ТӘН Ж ӘН Е Ж А Н ҚҮМАРЫ ТУРАЛЫ

«Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең 
болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. 
Оны білмеген соң ол жан адам жаны болмай, хайуан 
жаны болады».
Адам мен хайуан әуел бастан өзгеше. Абай адамды 
хайуанмен салыстырғаны шартты түсінік. Хайуан біл- 
мейді, білемін деп таласпайды, сондықтан оған біз на- 
дансың, не ақылдысың деп ешнәрсе айта алмаймыз. Хай- 
уан хайуандықтан өзге қылыққа, іс-әрекетке бара 
алмайды, оның кеңістігі шектеулі, мүмкіншілігі белгілі. 
Адам болса өзгеше, оның кеңістігі шексіз, мүмкіншілігін 
біліп болмайсың. Оебебі, онда сана бар. Оның көрінісі— 
жан қүмары. Солай бола түра адамдар жан азығын ой- 
ламай, қүр білемізге салынып, надандықты білімдік деп 
өңештейміз. Міне, бүл көкіректегі сәуленің жоқтығы, деп 
Абай налыс білдірген.
Бұл сөзде «құмарлық» деген ұғымға барлау жасал- 
ған. Оны бүге-шіі*есіне дейін талдауды Абай мақсат тұт- 
паған, оның айтпағы жан құмарының тән қүмарлығынан 
артықшылығы туралы ой.
АҚЫЛ МЕН НАСИХАТҚД ҚІМ ЗӘРУ?
(Сегізінші сөз)
Абай бұл сөзін сұрақпен бастайды. Осы ақылды кім 
үйренеді, насихатты кім тыңдайды? Шынында ақыл, на- 
сихат кімге керек. Ақын өз заманының әлеуметтік тегін 
жіктеп береді. Алдымен ақыл, насихат ел басшылары 
болыс, билерге керек пе? Ж оқ оларға ақыл мен насихат- 
тың еш қажеті жоқ, қайта өздері елге ақыл, насихат ай- 
тамыз деп болыс, би болып сайланған. Тіптен ақыл үйре- 
нейін дегені болса да, олардың қолдары тимейді. Ұлық- 
тан сөз естімеу үшін оған жағыну керек, ел тентегін тыю 
керек, елді бір қалыпты басқару гіерек, оның үстіне өз 
қалтасынан шыққан шығынның орныи толтырмақ бол- 
ған тірлігі не болысқа, не биге ақыл үйренуге мүрса 
бермейді.
Мүмкін ақыл мен насиіхат байларға қажет шығар. 
Дәулет қонып дүниеиің жарым басында тұрған байлар- 
ға ақылдың керегі жоқ дейді Абай. Олардың ақылы — 
малы, бәрін паралап сатып алады, діні, құдайы, халқы, 
жұрты, білімі, ұяты, ары, жақыны, бәріде мал. Тіптен 
ақыл үйренем десе де мал қамымен қолдары тимейді.
137

М алды бағып-қағу, оны ұрыдан сақтау, мұның бәрімен 
әлек болып жүргенде ақыл, насихатты кім керек етпек,
Үры мен залым, сүрқи ял ар ға ақы л әу бастан артық. 
Ақыл осыларға керек-ау деген қойдан ж у а с кедейлерге 
келсек, олар өз қ а р а б а с ы н а жіетісіп, күндерін көре алмай 
жүр. Кедейге білім не керек. Ақылды ана ел атқамінер- 
леріне айт дейді олар. Сонымен ақыл, білім елге қ а ж е т
болмаса, ақылды адамның ж ұ р т үшін керегі бар ма деп 
Абай сөзін сұрақпен бастап, сұрақпен аяқтайды.
«О СЫ М ЕН Ө З ІМ — Қ А ЗА Қ П Ы Н »
(Тоғызыншы сөз)
Ақын тоғызыншы сөзін осылай бастайды. О лай болса, 
қ а за қ т ы ң қ а й қылығын қостап, оны ж а қ с ы көрмекпін, 
иемесе нендей қы лы қта ры н а н жиреніп, оны ж е к көруім 
керек. Ақын оған ж а у а п бермейді. Қ а за қ т ы ң жөнделіп, 
көңілге қ у а т қ ы л а р л ы қ іске көшеріне, ақынның сенімі 
жоқ. Халқына, оның үсақ-түйек тіршілігіне налып, қап а 
болған Абай «мен өзім тірі б о л сам .да ан ы қ тірі де емес- 
гіін» — дейді. Ақынның айтқандары н дәлме-дәл түсінуге 
болмайды, оның күйзелісі Асан Қайғы іспетті болаш ақ- 
қа үмітпен қарау, өз дертіңді езің анықтау, өзіңді-езің 
аяусыз сынау, сөйтіп кеселді дергген құты лу жолы нда 
әрекет ету. Б ұл өмір философиясының қа ғи д а ла ры . Өмір 
мен өлім болмысын қ а т а р алып келе ж а т қ а н қ а з а қ т ы ң
философиясында сонау Қорқыт, одан бергі Асан Қайғы- 
да молынан кездесетін ойлар жүйесі. Баты с философня- 
сында экзистенциализм Деп келетіні айқын. Д а з а қ тұр- 
мысында өлім туралы елмес ойлар қ а л д ы р у дәстүрі 
болған. Сондықтан д а Абай «бү д а ж а қс ы , елер кезде» 
әттеген-ай, сондай, сондай қ ы зы қта р ы м қалды-ау!» деп 
қайғылы болмай, алдынғы тілеуді тілеп, а р тқа а л а ң бол- 
май елуді айтады. Сонда әлімнің қайғысы з болуы, оның 
мәніне жеткендік емес г№? Б ұл мәселенің бір,қыры, екін- 
шісі — өлімнің қайғысы з болуы өмірдің мәнсіздігін, өкі- 
нішті екендігін де мойындау емес пе? Бүл сү р а қ та р ға
ж ау апты а д ам за т баласы ә м ан д а қойып келеді, нақты- 
лы ж а у а п ж оқ, себебі, өмір мен өлім мәнін адам баласы 
еш қаш ан шешпек емес. Б үл та б и ға т қүпиясы, оны адам- 
ның мойындауынан өзге,еш л а ж ы жоқ. Абай осы қы сқа 
сөзінде осы бағытта ой өрбіткен.
138

1 
«БА ЛА НЫ Ң ЖАҚС ЫСЫ — Қ Ы ЗЫ Қ , ЖАМАНЫ — КҮЙІК»
(Оныншы сөз)
Бұл сөзде әцгіме арқылы өмірдің мәні, яғни баламен 
әкенің арасындағы қарым-қатынас, болашақ туралы ой 
айтылады. Ақын қазақ санасына сіңісті ,болған түсінік- 
йен біреулер қүдайдан бала тілейді, ол баланы не қы- 
і лады,— дейді. Бала адамның бауыр еті деп өзі айтқан- 
дай, дүниеде адамға балалы болғаннан артық қуаныш 
бар ма? Бала өмірдің мәні де, сәні де. Қазақ балалы үй 
базар деп бекер айтпаған. Мүның бәрі Абайға да оқыр- 
манға да айғақты жайлар. Бірақ, осы мәселеге Абай өзге 
қырынан келген. Ақын көпшіліктің қүдайдан бала ғана 
тілеп, оның жауапкершілігіне жете мән бермейтініне на- 
зар аударады.
Біріншіден, біреулер өлсем баЛам орнымды бассып 
дейді. Бұл тіл*екке ақыл уәж айтады. «Балам орнымды 
бассын демек не сөз? Өзіңнен калған дүние иесіз қалар 
дейсің бе?... Өліп бара жатқанда езгеден қызғанып айт- 
қаның ба? Өзгеге қимайтұғын сенің не қылған артықша 
орның бар еді? Баланың жақсысы — қызық, жаманы — 
күйік, не түрлі боларын біліп сұрадың? Дүниеде өзіңнің 
көрген қорлығың аз болды ма? Өзіңнің қылған иттігің 
аз болды ма? Енді бір бала туғызып, оны да ит қылуға, 
оған да қорлық көрсетуге мұнша неге құмар болдың». 
Ақын бұл жолдарында үрпақ алдындагы жауапкершілік 
туралы сөз қозғайды. Осы мәселелер төңірегінде бала 
тілемей тұрып кім ойлаған. Әйтеуір балалы болу шарт. 
Шынында да балаң жаман болса, қалған өмірің тозақ 
болады. Балаң жақсы болса, қызыққа кенелерің сөзсіз. 
Бірақ, өзің бұл ғұмырыңда аз азап, аз қорлық кәрдің бе? 
Жалпы өмірінде азап, корлық көрмеген адам бар ма? 
Әрине жоқ. Әйтеуір адамға бірдеме жетпей жатады. 
Не мал тапшы, не жан тапшы. Болмаса тағы бір 
нәрсрлер де жетіспей жатады. Өмірдің азап екені тура 
сөз. Бала тілейсің құдайдаи, оның азапсыз өмір сүруіне 
кепілдік бере аласың ба? Жаныңды қинатып оны несіне 
өмірг^е әкелмексің. Дүиие есігін аштың дегенің азап әле- 
міне ендің дегенмен бірдей. Немесе бүл дүниенің мнхиа- 
ты аздай, оған қоса өзің қанщама иттік істер жасадың, 
күнәлі болдың. Енді балаңа да сол иттік істерді жүкте- 
мексің бе? Иә, ойлану к*ерек. Алайда ойланып-толғануға 
уақыт жоқ, тез арада қүдайдан бала тілеп ала қойған 
жөн деп саиайсың. Одан әрі өзіңе-өзің азап аласың. Бұл
139

өмір заңы. О д а н ешкім кү ты л ы п көрген ж о қ . Б а л а с ы мен 
а та -ан а с ы а р а сы н д а қ а й ш ы л ы қ , түсініспестік б ол м аған
з а м а н д ы мен білмеймін. Е кеуін ің а р а с ы н д а ғ ы қайш ы - 
л ы қ ә м а н д а б ол м ақ. Б ү л ә л ім с а қ т а н к ел е ж а т қ а н дәс- 
түр. О л а й болса қ ү д а й д а н б а л а тіліесең, а р а д а ғ ы бола- 
тын түсінбестікке д а й ы н бол. А б ай бүл ж е р д е әке мен 
б а л а ар а сы б ы л ай болуы ке р е к д еген е р е к ш е қ а ғ и д а
үсынып о ты р ған ж о қ , тіптен ғ и б р а т айтып та о ты рған 
ж о қ . О л өмірдегі міндетті тү р д е орын а л а т ы н ү р п а қ т а р
ар а сы н д а ғы қи ы н ш ы л ы қ, ж е к е б а ст ы ң ж а у а п к е р ш іл іг і 
т у р а л ы мәселе қозға ға н .
Екінш іден, біреулер б а л а н ы қ ү р а н оқы сы н деп тілей- 
ді. Өлген ад ам н ы ң соңында қ а л ғ а н ең ж а қ ы н туы стары , 
әсіреое б а л а с ы қ ү р а н оқып м а р қ ү м д ы еске а л у мүсыл- 
м ан д ы қ ты ң бір ш ар ты болып с а н а л а д ы . Сірә, қ ү р а н оқу- 
ды тек дін деп те қ а б ы л д а ғ а н ж ө н болмас, бүл а р у а қ т ы
еске алу, оны естен ш ы ғ а р м а у деген а д а м ш ы л ы қ қ а қ а - 
тысты мәселе. А бай бүл мәселе т у р а л ы те р е ң әрі өткір 
о йл ар а й тқа н : «А р ты м нан баліам қ ү р а н оқы сы н десең, 
тір ш ілікте өзіңнің ж а қ с ы л ы қ қ ы л ғ а н кісің көп болса, 
кім қү р а н о қ ы м а й д ы ? Ж а м а н ш ы л ы қ т ы көп қ ы л с а ң , ба- 
л а ң н ы ң қү р а н ы неге ж е тк ізе д і? Т ір ш іл ікте өзің қ ы л м а - 
ған істі, өлген соң с а ға н б а л а ң кәсіп қ ы л ы п 'бере а л а ма? 
Ахирет үшін б а л а тілегенің — б а л а м ж а с ы н д а өлсін де- 
генің. Егерде ер ж етсін десең, өзі ерж етіп, а т а -а н а с ы н
т ү з а қ т а н қ ү т қ а р а р л ы қ б а л а қ а з а қ т а н ту а ма 'екен? Он- 
дай б а л а н ы сендей әке, сенің еліңдей ел асы рап есірм ек 
пе екен?». Ө те п а р а с а т т ы ойлар. Ж а қ с ы а д а м бүл емір- 
де де, ахиретте де ж а қ с ы . О н д а й а д а м д ы б а л а с ы түгіл 
ел болып қү рм еттем ек . С о н д ы қ г а н т ір ш іл ік те өзің ж а с а -
м аға н ж а қ с ы л ы қ т ы б а л а ң ж а с а й а л а р ма екен?
Үшіншіден, б а л а м қ а р т а й ғ а н д а ас ы р а сы н дейсің. Б ү л
д а бос сөз дейді Абай. О л м үн дай тіл е ктің мәнсіздігін 
б ы л ай д әлелдеген. «Әуелі — өзің қ а р у ы ң қ а й т а р л ы қ қа р - 
т а ю ғ а ж етем ісің, ж о қ па?»
Қ ү д а й емессің, б асы ң ж ү м ы р пендесің, ғү м ы р ы ң аз 
ба, көп пе кім қ а й д а н білсін. Б а л а ң а р ты ң н ан қ а л а ма, 
ә лде ж а з м ы ш т а н озм ыш ж о қ , өзіңнен бүрын дүниеден 
өте мю? Б үны бір делік. Екінш іден, қ а р т а й ғ а н д а б а л а ң
сені а сы рай қойса ж а қ с ы . Б а л а м ейірімсіз, қ а т ы г е з бо- 
лып туса не б о л м а қ. Үшіншіден, м а л ы ң болса кім асы- 
рам айд ы , дейді Абай. « М а л ы ң ж о к болса, қ а й а с ы р а у
то л ы м д ы б олады ? Б а л а н ы ң м ал т а б а р л ы қ 'болары, м ал 
ш а ш а р л ы қ б о л ар ы — ол д а екіталай » .
140

Абай бала тілегенде не болатынын осылайша талдай 
1 келіп, бар мал-мүлік, байлықты баланың ғылым іздеуіне 
I жұмсау керек деген тұжырым айтады. Ғылымсыз ахнрет 
те жоқ, дүние де жоқ, сондықтан баланы ғылым жолы- 
на салу керек.
Абай осы сөзіндегі кез'екті айтпақ ойы мал тауып 
| баюды емес, ғылым тауып зор болуды тағы қайталаған.
Бүл ой ақынның өлеңдерінде жиі кездеседі. «Ғылым 
I таппай мақтанба» — деген өлеңінде де осы ойды өрбіт- 
кен. Абайдың ғылымы тек рационалдық мазмүнда емес, 
оның ғылым туралы түсінігі кең. Ақын айтуында ғылым 
ақыл мен сезімнің синтезі. Ол ғылымды дүниетанымдық 
мәнде қолданған.

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: