зердесімен о йл ау а р қ ы л ы қ о л д а н а д а м ж а с а у ғ а қауһа-
ры ж о қ . Б а л а н ы А д а м ғ а А л л а береді. Т а б и ғ а т с ы з адам
ж а с а у а д а м н ы н қо л ы н ан келмейді. Е ге р д е А д а м өз құ-
діретім ен А д ам ж а с а у ғ а ж е тк ен д е д үние бұзы лы п, адам
а д а м емес күйге өтері х а қ , сірә а қ ы р з а м а н деген сол бо*
л а р . Себебі, а д а м н ы ң
А л л а сырын а қ та р ы п , онымен тай*
т а л а с қ а түсуіне қ ұ қ ы ж о қ . М ұ н д ай ж а ғ д а й б ол а қал-
ғ а н д а А дам мен А л л а н ы ң кім екенін тану күн тәртібінен
түседі.
Асылы А дам мен А л л а н ы ң а р а с ы н д а ғ ы қ а ш ы қт ы қ-
ты ң ә м а н д а с а қ т а л ғ а н ы жөн. Ол қ а ш ы қ т ы қ а д а м еркінік
д а м у кеңістігі, а д а м кеңістігі. Б ұ л кеңістік ау қ ы м ы ұл^
ғай ған сайын А л л а д а а д а м н а н қ а ш ы қ т а й берсе керек.*
Себебі, А л л а н ы ң шебер екендігіне а д а м сенген сайын,
оның ш ексіздікті сезінуі а й қ ы н д а л а түспек.
Абай « Ж а зғ ы т ұ р ы » деген өлеңінде әншейін көктем
суретін бейнелеп қ а н а бермеген. О л а й б о л ғ а н д а Абай
Абай болуш ы ма еді. О л « Ж а з ғ ы т ұ р ы д а » А л л а н ы ң ше-
берлігін ж ы р ғ а қосқан. М ұ н д ағы л и р и к а л ы қ геройлар
Күн-күйеу, Ж е р - қ а л ы ң д ы қ , кісімсінген Ж ұ л д ы з бен Ай,
ж ы л ы ж е л , Аспан-әке т. б. м әң гіл ік ұ ғы м д ар . Осынын
бәрінің рет-ретін тауы п « Б езен дірген ж е р ж ү зін тәңірім
шебер» — дейді Абай.
«У А Й Ы М — Е Р Қ О Р Ғ А Н Ы , Е С І Б А Р Л Ы Қ »
Уайым, қ а й ғы мәндес ү ғ ы м д ар , б ір а қ у ай ы м үнемі
қ а й ғ ы ғ а б аст ам а й д ы . У айы м ы
б ар
а д а м н ы ң қай ғы сы
бол м ауы ы қтим ал . Кейде уай ы м мен қ а й ғ ы тұтасы п ке-
туі ғ а ж а п емес. С онда уайы м деген не?
А б а й ға
с а л с а қ :
«уайым — ер
қо р ға н ы ,
есі бар-
л ы қ» — дейді. Д е м е к , уайы м
о й л ы л ы қ ты ң көрсеткіші.
У ай ы м д ай білген ж а н д үние п а р қ ы н сезінетін ад ам . Ой-
шыл, д а н ы ш п а н д а р д ы ң бәріиде уайьім болған. Ол сана-
ға түрткі, ой о й л а у ғ а
б аст ауш ы а д а м қасиеті. Уайым,
сірә, ж а н у а р л а р дүниесінде б о л м а с а керек. Ел
арасын-
д а ботасын іздеген боз інген т у р а л ы аңы з бен күй бар.
Әйтсе де ол а д а м сезімі а р қ ы л ы бейнеленген ж ай . Боз
інген күйі түйеге емес, а д а м ғ а а р н а л ғ а н емес пе?
Қ а з а қ уайы м дегенді екі м әнде Қолданған. Соның
бірі м ына м а қ а л : «Уайым түбі тұң ғи ы қ, б а та сы ң д а ке-
тесің, тәуекел түбі ж е л қа й ы қ , мінесің д е өтесің». Бұл
м әнде уайы м а д а м н ы ң д әр м ен сізд ік, у а й ы м и ан іс өнбей-
тінін айтса, сонымен қ а т а р оның те р е ң ой екеніне мең-
зеу с а л а д ы . Қ ы с қ а с ы уай ы м ой ға б айланы сты . Уайым
102
I оншейін ойл ау емес, а д а м н ы ң өз басы на,
еліне ж а у а п ты
і адам ғ а н а уай ы м д а й д ы . А б ай д ы ң ер қо р ған ы уайым
I деуі сонды қтан. С а н а с ы з а д а м ғ а уай ы м тән емес. О лар
і уайым орны на өкініш білдіреді.
А қ ы л д ы а д а м өткен іске өкінбейді, қа п а л а н б а й д ы ,
і одан б о л а ш а қ қ а с а б а қ а л ад ы . Есті а д ам у ай ы м дай ды ,
і яғни бүгінгі күн ж ә н е б о л а ш а қ ту р а л ы т о л ғ а н ы с қ а тү-
I
седі, өзінің ж а у а п к е р ш іл ігін сезінеді. У ай ы м д а у өткен
өмір т у р а л ы емес, а қ ы л қоры туд ан , ойды са н а елегінен
] өткізуден а ң ға р ы л а д ы . Кейде а д а м д а р білместіктен әл-
I денеге у а й ы м д а п оты рмы н деуі мүмкін,
бұл тұста оның
4 санасы нда уайы м ба, ә л де екініш пе екенін білген жөн.
і Мүмкін ол ж а н уайы м мен өкінішті ш атасты р уы ықти-
і
, мал. С он д ы қтан кәбінесе уайы м ж е к е а д а м ғ а қаты сты
, айты лғанм ен, оның м азм ұны ж е к е а д ам мүддесінен тыс
I болад ы . Б ұ л мәнде уайым ел а л д ы н д а ғы ж а уа п ке рш і-
| лікті, ж е к е а д а м мен ел а р а с ы н д а ғ ы бірлікті, білімді-
• лікті білдіреді. У айы мы ж о қ ж а н н ы ң қ а р а басы нан өзге
> ж а у а п к е р ш іл ігі ж о қ . Ол ер қ о р ға н ы болатын ұл емес,
, есі б ар д а н а д а емес. Абай
уайым ту р а л ы осы мәнде
| айтса керек.
I I
« А Д А М З А Т Т Ы Ң Қ Ө Р К І — М А Л »
Д а н ы ш п а н А бай қ а з а қ т ы ң әр сөзін өзінің түпкі ал-
ға ш қы мәнінде қол д ан ы п оты рған. Соның бір айғағы
ретінде «м ал» деген сөзге н а за р ауд ара й ы қ .
Қ а з а қ т ы ң ауызекі тілінд е м ал орнына «скот» деген
мәнде қо л д а н ы л а т ы н ы б а р ш а ғ а аян. Ал Абай өлеңде-
рінде, қа р а с ө з д е р ін д е м ал тек ж о ғ а р ы д а а й тқан мәнде
емес, ұғым ретінде қо л д а н ы л ға н . М ысалы, ақын «Аш
қа р ы н ж ұ б а н а ма м айлы ас ж ем ей» деген елеңінде
«м ал» ту р а л ы бы лай дейді:
Ж а л ғ а ж ү р , ж а т ж ер ге кет, м ал тау ы п кел,
М ал ы ң болса, сы й л ам ай т ұ р а а л м ас ел.
Б а й қ а п отырсыз, А бай « м ал тап» дегенде н а қ п а -н а қ
ж ы л қ ы , сиыр т. б. айтып оты рған ж о қ,
ж а л п ы л а м а бай-
лықты, меншікті айтып отыр. О л б а й л ы қ алтын ба, кү-
міс пе, а қ ш а ма, мәселе онда емес. «М ал» деген әй-
теуір б ар лы қты ң, бай лы қты ң ж а л п ы л а м а көрсеткіші.
М ы на келесі ш у м ақ та д а «м алды» б а й л ы қ мағына-
сында қо л д а н ған :
103
