татымды
іс,
бірақ
А б а й б а й л ы қ т ы ң екін ш і
ж а ғ ы ,
к ө л е ң к е с і
тураЛы
сөз
қ о з ғ а й д ы . О л:
Мал үшін тілін безеп, жанын^жалдап,
Мал сұрап біреуді алдап, біреуді арбап
ж ү р г е н д е р д і ж а қ т ы р ы п о т ы р ғ а н ж о қ . А қ ы н а р м а н ы м а л -
д ы ең б екп ен та б у . Ж а с т а р ж а л ғ а н ж о л ғ а түсп ей , а д а л
ең б екп ен м а л та у ы п ж ұ р т қ а ж а қ с а дей ді.
Б а ю д ы м а қ с а т тұты п а р -н а м ы с ы н а я қ а с т ы еткен -
д е р д ің қ а т а р ы өсіп ке л е д і. О л а р д ы а қ ы н с ы н а й д ы :
Мал жиып арамдықпен үрлап-қарлап,
Қусың десе, қуанып жүр алшаңдап.
А б а й д ы ң осы п ік ір л е р і м ы н а н а р ы қ ілігін е ілін ген бү-
гінгі қ а з а қ т а р ғ а д а т у р а кел іп оты р. Ж а н ы н с а л а қ а л а й
б о л с а д а б а й и м ы н д е у ш іл е р а д а м д ы қ пен а р а м д ы қ т ы ң
а р а с ы н а ж ы р а т а а л м а у ы ғ а ж а п емес. М а қ с а т т е к б аю
б о л с а , оны м ен іс өнбейді д е бітпейді. О н д а й л а р д ы А б а й :
Мақтан қуғам, мал кұмар нені ұға алсын,
Шықпаса мыңнан біреу талғап-талғап,—
деп сы н ап -м ін ей ді.
А қ ы н м а л т а б у д ы ң е зін а қ ы л
н ә ти ж е с і д еп білген .
С о н д ы қ т а н м а л т а п қ а н а д а м а қ ы л т а п қ а н . Қ ер іс ін ш е ,
а қ ы л т а п қ а н а д а м м а л д а т а б а д ы . Б ұ л а д а м д ы қ , а д а л д ы қ
ж о л ы . Қ ө к ір егі о яу, с а н а л ы ж ұ р т осы ж о л м е н ж ү р м е к
керек. Б ұ д а н өзге қ ұ д а й д ы ң а т қ а н ж о л ы б а р . О л ж о л д а :
Ұрлықпен мал табам деп,
Егессе ауыл шабам деп,
Сүйтіп құдай атады.
Ш ір к ін , А б а й д а н сөз қ а л ғ а н ба, а й т ы л м а ғ а н . А қы н -
ның осы өснеті б із д ің бүгінгі з а м а н ғ а т ұ п -т у р а кел іп тұр.
Е л г е ш ы қ с а ң а у ы л іш ін д е ұ р л ы қ көб ей ген ін е с ти с ің д е
н а л и сы ң . Ұ р л ы қп е н
өскен
ж а н а з ы п - т о з у ғ а б е т а л ғ а н
а д а м . М ә д е н и е тт і е л д е р д е ұ р л ы қ д е ген б о л м а й д ы . О л
а з ғ ы н д ы қ т ы ң бір белгісі.
106
Абай «м алға достың мұңы ж о қ малдан басқа» дегеи-
де, біз жиі айтып жүрген «меіцанство» туралы айтып
отыр. М алды ң досына айналу кісіліктен қалу, байлық-
тың байлауы, қүлына айналу. Б үл да х а л ы қ үшін қауіп-
ті ж ағдай. «М алдың досы», яғни мещанинге мәрттік, аза-
маттық, пәктік ж а т сезімдер. Олар әдетте сатқындыққа,
қ а р а бастың қам ы үшін не түрлі қы лы қтар ж а с ауғ а
дайын.
Тарихтағы небір қилы за м а н д а р д а фашистік және
одан да асқан айуандық с аясатқ а жанын сала қызмет
еткен осы ұсақ,
майда-шүйде
алы псатарлар
болған.
Абайдың сондықтан да «м алға достың мұңы ж о қ мал-
дан басқа» — деуі әбден орынды. Бұл ақынның мал та-
бу ж олына түскендерді ж олда кездесер қауіптен сақтан-
дыруы. Ақынның айтуынша малдан өзге мұңы ж оқ адам
топас, надан жан. Н аданнан надандықтан өзге ешнәрсе
де шықпайды. Ол құлқынның күлы, малдың досы,
адамның дұшпаны.
«Мұң» дегеніміз адамның жеке басының тағдыр-
болмысына қатысты санасы мен сезімінің тұмшалануы,
тұйықтан жөн жол табу үшін адамның ой мұхитына ба-
туы, зор толғанысқа түсуі. Ал, мал үшін мұңлы болу
ақы м ақты ң ісі. М ал деген — дүние, байлық, ол туралы
Абай көп сөз айтқан. Айталық, ол «дүние де өзі, мал
д а өзі, ғылымға көңіл берсеңіз»,— деп байлықтан ғы-
лымды биік қойған.
Б а й л ы қ деген дүрмек, қисапсыз әрекет, бірақ соңын-
да қ а л а р із жоқ. Тарнхта пәлен деген бай болыпты де-
ген сөз қалм аған. Оны білген байлар өз өмірінде бай-
лығымен тарихта атын қалды ру үшін бала оқытқан,
мешіт салдырған, қ а ж ы л ы қ қ а барған, ғалымға, ақынға
қаж етті ж а ғд а й л а р жасаған. Осындай әрекеттеріне бай-
ланысты ана бай, мына бай деген л ақа п та р қалған.
Мұндай байлардың мұңы тек мал болмаған. Олар бай-
лықты ел қам ына ж а ра тқа н . М алды болсаң осындай
жол д а бол, ад ам д ы қ атың өшпейді. Ал, тыпырлаған
төрт аяқтының досы болып, өзгені ұмытсаң, сенен адам-
ға, елге рахым жоқ. Мұндай ж андар әдетте бір беткей,
топас, сараң келеді және сөйлеген сездерінде үзілді-ке-
сілді қорытындылар жиі кездеседі. Б ұлар шексіз әлемді
бір түйір тарының қауызына сыйғызып, бір-ақ түсінікпен
өмір кешпек. Ол түсінік Абай айтқан малға дос болу,
одан басқа мұңның болмауы.
107
XX ға с ы р д ы ң б асы нда ұ л т т ы қ кон со л и д ац и я б а ст ал -
ған кезде отар елдің ж а н а көктеп келе ж а т қ а и интелли-
генциясы а р а сы н д а болатын « а р а м шөптер» — бюро-
к р а т т а р қ а з а қ тұр м ы сы н да а й р ы қ ш а көрінді. О л а р д ы
А бай «пы сы қтар» деп атады . П ы с ы қ т а р т а қ ы р ж е р д е
пайда болған ж о қ , о л а р ғ а сұран ы с болды. П а т ш а өкіме-
ті өзінің о т а р ш ы л д ы қ с а я с а т ы н тиім ді тү р д е ж ү р г ізу
үшін чиновниктерді қ а л ы п т а с т ы р у д ы қ а ж е т етті. Пы сы қ-
т а р д ы ң екі түрі бар, бірі:
жүктеу Достарыңызбен бөлісу: |
