«М АХАББАТПЕН Ж А РА Т Қ А Н А Д А М З А Т Т Ь Ь

адамзаттіы деп отыр. 
АдамзаттЬі ж а р а т қ а н Алла деу 
тым қ араб айы р түсінік, дұрысы Абай айтқан Алла 
адамзатты өз махаббатымен 
ж ар атқан. 
Олай болса, 
Алланы ж ан ы мы зд ан да тәтті сүюге біз парыздармыз. 
Алланы сүю аркылы біз оған қарызымызды өтемекпіз. 
Сондықтан А лл аға бас иіп, сүю дәлелді мәселе.
Абай дүниетанымында Алланы тану мәселесінде ма- 
хаббат 
ерекше орын алған. 
Осы тұста заңды сұрақ 
туады. Абай мұндай мәселелерге қалай келген? Бұл 
сұраққа тікелей ж ауап беруден бұрын діни философия- 
дағы «махаббат» мәселесіне тоқталып өтейік.
Әлемдегі ешбір діни философия махаббат мәселесіне 
соқпай өтпеген. Христиан дінінде «құдай дегеніміз— ма- 
хаббат» деген қағида бар. «Махаббат туралы ілімдердің 
негізгі 
түптамырлары 
тоғысатынына еш таңқалуға 
болмайды. Себебі, махаббат адамдық өлшемнің белгісі. 
Абайдың 
«махаббатсыз дүние бос» дейтіні де содан. 
Махаббат туралы ой міндетті түрде өмір мәні, болмы- 
сына бастап апарады.
Әлемдегі аса ірі діндердің ең жасы ислам діні ауқы- 
мында махаббат мәселесі төңірегінде өте салмақты жұ- 
мыстар атқарылған. Махаббатты Алланы тану ісіндегі 
басты түсінік ретінде алғаш дәлелдер негізін қалаған 
Рабиа әл-Адавийа (713—801) болды.
Есімі аңызға айналған Рабиа (Рабиға) бар өмірін 
тақуалықпен 
өткізген. Ж асы нан жетімдік көріп өсіп, 
күңдікте болған Рабиғаны, қож алары тақуалығына бас 
иіп, оған еркіндік берген. Еркіндікке ие болған Рабиға 
өмірінің соңына дейін махаббат туралы ілім салумен 
өткен. Оның махаббаты ж аратуш ы ға бағытталған.
Рабиғаның ізбасарлары: ал-Бистами, ал-Халладж, 
ибн-Араби т. б. махаббат философиясын өте жоғары 
деңгейге көтерді.
X—XI ғасырларда махаббат философиясы өнерге, 
нақтылы айтқанда, поэзияға, әдебиетке трансформация- 
ланды. Шығыстағы 1001 түн хикаясы, атақты шайырлар 
Фирдоуси, Низами, Руми, Хафиз т. б. махаббат поэзия- 
[ сының жыршылары болған.
М ахаббат тақырыбына арналған «Ләйлі және Мәж- 
нун» хикаясы 
махаббат философиясының поэзиядағы 
көрінісі болатын. Олай дейтінім, Шығыс мәдениетінің 
білгірі Е. Э. Бертельс Мәжнүн туралы айта келіп, оның 
махаббаты 
тек Ләйліге ғана 
бағышталмағанын бір 
автордан кезіктіргенін айтады. Мәжнүн үшін бәрі Ләйлі, 
тау да, тас та, үйдің қабырғасы да, ондағы заттар да,

яғни Мәжнүн өмірге ғашық, оның махаббаты біртұтас 
тіршілікке, болмысқа бағытталған. Мәжнүнді ғашық 
еткен өмір. Оның Ләйліге ғашықтығы метафоралық си- 
патта. Бұдан Рабиғаның философиялық сырын аңғару- 
ға болады.
Рабиғаның махаббат философиясының өмірге келіп, 
одан бергіде кеңінен таралып кетуіне себептер болды. 
Рабиға тұсында ислам діні әлемге таралғанына бір ға- 
сырдай мезгіл болатын. Осы мерзімде ислам жақтау- 
шылары өздергн халықтан алыстатып, дінді саясатқа- 
айналдыра бастаған еді. Бұл халық наразылығын ту-] 
ғызды. Міне, сөйтіп діни наразылық фнлософиясының бір 
түрі — Рабиғаның махаббат философиясы дүниеге келді. 
Мұнда еш «сауда» жоқ. Дін басылары бұл жалған дү- 
ниеде құдайға құлшылық етсең, ақысына бақи дүниедеі 
жаның жәннәтта болады дейді. Рабиға болса оны жоқ-; 
қа шығарған. Махаббатта сауда жоқ. Рабиға филосо- 
фиясы бойынша Адам мен Алла бір. Адам Алланы ешбір 
дәмесіз, шын жүректен сүюі керек. Алладан өз махаб-] 
баты үшін әлдене қайыр дәмету бұл махаббат филосо- 
фиясына жат.
«Махаббат философиясында» байқап отырсыз, тақуа- 
лық басым. Адам Аллаға махаббатын білдіргеннен өзге 
әрекетпен 
айналыспауы шарт. 
Абай бұл үғымға, ол 
«махаббат философиясын» Алланы тану қүралы ретінде 
қабылдаған. Абай тақуалық (аскеттік) емес, өміршең- 
дік прагматикалық философияны жақтаған. Ол Алланы 
сүюге шақырғанда, адамның өзін-өзі танып, тазартуын 
мақсат тұтқан. Өзін-өзі танушы жан өзгеге бәгде көз- 
қараспен қарауы мүмкін емес.
Рабиғаның «махаббат философиясы» келе-келе ис- 
лам философиясындағы шешуші күшке айналды. Аны- 
ғын айтқанда, суфистік дүниетанымның негізі осы — 
Рабиғаның «махаббат философиясы».
«Махаббат философиясы» араб-парсы, Орта Азия 
және Қазақстан әдебиеті мен мәдениетінің орасан зор 
дамуына ықпал жасаған дүниетаным. Себебі, махаббат- 
ты жырлау әдебиет пен енерде демократияның, еркін 
ойдың ерісі болды. Сондықтан да орта ғасырдағы араб- 
парсы 
поэзиясына 
әлемде ешбір елдің поэзиясы тең 
келмейді. Міне, осы даму ислам діні шеңберінде болған.
Кезінде «махаббат философиясы» исламның дертке 
ұшыраған кезінен 
сауықтырған болатын. Абай зама- 
нында қазақ тұрмысында ислам саясн дертке ұшыраған 
еді. Данышпан Абай дінге тағы да бір тың көзқарас
62

керек екенін сезген, оның есімі Алланы тану мәселесінё 
сайған. Себебі, Алланы тану адамның өзін-өзі тануына 
бастайтын жол.
Абай махаббаттың адамның кеселді қылықтарынан 
тазартатын күш екеніне кәміл сенген. Бірақ, қ а з а қ да- 
ласына «махаббат философиясы» «махаббат поэзиясы» 
болып сіңген болатын. Алла мен Адам арасындағы ма- 
хаббат трансформацияланып (түрленіп) әйел мен еркек 
арасындағы ғаш ы қты ққа ауысқан. Солай болғанмен, мә- 
селенің түп қазығы сол қалпында, яғни адам бойындағы 
асыл қасиеттерді саудаға салмау. Адамдардың (қыз бен 
жігіттің) 
бір-біріне қалтқысыз берілуі, ғашық болуы 
бүл қүдай жолы.
Ғашықтық тақырыбы қи салар түрінде Шығыстан да 
келіп жатты. Өз ақындарымыз да жырлап, оны ел жат- 
тап алып айтатын болды. Сөйтіп, «махаббат философия- 
сы» поэзия арқылы қ а з а қ санасына толық сіңісті. Бі- 
рақ, Шығыстың одан бергіде қазақ ты ң ғашықтық жыр- 
ларында 
Рабиғаны ң ж ап ад ан-ж алғы з отырып Аллаға 
ғашық болып бәйіт айтуы өзге күйге түсті. Ғашықтық 
сезімін қыз жігітке, 
жігіт қызға арнады. 
М ахаббат 
адамдар сезіміне ауысты. Алайда тақуалық, яғни ма- 
хаббат үшін езін қүрбан ету, өмірін арнау қалды. Ға- 
шықтық ж ы р л ар д а екі жасты ң бақытқа жетуі ©те сирек. 
Кәбіне ғаш ық болғандар мерт болады. Мысалы, Қозы 
Көрпеш пен Баян, Төлеген мен Жібек. Демек, махаббат 
үшін құрбан болу, ол «махаббат философиясынан» қал- 
ған дәстүр. Бүл Еуропа халықтарында жоқ.
Дүниетаным, халықтық сана дегендер тарихи ұғым- 
дар. Абайдың «махаббатпен ж а р а т қ а н адамзатты» де- 
ген данышпан сезі XIX ғасырда өмір сүрген барлық 
қ азақ қ а түсінікті. Оны XX ғасыр қазағы түсінбеуі мүм- 
кін. Олай дейтінім Абай заманында адамның жараты- 
луы туралы суфистік діни әдебиеттер арқылы келіп, ел 
арасына кеңінен таралған мынандай аңыз болған.
Аңыздың қысқаш а желісі:
Бүкіл 
әлемде ж ал ғы з Алла ғана бар болған дәуір 
өткен. Ол зам анд а хайуанаттар да, адамдар да болма- 
ған. Әлем иесі бір Алла. 
Осындай кезде Алла ойға 
шомса керек. «Әлемде ж ал ғы з өзім болғандықтан, ме- 
нің құдіретімді сезінетін 
ешкім жоқ». Алла тағала 
осылай ойлағанда әлемді мұң басқан. Әлемді мұң ба- 
сып, болмыс тұмшаланған күйде қан ш ам а дәуірлер өтті.
Күндердің күнінде Алла өз қүдіретімен дүниеге құс 
жаратты, оған қорек болсын деп жер бетіне мол етіп
63

дән шашЬіп ^астады. Құс күніне бір-бірлеп дәнді шоқУіі 
жейді, көп мерзімнен кейін дән таусылып, қүс өледі. 
Құс әлемге иелік ете алмады,
Алланы тағы мұң басты. Құс мәңгілік болмады, ол 
әлемге иелік жасауға талпынбады, барға разы боп, ез 
бетімен харекет жасамады. Себебі, Алла тағала құсқа 
ғұмыр бергенмен, несібе ұсынғанмен, оған өмірге деген 
құштарлық бермеген еді.
Алла енді өзгеше тәсілге көшті. Балшықтан тағы 
бір мақұлық жасады, оның есімін «Адам» деп атады. 
Денесіне жан, оған қоса ақыл берді. Адам Ата ө з і н і
жаратқан жарылқаушысына жалынып жалбарынатын 
болды. Себебі, Алла оған өмірге деген құштарлық се- 
зіміи берген еді. Өмірге құштарлық сезімін біз махаббат 
деп атаймыз. Адамзатты Алла махаббатпен жаратқані 
дейтініміз сондықтан. Махаббат Алланың өзіне деген 
сағынышы болатын. Сағыныштан жаралған Адам өзін 
жаратушыға жалынып-жалбарынуы, махаббатын бідді- 
руі орынды,— деп 
аяқталады аңыз. Бұл аңыз қазақ 
санасында әр түрлі мәнерде айтылып жүрді. Бірақ 
мә-Я 
нісі сол, Алланың адамды махаббатпен жаратқаны 
туралы.
Махаббат Алланың қасиеті, сипаты ретінде шексіз, 
өлшеусіз шындық. Демек, ол туралы таным да шексіз. I
Махаббат мәңгі таусылмайтын тақырып. Өмірдің мәні— I
махаббатта. Қеле-келе адамның Аллаға махаббаты рух 
махаббаты және тән махаббаты болып бөлінген. Ол ту- 
ралы Абай «Ғашықтық, күмарлықпен — ол екі жол»,— I
деп нақты айтқан, себебі құмарлық негізінде нәпсі дегеиI 
бар. Ол туралы сөз алда.
«АЛЛА 
М І Н С ІЗ Ә У Е Л Д Е Н , ПАЙ ҒА МБАР ХАҚ»
Аллада мін жоқ, мін—адамда. Мәселенің нақ осылай |
болуы да Алла әмірі. Олай болса, адамға ақыл мен мінді I 
қоса бергеи Алланың езі. Демек, Алла мінсіз болға- 1 
нымеи оның жаратқан мақұлығы мінді болса кінә кімде? І 
Бұл сұраққа жауапты қиналып данышпандар жазған 1 
том-том 
кітаптардан 
іздеудің еш қажеті жоқ. Оған | 
жауапты Абайдың өзі бергеи.
«Алла мінсіз әуелден, пайғамбар хақ»,— дей келіп, I 
адамның мінді болатын жайларына тоқталған:
М ү ’мии бо лсац , үйрсиіп сен д с ү к са п ба к.
К ү р а н рас, алланым, сөзідү р ол,
То’ уиліііе ж ет ер л ік гы л ы м ы н шпқ.
04

Бұл жерде әқгіме алланың мінсіз, пайғамбардың хақ 
екендігін түсініп, мойындап, қабылдауда. Оны жасама- 
сақ, оған ақыл, сана, сезімің жетпесе мінді боласың. 
Мұндай талап Алла жаратқан адамнан өзге мақұлық- 
тарға қойылмайды. Оларда сана еркіндігі жоқ, олардың 
бар болмысы өмір сүру, атап айтқанда, хайуандық тұр- 
мыс кешу. Ал, адамдарға өмір иесі Алланы, оның мінсіз 
екендігін тану парыз. Алланың сөзін, Құранды ғылымың 
жетсе ұқ, егер шамаң жетпесе ғылыммен айналыс. Де- 
мек, тек тұрмыстан өзге адамға қатысты іспен айналыс. 
Міне, осы тұста адам мінсіз болып тұра алмайдьь Онда 
қызығушылық, құмарлық, жалқаулық, айуандық мінез- 
дер бар. Оларды да Адамға Алла берген.
Алла өзі мінсіз болғанмен адам мінді. Бұл да қажет- 
тіліктен туған. Егер Алласымен қоса Адам да мінсіз 
болса не болмақ? Онда Алла мен Адам арасында өзге- 
шілік бола ма? 
Сондықтан Алланың мінсіз, адамның 
мінді болғаны жөн, сонда өмір болмақ, мәселелер туын- 
дамақ, жақсылық пен жамандық, зұлымдық пен әділет- 
тілік, адамгершілік пен айуандық сияқты ұғымдар тай- 
таласы, 
қысқасы 
өмірге құмарлық, 
қызығушылық 
болмақ.
Алла пендесіне ерік берген. Оны қалай өрбіту қа- 
жеттілігін адамның өзі шешеді. Осы жолда адамдар 
әманда адасқандықтан Алла өз нәбилерін жіберіп отыр- 
ған. Соңғы нәби біздің пайғамбарымыз Мұхаммед. Абай- 
дың пайғамбар хақ деп отырғаны осы Мұхаммед-нәби.
Әрине, Алла мінсіз болса, оның адамдарға жіберген 
елшісі пайғамбардың хақ екені даусыз. Алла қателес- 
пейді, адасатын адам, оған жөн көрсетіп, жол сілтейтін 
пайғамбар, сондықтан ол хақ. Бірақ, «хақ» деген мәселе 
ақиқат деген ұғымды бермейді. Себебі, ақиқат иесі де, 
нақты өзі де—Алла. 
Пайғамбар сол ақиқатты (Алла 
сөзін жеткізуші) жеткізуші, олай болса әр пайғамбарға 
заманына орай Алла тағала «қажетті ғаңа ақиқатты» 
адамдарға жеткіз деп тапсырып отырған. Адамдарға 
бар ақиқаттың қажеті жоқ, олар онымен не істерін 'біл- 
мей шатасады. Адамдарға адасып тұрған сәтіне сол 
күйден алып шығатын ғана «қажетті ақиқат» керек. Осы 
істі атқарушы пайғамбарды «хақ»’деп мойындау міндет.
Алла—ақиқат, мінсіз, пайғамбар хақ, ол адамдарға 
«қажетті шындықты» жеткізуші. Адам осы жайларды 
үғушы, қабылдаушы, соған қарай сенімге енуші, жер 
иесі, өмір иесі. Себебі, Алла 'да, пайғамбар да Адам 
үшін қажет, керісінше емес. Жер бетінде Адам болса
5—443
65

ғана «Алла мінсіз, пайғамбар хақ>>— деген ұғкм, сенім 
қажет. Бұл ұғым адамның да мінсіз болуына ынтала- 
нуы үшін керек. Осы жайды Абай қатты ескертеді.
Демек, адамның мінді болуы Алла жолынан тайып, 
күнәлі болды деген сөз. «Мін» мен «күнә» деген ұғым- 
дарды осы мәнде Абай синоним ретінде қолданған. Бі- 
рақ, Алла адамға өзі ерік берген соң, ол пенделікке 
бармай тұра алмайды. Пенде дегеніміз 'бойында міні, 
күнәсі бар адам. Өмірде пенделікке бармаған, мойнына 
күнә артпаған жанды табу сірә да бола қоймас. Адам- 
ның дүниенің қызығынан безініп тақуалық (әулиелік) 
жолға түсуінің өзі, күнәсынан тазару үшін жасалатын 
ғибадат. Әулиеліктің өзі бір жақты ұғым. Неге десеңіз 
тек жаратқанға сиынып, дүние қызығын тәркі етіп, мүл- ; 
дем тақуалыққа түсу бүтіндей ақиқат жолы емес. Адам 
үшін ең басты ақиқат өзіне лайықты өмір сүру. Айта- | 
лық, жер жыртып егін салу, әйел алып пенде боп ұрпақ ! 
өсіру т. б. Бұл жолда адам адасады, шаршайды, қамы- 
ғады, қуанады, оның қайсыбірі жақсылыққа, қайсыбірі 
жамандыққа 
бастайды. Бұның бәрі заңды. Ал, осы ~ 
қиғаш болмыста Алланың мінсіз, пайғамбардың хақ 
екенін мойындау адам санасына сәуле береді, көңіліне 
өріс береді. Бірақ, ол үшін Алла туралы тек сенім ғана 
қалыптаспай, оны тануға талпыныс жасау керек. Сана- 
ны сенім өсірмейді, оны дамытатын таным. Алланы тану 
шындықты тану, оның керемет құпиясын барлау, ақи- 
қатты аңғару. Алланың сыры бізге беймәлім тылсым.
Біз терең түсініксіз, ақылмен жан баласы жетпейтін 
құпияны тылсым дейміз. Тылсым болмаса түсінікті нәр- 
се болмас еді. Себебі, түсінікті нәрсе түсініксіздік бол- 
ған соң ғана өмір сүреді. Сонда түсініксіздік деген не? 
Бүл сұраққа 
жауап беруден бұрын түсінікті деген не 
нәрсе екеніне тоқталайық. Түсінікке ең қарапайым анық- 
тама берсек, былай болады. Адам өзіне беймәлім құбы- 
лысты қабылдап, ол туралы өзіндік сана қалыптастыра- 
ды, оны біз түсінік дейміз. Түсінік қабылдаушыға 
байланысты субъективтік әрі объективтік мәнге ие бола- 
ды. Әрине, түсінікті былайша бөлу шартты, әйтпегенде 
таза субъективті, таза объективті түсінік жоқ. Көбіне 
мәселе беймәлім құбылысты меңгеруге байланысты. 
Субъект тылсым сырын қай деңгейде меңгерді,- содан 
түсінік қалыптасады. 
Түсініктің үстірт болуы, оның 
қайшылықты 
болуы 
тылсым 
сырын 
парықтаудан 
туады.
Тылсымның сыры өзіне белгілі. Оны адам баласы
66

і еиіқаШан меңгёрмек емес. Тылсым тиянақты шындық 
і
емес. Ол әманда өзгерістегі шындық. Өзі сияқты сыры 
да құбылмалы. Оның өзгерісінің құпиясы өзіне ғана 
[ белгілі. Тылсымға қатысты сұрақ қою мәнсіз іс. Оның 
і өз себебі өзінде. Сұрақ адамға, оның тұсінігіне орай 
і қойылады. Сұраққа жауап беруші де, сұрақтың өзін 
і қоюшы да адам. Дүние болмысын танып, түсінбей жүр- 
і ген де адам. Дүниеге ынтық жан да адам. Сүрақ қою- 
і
шылар өмірге ынтық жандар. Ынтықтық тылсымға қа- 
тысты. Өмірге ынтық жан тылсым сырына ғашық, сол 
) үшін ол бар ғұмырын сарп етуші. Тылсымға бас ию 
й соқыр сенім емес, шексіздікті мойындау. Шынында, 
з шексіздік, шек қою не оны шексіз деу қысқа ақылдың
■
мүмкіндігінен туған үғымдар. Себебі, тылсымның есімі, 
і аталуы — тылсым. Оны өзгеше ұгыммен белгілеу мүмкін 
емес. Оның өлшемі біреу, ол оның өлшемі тылсымды- 
ғында, санамен, ақылмен жетіп танудың мүмкіндігінің 
жоқтығында. Тылсым осындай өз сыры өзінде болған 
соң, көптеген ғүламалар, кесемдер, нәбилер оны белгілі 
бір мәнге айналдырып, мазмүнға ие етуге талпынған. 
Бірақ, бұл ынта-тілектердің бәрі заман көшіне шыдамай 
ескіре берген. Тылсым туралы шындықтың бет пердесі 
ашылатын заман болады деп айта алмаймын. Егер тыл- 
сымды тану мүмкін болса, онда ол тылсым болудан 
қалады. Сондықтан тылсымның өзімен-өзі болуы өзіне 
лайық, оның тылсым екенін сезіну бізге адамдарға 
лайық. Тылсым адамның қасиетін сақтайтын күш. Адам 
өзінің құдіретін дәрменсіздік тылсыммен бетпе-бет кел- 
генде сезінеді. Адам құдіреті сол, ол тылсымның бар 
екенін, рас екенін мойындаушылығында, ал оның дәр- 
менсіздігі тылсымның сырын аша алмай әуре-сарсаңға 
түсуінде. Дегенмен, Адамды өмірге ғашық етер күш 
есімі — Тылсым.
Тылсым — мінсіз Алланың сыры.
«ОСЫ ҮШ СҮЮ БОЛАДЫ ИМАНИ ГҮЛ»
Абай «мұсылмандық», «иман» деген ұғымдарға те- 
рең талдау жасаған ойшыл. Оны осы «үш сүю» деген 
түсінік арқылы қарастырайық. Ақынның айтып отырған 
бірінші сүюі:
«Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті». Яғни әңгіме 
Алла тағаланы сүю туралы (Ол жөнінде «махаббатпен 
жаратқан адамзатты» деген сөзде айтқан болатынбыз). 
Екіншіден:
67

Мәселе бүкіл адам баласын дініне, тіліне, түр-түсіне 
қ арам ай сүю керек, үшіншіден: Алланы, адамзатты сүю 
дәстүрін х ақ жолы, әділеттілік деп, әділеттілікті сүю 
дейді. Осы үш сүюді ақын имани гүл дей келе, ойын 
былайша өрбітеді:
Ойлан дағы, үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл,—
дейді.
Осы 
мәселелерді 
таратып, осындай ж олға түссең 
дінге енгенін, мүсылман болғаның. Егерде осы үш сүюді 
түсінбей, тек ораза, намаз т. б. мүсылман парызымен 
гана әуестенсең, ол дін болмайды. Ол жөнінде ақынның 
өз 
сөзімен айтқанда:
Руза, намаз, зекет, хаж—талассыз іс,
Жақсы болсаң, жақсы түт бәрін тегіс.
Бастапқы үшін бекітпей соңғы төртті,
Қылғапмеиен татымды бермес жеміс.
Абай сөзсіз діни реформа ж ағы на араласа бастаған 
ойшыл. Ол қағидаға сеніп, соған сан қызмет етпеген 
жан. Не нәрсе болсын ақылына, оның өмірге қажеттілі- 
гіне, өміршеңдігіне қатты назар салған. Абайда қазақ- 
гардың бодандыққа түсіп, ойлары ноқталанған заман- 
ның өзінде өзге халыққа, дінге деген наразылы қ жок. 
Керісінше адамдардың түсіністігін аңсау, биік гума- 
низм бар.
Абай мүсылмандыққа, дінге адам ды қ өлшеммен кел- 
ген. Ол адамға қажетті істің бәрін— мүсылмандық, адам- 
га қарсы орекеттің бәрін — дінсіздік санаған.

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: