8
флорасында коксағызды (каучук) илік заттары бар, шырышты өсімдіктер
табылды.
Қазақстан флорасында халық медицинасында кеңінен белгілі шипалық
қасиеті бар өсімдіктерді әсіресе, жүрек-қан тамырлары, өт айдайтын, ісікке
қарсы қолданылатын өсімдіктерді іздеуге үлкен көңіл бөлінді.
Сонымен ресурстанудың өз алдына дербес ғылым саласы екендігі
дәлелденген деп санауға болады. " Өсімдіктер ресурсы" деген терминді
А.Федоров (1965) былайша түсіну керек деп санайды. " Өсімдіктер ресурсы
дегеніміз бүкіл флорадағы және жер шарындағы өсімдіктер жамылғысындағы
бар потенциальдық байлық.
Д.С. Ивашиннің (1969) анықтамасы бойынша " Өсімдіктер ресурсы" -
ботаникалық ресурстанудың зерттеу объектісі, ол объект өсімдіктер
құрамындағы заттарын яғни бүкіл флора және өсімдіктер жамылғысындағы
бар байлықты қамтиды.
«Ботаникалық ресурстану» өзінің зерттеулерін әртүрлі деңгейде жүргізеді.
Мысалы молекулалық, ұлпалық, мүшелік. Организмдік популяциялық, түрлік,
ценотикалық, биогеографиялық. Молекула деңгейінде ботаникалық ресурстану
мәселелері химия және биохимия жәрдемімен шешіледі.
Клетка және ұлпа деңгейінде анатомия, гистохимия және эмбриология
көмегімен шешіледі. Мүшелер деңгейінде - морфология көмегімен организм
деңгейінде- физиологиялық және өсімдік шаруашылығы туралы ғылымдар
көмегімен шешіледі. Популяция деңгейінде тәжірибелік систематика көмегімен.
Түрлік деңгейде систематика және филогения көмегімен. Ценогенетикалық
деңгейде - фитоценология көмегімен шешіледі. Бұл жоғарыда айтылғандардан
«Ботаникалық ресурстану» өте кең спекрлі өте нәзік химиялық анализден жер
шары өсімдіктері жамылғысын жинақтап қорытуға дейінгі әдістер және тәсілдер
пайдаланытынын айқын көруге болады.
Иллюстрациялық материалдар:
Павлов классификациясы бойынша әртоптан бір өсімдік гербариін
көрсету.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары.
1. Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуына еңбек сіңірген
ғалымдар.
2. Пайдалы өсімдіктер класификациясы
3. Ботаникалық ресурстану ғалымы өзінің зерттеулерін әртүрлі деңгейде
жүргізуі туралы.
Ұсынылған әдебиеттер:
1.
Кукенов М.К. Ботаническое ресурсоведение Казахстана учебник
Алматы, Ғылым, 1999, 160с
2.
Бекенов А, Есжанов Б, Махмутов С. Казақстан сүтқоректілері
Алматы, Ғылым 1995-380б.
Дәріс 3. Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын тимді пайдалану және
бұл саладағы ғылыми зерттеу жұмыстарының бағыттары, этаптары
Мақсаты: Қазақстандағы өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстарының
бағыттарымен, шикізаттық өсімдіктермен, шикізаттық өсімдіктерді зерттеудің
9
негізгі жолдарымен және жаңа дәрілік өсімдіктерді зерттеуге қажетті
мәліметтермен таныстыру.
Кілттік сөздер: Илік заттар, көксағыз, глицеризин, этноботаника
Негізгі сұрақтар: 1) Өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстарының
бағыттары
2) Шикізаттық өсімдіктерді зерттеудің негізгі жолдары
3) Жаңа дәрілік өсімдіктерді зерттеудің негізгі жолдары.
1. Ресурстану ботаника ғылымының жас бір саласы болып табылады. 1917
жылға дейін Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстары
жүргізілген жоқ деп айтуға болады.
Қазақстанда ботаника саласындағы зерттеу жұмыстарын екі кезеңге
бөлуге болады:
1) Бірінші кезеңге Россияның Европа бөлігінен келген
( Петербург, Москва және т.б.) ғалымдардың ұйымдастырып жүргізген
жұмыстарын жатқызуға болады.
2) Екінші кезең 1920 жылдан басталады деуге болады. Бұл кезеңге
жергілікті Орта Азияның және Қазақстанның ғылыми мекемелерінің әсіресе
СССР ғылым академиясының Қазақстандағы ашылған филиалының
жұмыстарын жатқызуға болады.
1917 жылға дейін Россияда өсімдіктер байлығы өте аз және тиімсіз
пайдаланылды. Ол кезеңде Россияда белгілі дәрежеде тек орман өндірісі
дамыған еді.
Россияда табиғи шалғындықтар және жайылымдықтар кеңінен зерттелді
іргелі еңбектер кеңінен жарияланды. Мысалы бұл саладағы іргелі еңбектерден
«Шабындық және жайылымдық» деген кітап 1950-1958 жылдары ғана
жарияланды. Авторлары И.В. Ларин, И.В. Цаценкин, Т.А. Работнов. Басқа
топтардың өсімдіктері салыстырмалы аз зерттелді және пайдаланылды.
Дәрілік өсімдіктер аз зерттелгенмен жиналды, тіпті кейбір түрлері екпе
жағдайда өсірілді.
1920-1930 жылдардан бастап өсімдіктер ресурстарын зерттеп және игеру
жоспарлы жүйелі түрде жүргізілді. Мысалы 1921-1962 жылдары " Химия-
технологиялық анықтаманың-12 томы баспадан шықты. 1934 жылы ССРО
ғылым академиясының Ботаника институтында ( Ленинград) алғаш рет "
Өсімдіктер ресурстары" деген бөлім ашылды. Ол бөлімді Б.Н.Кропотов
басқарды. Алғашқы кезде бұл бөлім талшықты өсімдіктерді іздеумен
айналысты, ол үшін арнайы технологиялық лаборатория ашылды. Кейінірек
бұл бөлім нағыз ресурстармен айналысатын болып одақтық
республикаларда осы салада жұмыс жасайтын топтар, ал сосын
лабораториялар ашылды. Мысалы Азербайжанда А.А. Гросгеим, Л.И.
Прилипко және т.б., Туркменстанда О.А. Эндем, В.Н. Минервин, Л. В. Березин
және т.б., Өзбекстанда В.С.Титов, И.И. Гранитов Ф.И. Русанов және т.б,
Қырғызстанда И.В. Выходцев, М.М. Советкина, Е.В. Никитина, Қазақстанда Н.В.
Павлов, В.П. Михайлова, Сібірде В.В. Ревердатго және т.б, Украйнада М.И.
Котов және т.б. ғылыми жұмыстарға жетекшілік етеді. Сол ғалымдардың
