« І З Д Е Г Е Н ЕЛ ІМ І З СОЛ МА?»
(Бесінші сөз)
Ақын бүл сөзінде халық санасына сіңісті болған ме-
шеулік философиясына талдау жасайды. Қазақтардың
«Ә, күдай, жас баладай қайғысыз қыла көр» деген ті-
легін қалайша түсінуге болады дейді ол. Жас баладай
болу деген не үғым. Демек, салиқалы іс-әрекетке бармай,
барға риза, жоқты ескермей, 'балалық түсінікпен өмір
сүрушілік. Мүндай түсініктерді Абай қазақ мақал-мәтел-
дерінен де табады. «Ер азығы мен бөрі азығы жолда»,
«Алған қолым береген», «Байдан үмітсіз — қүдайдан
133
үмітсіз», «Қарны ң ашса — қа р а л ы үйге шап», «Түстік
өмірің болса, күндік мал жина», «М алдының беті ж а -
рық, малсыздың беті ш арық» т. б. Бүл м ақ а л д а р д а н
ақын қ а з а қ т а р д ы ң қайғысы м ал д а екен, б ір а қ олар мал
үшін қ а м жемейді, малды қ а л а й табуды білмейді деген
қорытынды жасайды .
М алд ы лар д ы
а л дап-арбап
не
олармен жауласы п, қулы қ-сүмды қ ж а с а у ү я т та, қайғы
да емес, ал малды қ а л а й табуды ойлап ынта ж а с а у —
қайғы. Одан да ж а с б а л а д а й қайғысы з болғанды үна-
тады. Абай халы қты ң дәстүрлі м ал ш аруаш ы лы ғы нан
кәсіби өзге әрекеттерге өтуін м ақ сат етіп отыр. Х ал ы қ
ынтасы тек малда. Ал мал табу, оның ж о л д а р ы н ойлас-
тыру .саналы әрекетті қ а ж е т етеді. Ол мәселеге халық-
тың әлі б ар а алм ай ж а с б а л а д а й қайғысы з болуын ар-
мандауы ақынды қы нж ы лтады . Абай бүл сәзінде, өрелі,
езекті мәселелерді қозғап отыр. Қ а з а қ т ы ң ғылым, білім,
әділет үшін қам жемей, тек мал үшін қайғыруы жетім-
сіз іс. Ғылым, білім болмаса сана түм ш аланы п, үрлық.
қулық-сүмдық, тіленшілік сияқты келеңсіз қы лы қтар
ж ой ы лм а қ емес. Б ү л ар д а н а р ы л м ас а қ ж а с б а л а д а н не-
міз артық дейді. Ақын ж а с б а л а д а й қайғысыз болса ел
бола алмайтынын айтып, біздің ж олы м ы з бул емес деген
түйін жасайды . Бүл түста қ а з а қ т ы ң Абай зам ан ы н да
« қарға там ырлы» х а л ы қ болудан қалып, боданды ққа
мықтап түскен кезі еді.
Ел болу не болмау ісі орыс әкімдерінің қолында қал-
ған. Қ а з а қ т а р бықпырт тигендей бөлшектеніп болыс-бо-
лыс болып емір кешіп ж а т қ а н кез. Х алы қ мінезіне үсак
қы лы қтар еніп, ел дертке үш ыраған. Ел сезін сөйлейін
десе бір ор тал ы қ қа бағы нар х ал қы жоқ, халқы ны ң еркі
ж о қ з ам ан д а асыл ойларын кімге бағы ш тары н білмеген
Абай «іздеген еліміз сол ма?» демегенде не десін. Ақын
қайғысы б оданды ққа түскен елдің мүң-зары.
А Қ Ы Л Б І Р Л І Г І
(Алтыншы сөз)
Бүл сөзде Абай қ а за қ т ы ң «өнер алды — бірлік, ырыс
алды — тірлік» деген ма'қалы төңірегінде фнлософнялык
мәнде ой өрбіткен. Тегінде м ак ал д ы бәріміз айтамыз,
б ір а қ оның ішкі мазмүнын зердемізге с алд ы қ па? Абан
бірлік қан д ай елде б о л м ақ деп аш ы қ сауал қояды. Басы
б оданды ққа түскен, ел болып өзін билемеген ха л ы қ т а
қ а н д ай бірлік болмақ, оны қ а з а қ т а р біле бермейді, олар-
134
дыц ойынша бірлік ат ортақ, ас ортақ, киім ортақ, дәу-
лет ортақ болса болғаны. Абай бүл тоғышарлық, тар
өрістілікті сынайды. Олай болған адамдар не кедей, не
бай болмай ортақ дәулет біткенше мал табудың орнына
жатып ішер жалқауға айналмасына кім кепілдік береді.
Ал мұндай бірлік қар суындай уақытша ғана кезеңді
қамтиды. Ағайын бірлік етсе, онда ол өз бетімен қарекет
етіп, пайда таппай пәле іздеумен айналыспақ. Бұл бір-
лік те ортақ дәулет таусылғанда ыдырайды. Абай мұны
жоққа шығарып, нағыз бірлік ақыл бірлігі дейді. Ақын
ақыл бірлігі не дегенге тегін тоқталмаған. Оның көп
қырлары бар. Мысалы, ақылға салып ел қамын ойлау
нағыз бірлік. Абай тегі осы бағытты меңз^еп отырса ке-
рек. «Бірлік» хақында осындай ой айтқан Абай мақал-
дың екінші жартысындағы «тірлік» деген үғымды тал-
дайды. Тірлік деген не? Бүл бар заман ойшылдарыныц
қойған сауалы. Абай әншейін күнін көргеніне мәз болып,
қорқып-үркіп өмір сүргенді тірлік деп есептемейді. Он-
дай өмір сүрген жандардың өзі тірі болғанымен көкіре-
гі өлі. Мұндай тірлік иелері өмірге дүшпан болады. Адал
еңбекпен мал таппаған, паразиттік күн көріске түскен
жолда жігер болмайды:
Кеселді жалқау, қылжақбас,
Әзір тамақ, әзір ас,
Сыртык — пысық, ішін — иас,
Артын оіілап үялмас.
Бұлай тірі жүрмін дегенше Алланың ақ өлімінің өзі ар-
тық — дейді Абай. Тірлік туралы ақын философиясы
таза прагматизмге (мал табуға) ғана емес, адам бойын-
дағы парасаттылыққа бастайды. Ар, намыс, үжданды
сатып тірлік етуді Абай сынға алған. Абайдың осы қа-
ғидасы інісі Оспаиның қазасына орай жазған «Оспанға»
деген елеңінде бар. Онда «Жайдары жүзің жабылмай,
жайдақтап қашып сабылмай, жан біткенге жалынбай,
жақсы өліпсің, япырмай!» деуі ақынның кей жағдайда
өлімнің өмірдеи биік болуын айтқаны. Ит тірліктіц
өмірге еш қажеті жоқ. Сондықтан да «ырыс алды — тір-
лік» дегенде тірлік алдымсн мақсатқа ланықталғаи таза
еңбекпен анықталса керек.
135
жүктеу Достарыңызбен бөлісу: |
