ақыл и есі адам и ан ғана бол м ақ . М ұны А бай ғадал ет ті-
лік д ей д і. С еб е б і, адам ды А лл а м ахаббатп ен ж ар атқ ан ,
гал ам дағы бар н әрсені адам ға бағы нды рған, ө зін е д е
ер екш е сипат бер геи. Б ұл м әсел ен і А бай бы лайш а д әл ел -
д еп берген: «А дам баласы н құрт, қ ұс ө зг е х ай уаи д ар
снпаты нда ж ар атп ай , б ұл гузәл сипатты бер іп , екі аяққа
басты ры п басы н ж оғар ы тұрғы зы п, д ү н и еи і к өздер л ік
қылып ө зг е хай у а н д а р сек іл д і тамақты ө з басы м ен ал-
г ы збай, ыңғайлы екі қолды б а сқ а қы змет еттіріп, аузы на
қолы ас бер ген д е, не іш іп, не ж еген ін біл м ей қалм асы н
181
деіі, исін алып л әззат та н ға н д ай қылып ауыз үстіне мү-
рынды қойып, онын үстіне тазал ы ғы н б а й қ а р л ы қ екі көз
беріп, ол көздерге нәзіктен, з а р а р д а н қорғап түр а р л ы қ
қ а б а қ беріп, ол қ а б ақ та р д ы ашып-жауып түрғанда қа-
ж ал м асы н деп кірпік жасап , маңдай тері тура көзге
ақпасьін деп, қ аға беруге қас беріп, оның жүзіне көрік
қылып, бірінің қолынан келместей істі көптесіп бітір-
мекке, біреуі ойын біреуіне ұқты р а р л ы қ тіліне сөз беріп
ж ар атп ақты ғы м ах аб б ат емес пе? Кім өзіңе м ахаббат
кылса, сен де оған м ахаб б ат қы лм ағы ң қары з емес пе?».
Демек, иман дегеніміз, яғни кұдайға құ л ш ы л ы қ ету де-
геніміздің өзі қары зды өтеу. Адам Алласына әманда
қары здар. Оны түсінбегендерде иман жоқ, ақы л жоқ.
Ақылды ад ам д а иман бар. Оны қ а л а й түсінуге болады.
Көптеген ақылды а д ам д ар өзге дінге, өзге құдайға та-
бынып, ол сенімді уағызданды . Оның шешімін Абай
озінше түсіндірген.
Абайдың иман келтіріп мұсылмандықты қабы л алгап
ад ам ға қояр т а л а б ы өзгеше. Ол мұсылманшылықты га-
ділет пен м ахаббат арқылы түсіидірген. Қ и ян ат болған
жерде мұсы лмандық б о л м а қ емес дейді Абай. Осы пікі-
рін дәлелдеу үшін хадис шарифтен бірнеше аяттар кел-
тіреді: «Қүдайдың бергеніне ой жібер», «Егер сен алла-
ны сүйсең, о да сені сүйеді», «А дам дарға ж ақсы іс істе
деп, ж а қ с ы л ы қ етіңіз деп бұйырыңыз, өйткені қүдай
ж а қ с ы л ы қ қ а тар атуш ы л ар д ы сүйеді», «Сондай ад ам д ар
құдайға иман келтіреді, ж ақсы істер істейді, ондайлар-
дың орны мәнгі ж ұм ақта». Сондықтан Абай әділеттілік-
тен тыс болғанды А лла т а ғ а л а ж олынан шығушылық,
имансыздық деп түсіндіреді. Алланы тануда оның ра-
қымды, ғаділетті, құдіретті екенін айырдық. Адамда
ғылым, рақым, ғаділет және (адам кұдіреті туралы Абай
ешнәрсе айтпаған) оларды ң үш снпаты (атрибуты) бгр.
О л а р талапты лы қ, мұсылмандық және адамгершілік.
Ж а қ с ы адам бойында тағы да үш сипат болмак, олар
сиддық (ш ындық), кәрәм (ізгілік), ғақы л ( д а н а л ы қ ).
Мұны Абай ж ә угнм әртілік деп атайды. Осы сипаттың
иелері — пайғам б ар л ар, әулиелер, хакімдер және кәміл
мұсылмандар. Абай осы үшеуінің іс-әрекеттеріне тал д а у
ж асаған. П а й ға м б а р л а р құдайға кұл болып, дін жолына
түсіп, ж а л ға н ахиреттің қам ы н ойла деген қағида ұсы-
нады. Адам ж а л ға н н ы ң қызығы емес, о дүнне қызығына
құм ар болып, дүниепің м ағлұм атты лы ғын теріскс шыға-
рады. Әулиелер болса А л л а ға ғ а ш ы қ болуды насихат
етіп, нәпсіге тыйым салып дүиие қызығыпан өздерін алас-
182
татады. Хакімдёр болса дүниенің тиетін пайдасын ойла-
ды, ғибрат (үлгі) айтты. Сонда кімдерді тыңдап, кімдер-
дің соңынан ермекпіз. Жоғарыда айтылған үш хаслатты
(сипат) кімдердің бойынан табуға болады дегенге кел-
тенде, Абай өзінше пікір қорытқан. Ақын дүние қызығы-
нан бас тартушылықты, тақуалықты қолдамайды: «Бү-
лай болғанда малды кім бағады, дүшпанды кім тоқта-
тады, киімді кім тоқиды, астықты кім егеді, дүниедегі
алланың пенделері үшін жаратқан қазыналарын кім із-
дейді?». Абай нақтылы сөйлегенді жаратады. Нәпсіні
фида қылушылықтың өзі, анығында Алла жолы емес.
Себебі, нәпсіні ерекше қасиет ретінде адамға жарату-
шысы берген. Егер, сол Алла берген нәпсіні пайдалаиып,
қызығын көрмесе, Алла әміріне қарсы шығушылық. Мә-
селе, нәпсіні дер кезінде тыя білу, меңгеру өзге іс. Жалпы
нәпсіні теріске шығару мүсылмандық емес. Тіптен өмір
сүруден, дүние пайдасынан қашқақтау да мүсылмандық-
қа жатпайды. Малды күдай адам қажеті үшін жаратқан,
ендеше оны бағып-қағу, есіру, пайдаға асыру да Алла
ісі. Тіптен дүние туралы ой болмаса, ел елдігінен айыры-
лып, кәпірлерге жем болып, дүние ойран болмақ. Сон-
дықтан Абай: «Ғұмырдың ә з і — хақиқат» дейді.
Абай әулиелердің бәрінің бірдей дүниені тәркі етпе-
гендігін де айта кеткен. Оған ислам әлемінен мысалдар
келтірген. Бірақ, оның ынтасы пайғамбар мен әулиелер-
ге қарағанда хакимдерге ауа береді: «Адаспай тура із-
деген хакимдер болмаса дүние ойран болар еді... Бұлар-
дың ісінің көбі — дүние ісі, ләкин осы хакимдердің жа-
саған, таратқан уа айтқан істері әддуния мәзрәгәтул —
ахирет (дүние ахиреттің егіні) дегендей, ахиретке егін-
дік болатын дүние сол».
Хакімдердің пайғамбар мен әулиелерден артықшы-
лығын мойындау діннен шығу болып саналады. «Алла
бір, пайғамбар хақ» деген қағидаға бұл түсінік симай-
ды. Хакімдердін діні әр түрлі болуы ықтимал. Осы сәз-
дерден үлкен бір ойға қаласыз. Осы хакім дегендер бір
дінде, бір сенімде бола ма екен? Айталық, Абайдың өзін
хакім деп мойындасақ, оның дәстүрлі мәніндегі мұсыл-
мандығына шүбә келтіруге болады. Ол өзін мұсылманға
жатқызған. Оған бірнеше дәлелдер келтірген. Бірінші-
ден, он үшінші қара сезде якини иман туралы сөз бол-
ғанын айттық. Ғалымдардың айтуымен иман қайыруды
таклиди иман дейміз. Яғни, бұл ғалымдардың нақлия
дәлелдері арқылы Аллаға сену, ал хакімдердің ғақлия-
лық дәлелдері арқылы Аллаға сеніп иман келтіруді яки-
183
ни һман дейміз. Яғни, якйнй нман ДегёНіміз
жүктеу Достарыңызбен бөлісу: |
