжірибелер, "Дарын" мектеп-ин-тернаттарының ізденістері жақсы мәлім. "Жас лидер" халықаралық бағдарламасы, қазақ тіліндегі тапқырлар клубтары жанданып, кеңінен өріс ала бастады.

Облыстың бідім беру жүйесінде 52879 педагог еңбек етеді.

Олардың 39596-сы жоғары білімді, 10054-і арнаулы орта білімді. Әрбір екінші ұстаздын жоғары немесе бірінші санаттары бар. Қазір қашықтықтан оқытылатын базалық мектептер саны 65, телефон желісі қосылған мектептер 713, интернетке қосылған мектептер 672-ге жетті. Олардың саны барған сайын арта түсуде.

Облыстағы 227 мұғалім ордендермен және медальдармен марапаттаған. Екі мындай ұстаз — ҚР білім беру ісінің үздігі.

Облыстан жоғары оқу орындарында білім алып жатқан студенттер 78,6 мыңнан асады, олардың 38,3 мыңы немесе 48,7%-ы күндізгі бөлімдерде оқиды. Облыс аумағындағы аса ірі жоғары оқу орны — М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті. Ол бұрынғы Қазақ химия-технология институтының Шымкент педагогика-мәдениет институтының және Шымкент педагогикалық дене тәрбиесі институтының негізінде құрылған. Сондай-ақ Түркістан қаласында Қ.А. Яасауи атындағы халықаралык қазақ-түрік университеті, оның Шымкент бөлімі, Оңтүстік Қазақстан медецина академиясы бар. Мемлекеттік емес жоғары оқу орындары да нығайып келеді.

Кәсіптік білім саласы. Облыста 22 кәсіптік мектеп бар, онда 11342 оқушы білім алуда. Оның ішінде мемлекеттік тілде оқитындар саны — 6475, орыс тілінде —3893, өзбек тілінде I 974 оқушы оқиды.

52 мамандық бойынша мамандар да дярланады, олардың бір-біріне жақын

мамандық топтары бойынша үлес салмағы ауыл шаруашылы- 30%, құрылыс 23,8%, тұрмыстық қызмет көрсету 14,35% және басқа салаларда 21,9%-ды құрайды. Оқу бітірген оқушынын барлығы дерлік мемлекеттік, мемлекеттік емес кәсіпорындарға, құрылыс мекемелеріне және шаруашылықтарға жұмысқа жіберілді. Бітірген оқушылардың 412-сі жоғары разряд алды, 189-ы үздік дипломмен бітірді 1248-бірнеше қосалқы мамандыктар алып шықты.

Республика Үкіметінің 2000 жылғы 1мамырдағы "Қазакстан Республикасында бастауыш және орта кәсіптік білім беру одан әрі дамыту жөніндегі шаралар туралы" қаулысын жүзеге асыру мақсатынд облыста бірқатар жұмыстар атқарылды.

Шымкент, Арыс, Кентау, Шардара қалаларында, Төле би, Түлкібас аудандарында әр түрлі салада кәсіптік мектептер жұмыс істейді.

Облыста 16 мемлекеттік емес колледж бар. 30 мемлекеттік емес колледж облыстык бюджет есебінен, 1 заң колледжі республикалық бюджет есебінен қаржыландырылады. Облыстық білім департаментінің құзырындағы 12 мемлекеттік колледжде 10992 оқушы білім алуда, оның ішінде күндізгі бөлімде — 8171, сырттай оқыту бөлімінде — 2821 бала оқиды.

Колледждерде күндізгі және сырттай оқу нысанында қазақ және орыс тілдерінде 70 мамандық бойынша мамандар даярланады. Шымкент экономика және құкық колледжінде, Түркістан гуманитарлык-техникалық

колледжінде қосымша өзбек тілінде оқитын топтар ашылған.

Оқушылардың колледждерде негізгі мамандықпен қатар автокөлік жүргізушісі, автокөлік саласының слесары, т.б. мамандықтар алып шығуына барлық жағдайлар жасалынған.