Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

201
ғылыми  іс-əрекеттің  нақты  моделі - теориялық  стандарттардың  жиынтығы,
методологиялық нормалар, дүниеге көзқарастардың құндылық белгілері - яғни,
парадигмалары деп аталады.
Пəндік матрица - парадигма ұғымына тең ұғым.
Қалыпты ғылым - бір кезеңде  парадигманың  басымдылығын білдіретін
ұғым. Осы  кезеңнің  соңы «аномалийлердің» (сол  шеңберде  шешілмейтін
мəселелер) қысылымымен парадигма ішінен «жарылғанда» болады. Бір-бірінен
жүлдені  тартып  алу, басқаша  дағдарыс, революциялық  кезең  басталады.
Біреуінің жеңісімен дағдарыс шешіледі, сөйтіп, «нормалы» кезеңін бастамасын
білдіреді, келесіде, осы процесс қайталанады.
Басты 
қатыру 
жаттығулары - бұл 
ұғым 
Т. Кунның
тұжырымдамасында «нормалы  ғылым» кезеңіне  сипаттау  береді, яғни  нақты
парадигманың  шеңберінде  сондай  жаттығуларды  шешу  арқылы  ғылыми
білімнің баяу кумуляциялық дамуы өтеді.
Парадигмалардың  сəйкессіздігі - бір-бірін  ауыстыратын  теориялардың
арасында  қандай  болса  қатынас  мүмкін  емес  деген. Бұл  тезис  парадигмадан
тəуелсіз  фактілердің  болуы  мүмкін  еместігін  бекітеді, яғни, бақылаудың
теориялық  орташа  тілі  жоқ. Керісінше, ғалымдар  парадигманың  мазмұнын
меңгерген  соң, оның  призмасынан  өтіп «дүниені  көруге» үйренеді. Теорияны
фактілер  бағаламайды, теория  мағыналы  тəжірибеге  кіретін  фактілерді
анықтайды. Осымен  Кунның  ғылым  эволюциясында  бірізгіліктік  жоққа
келтіріледі: алғашқы  парадигмамен  жиналған  білім  оның  құлдырауымен
лақтырып тасталады, ал ғылыми қоғамдар бір-бірін ығыстырады.
Пол  Фейерабендтің «эпистемологиялық  анархизмына» келесі  ұғымдар
қатысты: теорияның  пролиферация  принципі, ғылым  методологиясындағы
плюрализм, ғылым методологиясындағы анархизм.
Теорияның  пролиферация (көбею) принципі - бұл  қағида  бойынша,
ғалымдар  қазіргі  жəне  қабылданған  теориялармен  келіспейтін  теорияларды
шығару  қажет. Бұл  Фейерабендтің  принципі  Поппер  мен  Лакатостың
ұсынылған  ғылыми  теорияны  жоққа  шығаратын  фактілермен  қақтығысқан
жағдайда  тағы  бір  теория  қажетті (фактты  жоққа  шығаратын  куəлік) деген
ережемен  негізделген. Альтернативтік  теорияны  шығару  Фейерабендтің
пікірінше  олардың  екі  жақты  өзара  сынауына  негіз  береді  жəне  ғылымның
дамуын  жеделдетеді. Пролиферация  принципі  Фейерабендтің  ұсынысы
бойынша ғылыми танымның методологиясының плюрализімін дəйектейді.
Ғылым 
методологиясындағы 
плюрализм - Фейерабендтің
методологиялық  концепциясына  тəрізді, оны  ол  теорияның  пролиферация
принципі  арқылы  негіздейді, яғни, ғалым  үшін бірінші түрде  ұсынылған  жəне
бəрімен  қабылданған  ғылыми  теорияны  жоққа  шығару. Фейерабендте

202
плюрализм  туралы  тезис  теориялардың  өлшемсіздігімен  қосылғанда
плюрализмді тудырады.
Ғылым методологиясындағы анархизм - бұл ереже бойынша, əр ғалым
ешқандай қайшылық пен сынға қарамай өз теориясын шығарып ұсынуы қажет.
Фейерабендтің  концепциясында  анархизмге  теорияның  пролиферация
принципін  теориялардың  өлшемсіздігі  туралы  тезиспен  қосылуы  əкеледі.
Фейерабендтің пікірінше, ғалымның қызметі ешқандай рационалды нормаларға
бағынбайды, сол  себепте, ғылымның  дамуы  иррационалды, яғни, ғылым
идеологияның  бір  түрі  болып  аңызбен  діннен  ешқандай  айырмашылығы  жоқ.
Сөйтіп, қоғамды «ғылым  диктатынан» босату  қажет, ғылымды  мемлекеттен
айыру жəне ғылымға, аңызға, дінге қоғамдық өмірде бірдей құқықтар беру.
Стивен 
Тулминнің 
концепциясына 
келесі 
ұғымдар 
қатысты:
рационалдылық  пен  түсінудің  стандарттары, түсіну  матрицасы, концептуалды
популяциялар.
Рационалдылық  пен  түсінудің  стандарттары - «ғылыми  теорияның
негізіндегі рационалдылық пен түсіну стандарттар» ретінде қызмет ететін жəне
тарихи  қалыптасу  теория  сияқты  дамитын  эпистемологияның  негізгі  ұғымы
болып жарияланады.
Тулминнің  пікірінше, ғалым  қабылданған  стандарттарға  сəйкес  оқиғалар
мен  құбылыстарды  анық  деп  есептейді. Ғылыми  білімнің  рационалдылығы,
Тулмин  айтуынша, қабылданған  түсіну  стандарттарға  сəйкес  келу.
Рационалдылықтың  стандарттары  ғылыми  теорияның  өзгеруімен  ауысады -
үзілмейтін концептуалды жаңалықтарды іріктеу процесі.
Түсіну  матрицасы - бұл  ұғым  арқылы  эпистемологияны  түсіну  мен
рационалдылықтың стандарттарының қызметі мен тарихи қалыптасу теориясы
деп  санайды. Тулмин  пікірінше, қабылданған  стандарттарға  сəйкес  жағдайлар
мен құбылыстарды ғалым анық деп санайды.
Концептуалды  популяциялар - С. Тулминнің  тұжырымдамасында
теориялардың  мазмұнды  пікірлерін  логикалық  жүйе  сияқты  емес,
анықтамалардың  өзгеше  популяциясы  ретінде  қарастыратын  ұғым. Тулминнің
пікірінше, ғылымның  эволюциясының  негізгі  қасиеттері  Дарвиннің
биологиялық  эволюцияның  кестесіне  ұқсас. Концептуалды  популяциялардың
мазмұны (биологиялық  түрлердің  ұқсастықтары) өзгеріске  ықпал, яғни, оның
нəтижесінде  ғылыми  іс-əрекеттің  əдістері  мен  мақсаттары  өзгереді;
концептуалды  жаңалықтардың  шығуы  сынау  іріктеумен  теңестікке  келтіріледі
(биологиялық мутация мен селекцияның ұқсастықтары). Бұл екі ұштасты үрдіс
тек  нақты  жағдайда  өзгеріске  əкеледі (өмір  үшін  күрестегі  құлдырау  мен
жоғалу  ұқсастықтары); интеллектуалды  ортаның  қажеттіліктеріне  адаптация
жасаған концептуалды нұсқаулар сақталады.
Индоктринация - қандай 
да 
бір 
доктринаны 
ғылымның
коммуникативтілігінің  салдарының  бірі  ретінде  енгізу, тарату  жəне «көндіре

203
отырып ендіру».

204
РЕФЕРАТ, БАЯНДАМАЛАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ
1. Философия жəне ғылым.
2. Ғылымның философиясы.
3. Ғылымның дамуы (генезисі).
4. Ғылымның пəні.
5. Ғылым əлеуметтік институт ретінде.
6. Ғылымның ұйымдастыру түрлері.
7. Ғылымның логикасы.
8. Ғылымның психологиясы.
9. Ғылымның этикасы.
10. Ғылым жəне этика.
11. Ғылым жəне дін.
12. Ғылым жəне өндіріс.
13. Ғылым, техника, технология.
14. Ғылымның методологиясы (əдістеме ғылымы).
15. Ғылыми əдістердің типологиясы.
16. Диалектикалық логика танымның əдісі түрінде.
17. Жүйелік подход жəне жүйелік əдістеме.
18. Ғылыми танымның субъектісі жəне объектісі.
19. Ғылыми танымның түрлері.
20. Ғылымның тілі.
21. Ғылыми қызметтің тəсілдері мен əдістері.
22. Философия жəне ғылымдағы ақиқат мəселесі.
23. Ғылымдылықтың шарты (өлшемі).
24. Ғылымдағы демаркация мəселесі.
25. Ғылыми ойлаудың стилі.
26. Ғылымда түсінік мəселесі.
27. Ғылым білім жүйесі ретінде.
28. Ғылыми білімнің құрылысы.
29. Ғылымда дəстүр мен жаналықтардың орны.
30. Ғылыми революция анықтамасы.
31. Ғылыми дүниежүзілік көрініс.
32. Ғылыми парадигма жəне синтагма.
33. Синергетиканың философиялық мəселелері.
34. Ғылымда  дифференциация (саралау) жəне  интеграция
мəселелері.
35. Ғылыми классификация (жіктеу) мəселесі.
36. Техника философиясы.
37. Техника өркениеттің факторы ретінде.
38. Ғылыми-техникалық прогресс жəне адам.
39. Кибернетика мəселесі.

205
40. Жасанды интеллект мəселесі.
41. Ақпарат (информация) дегеніміз не?
42. Ақпараттық қоғамның параметры жəне анықтамасы.
43. Ақпарат (информация) жəне білім.
44. Компьютерлік технологиялар.
45. Ақпараттық технологиялар.
46. Компьютер жəне адам.
47. Қоғамдық болмыс сферасында (өрісінде) компьютердің орны.
48. Эвристика.
49. Ғылыми шығармашылық.
50. Ғылыми танымда интуиция мəселесі.
51. Ғылыми жаңалықтар жəне ғылыми дамудың заңдылықтары.
52. Математикалық моделирование.
53. Қазіргі замандағы ғылымның математизациясы.
54. Ғылыми танымда моделирование əдісі.
55. Қазіргі табиғаттанудағы концепциялар (тұжырымдамалар).
56. Табиғаттану ғылыми дүниежүзілік көрініс.
57. Эволюция жəне инволюция.
58. Ғылымның  философиясы  мен  методологиясының  негізгі
мектептері.
59. Неопозитивизм.
60. Постпозитивизм.
61. П. Фейерабендтің сыншылық плюрализмы.
62. И. Лакатостың ғылыми-зерттеу бағдарламасы.
63. Т. Кунның «нормалы» жəне «экстраординарлық» ғылымдары.
64. К. Поппердің фальсификация принципі (пікірі).
65. Т. Кунның  ғылыми  революция  туралы  концепциясы
(тұжырымдама).
66. Қазақстандық  ғылымның  философиясы  мен  методология
мектептері.
67. Білім философиясы.
68. Жоғары білім мəселелері.
69. Қазақстан Республикасының білім жүйесінің құрылысы.
70. Білімнің  коммерциализациясы  жəне  білім  беру (дайындау)
сапасы.
71. Білім жүйесіндегі жалғастырушылық мəселесі.
72. Интеграция білім жүйесіндегі даму факторы.
73. Əлемдік білім беру кеңістігі.
74. Білімнің гуманизациясы жəне гуманитаризациясы.
75. Нарық экономикасы жəне білім.
76. Ғылыми танымның нақтылық мəселесі.
77. Математикалық моделдеу.

206
78. С. Асфендияров  пен  Е. Бекмахановтың  Қазақстандық  тарих
ғылымының дамуындағы рөлі.
79. Биотехнологиялық 
революцияның 
əлеуметтік 
жəне
антропологиялық салдары.
80. Əлеуметтік  өмірдің  глобализациясы - қазіргі  өркениеттің  даму
заңдылығы.
81. Қазіргі өркениеттің глобалдық мəселелері.
82. Экологиялық  мəселе: ноосферлық-технологиялық  жəне
ноосферлық-экологиялық шешімдері.
83. Классикалық  жəне  қазіргі  ғылым  философиясындағы  ақиқат
мəселесі.
84. Ғылыми танымда түсіндіру жəне болжау.
85. Ғылым мен аңыздың келісімі туралы қазіргі пікірлер.
86. Ғылыми рационалдылық.
87. Ғылыми  классификация  ғылымның  философиясының  мəселесі
ретінде.
88. Ғылыми факттың мəні туралы пікірлер эволюциясы.
89. Ғылыми танымның эмпирикалық əдістері.
90. Ғылымдағы ғылыми танымның түрлері.
91. Таным  жəне  пайымдау: герменевтика  ғылыми  танымның
жалпылық методологиясы.
92. Табиғаттануда формализация жəне интерпретация.
93. Реализм  мен  инструментализм - ғылымның  екі  негізгі  талдау
түрлері.
94. Карнаптан  Кунға  дейін  ғылым  мен  метафизиканың  келісімі
туралы пікірлер эволюциясы.
95. Ғылым философиясында интернализм жəне экстернализм.
96. Верификация жəне фальсификация.
97. Парадигма  жəне  ғылыми-зерттеу  бағдарламасы  ғылыми
танымның құрамдас модельдері ретінде.
98. ХVІІ  ғ. ғылымның  институализациясы  жəне  ғылым  қазіргі
қоғамның əлеумет институты ретінде.
99. ХVІІ ғ. ғылыми революциялар.
100. Интуиция ғылыми шығармашылық.
101. Ғылыми танымда философияның эвристикалық функциясы.
102. Академик  Қ. Сатпаевтың  Қазақстанның  геологиялық
құрылысының мəселелерінің теориялық - методологиялық шешімі.
103. Ғарыштың 
кеңейгіштік 
теориясының 
философиялық
интерпретациясы.
104. Синергетикалық  теорияның  эволюциясының  философиялық
мағынасы.
105. Философия мен табиғаттануда көптілік дүние туралы идея.

207
106. Философия мен табиғаттануда детерминизм жəне себептілік.
107. Кибернетика сана табиғаты туралы.
108. Философия  мен  табиғаттануда  материя  туралы  ілімнің
дамуының негізгі кезендері.
109. Ғылымның жаратынды жəне жасамды тілдерінің қатынасы.
110. Ғылымның дəріптелінген объектілері жəне өнердің эстетикалық
идеалдары.
111. Идеология, дін жəне утопия (қиял).
112. Ғылым мен өнердегі шығармашылық қиялдың ролі.
113. Ғылым мен өнердегі нұсқа мен бейненің қатынасы.
114. Академик  Т.Б. Дарханбаевтың  астық  өнімділігін  көтеруі
мəселенің методологиялық шешімі. Қазақстанның атақты ғалымдарының:
А. Сокольскийдің, М. Козловскийдің, А. Бектұровтың, А. Берімжановтың
т.б. химия ғылымының теория мен практикасына қосқан үлестері.
115. Синергетиканың философиялық мағынасы.
116. Синергетика жəне қоғам.
117. Ғылыми жəне ғылыми емес білімнің мəселелері.
118. Ғылым жəне этика.
119. Ғылыми 
шығармашылықтың 
философиялық 
жəне
методологиялық аспектілері.
120. Ғылым мəдениет төнірегінде.
121. Əлеуметтік құндылықтар жəне мəдениеттің нормалары.
122. Менталитет мəселесі жəне қазіргі ғылым.
123. Ғылымда тұлғаның орны.
124. Ғылыми мектептер жəне олардың ғылымның дамуындағы ролі.
125. Антропоцентрлік жəне қазіргі ғылым.
126. Космологиядағы антроптық принцип жəне оның философиялық
маңызы.
127. Ғылым жəне дін: сұхбат əлде конфронтация?
128. Ғылым мен өнердегі интуицияның (көкейкөздің) ролі.
129. Ғылымның дамуындағы шығармашылық бейненің ролі.
130. Ғылым дамуында дəстүр мен жаңашылдық.
131. Ғылымдылықтың құндылығы мен идеалы.
132. Қазіргі жаһандану мəселелерді шешудегі пəнаралық əдістеменің
маңызы.

208
ƏДЕБИЕТ (НЕГІЗГІ ЖƏНЕ ҚОСЫМША)
1. Əлемдік  философиялық  мұра. Жиырма  томдық. 10-том. Ғылым  мен
техниканың батыстық философиясы. - Алматы: Жазушы, 2006. - 560 б.
2. Əлемдік  философиялық  мұра. Жиырма  томдық. 13-том. Классикалық
емес батыс философиясы. - Алматы: Жазушы, 2006. - 528 б.
3. Есім  Ғ., Ғабитов  Т., Бəйтенова  Н., Алтай  Ж. Ғылым  тарихы  мен
философиясы. – Алматы, 2005.
4. Ібжарова  Ш.А., Зəурбекова  Л.Р. Ғылым  тарихы  мен  философиясы.
Дəрістер курсы. Оқулық. - Алматы, 2009. - 181 б.
5. Құлжанова  Г.Т. Философия  пəнінен  дəрістер  курсы: оқу  құралы. -
Қостанай, 2009.- 303 б.
6. Нысанбаев  А.Н., Косиченко  А.Г., Кадыржанов  Р.К. Философский
анализ  науки  в  контексте  социокультурной  трансформации  общества. –
Алматы, 1995.
7. Нысанбаев  А.Н., Курбанов Р. Социологические и этические проблемы
современной науки. - Алма-Ата, 1988.
8. Нысанбаев А.Н. Познание мира и математика. - Алма-Ата, 1982.
9. Абдильдин  Ж.М. Диалектика  как  методология  научного  познания. -
Алма-Ата: Знание, 1981. - 35 с.
10. Абдильдин Ж.М., Нысанбаев А.Н. Диалектико-логические принципы
построения теории. - Алма-Ата: Наука, 1973. - 420 с.
11. Бекбосынова Ж.Б. Проблемы герменевтики. - М.: Луч. - 1992.-166 с.
12. Бернал Дж. Наука в истории общества. - М., 1956.
13. В  поисках  теории  развития  науки. Очерки  западноевропейских  и
американских концепций ХХ века. - М., 1982.
14. Ильин В.В., Калинкин А.Т. Природа науки. - М., 1985.
15. Витгенштейн Л. Логико-философский трактат. - М., 1958.
16. Герменевтика: история и современность. - М.: Мысль, 1985. - 306 с.
17. Данилкин  В.Г. Синергетика  как  современная  парадигма  науки. //
Материалы  международного  симпозиума, посвященного 75-летию  со  дня
рождения академика Лукьянова А.Т. - Алматы.: КазГУ, 1997. - 206 с.
18. Диалектическая логика. / под рук. и общ. ред. акад. Ж.М. Абдильдина.
Т.1. Общие проблемы. Категория сферы непосредственного. - Алма-Ата: Наука,
1986. - 399 с.
19. Диалектическая логика. / под рук. и общ. ред. акад. Ж.М. Абдильдина.
Т.2. Категории сферы сущности и целостности. - Алма-Ата: Наука. - 1987.-543
с.
20. Диалектическая логика. / под рук. и общ. ред. акад. Ж.М. Абдильдина.
Т.3. Формы и методы познания. - Алма-Ата: Наука, 1986. - 406 с.
21. Диалектическая логика. / под рук. и общ. ред. акад. Ж.М. Абдильдина.
Т.4. Диалектическая  логика  как  методология  современного  естествознания. -
Алма-Ата: Наука, 1985. - 390 с.
22. Бурова Е.Е., Карабаева А.Г., Кириллова Г.Р. Введение в философию и
методологию науки: учебное пособие. – Алматы, 1999.

209
23. Лакатос И. Доказательства и опровержения. - М., 1964.
24. Герасимов И.Г. Структура научного исследования. - М., 1985.
25. Фролов И.Т., Юдин Б.Г. Этика науки. - М., 1996.
26. Ильенков  Э.В. Гуманизм  и  наука. // Наука  и  нравственность. - М.,
1971. - 416 с.
27. Ильин  В.В. Классика - неклассика - неонеклассика: три  эпохи  в
развитии науки. // Вестник МГУ. - Сер. Философия. - 1993. - №2.
28. Ильин В.В. Критерии научности знания. - М., 1989.
29. Поппер К. Логика и рост научного знания. - М., 1983.
30. Капица П.Л. Эксперимент. Теория. Практика. - М.: Наука, 1981. - 495
с.
31. Кибернетика и современное научное познание. - М.: Наука, 1976.
32. Койре  А. Очерки  истории  философской  мысли: о  влиянии
философских концепций на развитие научных теорий. - М., 1985.
33. Косиченко А.Г. Философия и методология науки: учебное пособие по
спецкурсу для магистрантов и аспирантов. - Алматы.: АГК, 1997. - 30 с.
34. Кун Т. Структура научных революций. - М., 1975.
35. Косарева  Л.М. Предмет  науки: социально-философский  аспект
проблемы. - М., 1977.
36. Лорен Р. Грэхэм. Естествознание, философия и науки о человеческом
поведении в Советском Союзе. - М., 1991.
37. Фейерабенд М. Избранные труды по методологии науки. - М., 1986.
38. Изотов 
М.З. Социокультурные 
детерминанты 
интеграции
современной науки. - Алматы, 1993.
39. Сабитов М.С. Диалектика необходимости и случайности в квантовой
механике. - Алма-Ата, 1974.
40. Мамардашвили М. Как я понимаю философию. - М., 1990.
41. Методологические проблемы научного исследования. - Новосибирск.:
Наука, 1984. - 317 с.
42. Методология науки в контексте взаимодействия восточной и западной
культур. – Алматы, 1998.
43. Методы научного познания. – Алматы, 1996.
44. Ортега-и-Гассет Х. Что такое философия? - М., 1991.
45. Алексеев П.В. Наука и мировоззрение. - М., 1983.
46. Гайденко П.П. Эволюция понятия наука. - М., 1980.
47. Полани М. Личностное знание. - М.: Прогресс, 1985. - 90с.
48. Поппер К. Открытое общество и его враги. В 2-х т. - М., 1992.
49. Проблемы  методологии  постнеклассической  науки. / Под. ред.
В.С. Степина. - М.: Мысль, 1995. - 213 с.
50. Ракитов А.И. Философские проблемы науки. Системный подход. - М.,
1977.
51. Современная философия науки. Хрестоматия. - М., 1994.
52. Степин  В.С., Кузнецова  Л.Ф. Научная  картина  мира  в  культуре
техногенной цивилизации. - М., 1994.
53. Философия  и  методология  науки: учебник  для  магистрантов  КазГУ

210
им. аль-Фараби естественнонаучных специальностей. – Алматы, 1999.
54. Философия. Методология. Наука. / отв. ред. В.А. Лекторский. - М.:
Наука, 1972. - 235 с.
55. Швырев  В.С. Анализ  научного  познания: основные  направления,
формы, проблемы. - М.: Наука, 1988. - 176 с.
56. Щедровицкий Г.П. Философия. Наука. Методология. - М., 1997. - 656
с.
57. Яковлев  В.А. Диалектика  творческого  процесса  в  науке. - М.: МГУ,
1989. - 128 с.
58. Войтов А.Г. Философия: учеб. пособие для аспирантов. - М., 2006.
59. Лебедев С.А., Ильин В.В. Введение в историю и философию науки. -
М., 2007.
60. Лебедев  С.А. Философия  науки. Словарь  осн.терминов: учеб. пос. -
М., 2006.
61. Орлов  С.В. История  философии. Краткий  курс.  – СПБ.: «Питер
пресс», 2008.
62. Островский Э.В. История и философия науки: учеб.пос. - М., 2007.
63. Лешкевич Т.Г. Философия науки.Трад.и новации: учеб.пос. - М., 2001.

211
Оқулық басылым
Тойматаев Д.Б.
Ғылым тарихы мен философиясы
ДƏРІСТЕР КУРСЫ
Редакторы Исмагулова Г.К.
Түзетуші Ерденова С.Т.
Техникалық редакторы: Довгань О.В.
________________________________________________
Басуға 03.05.2016 ж. берілді. Пішімі 60х84
1
/
16
Ризографтық басылым. Шартты баспа табағы 13,25
Таралымы 20 дана. Тапсырыс № 1905
________________________________________________
Қазақстан Республикасы
110000, Қостанай қаласы
«Центрум» ЖШС
Тел.: 8 (7142) 54-57-02, 917-888